Που άρχισε με αντιβενιζελικούς λιβέλους απ’ όταν ο Βενιζέλος έγινε πρωθυπουργός στην Ελλάδα… Για να συνεχίσουν σε όλες τις κρίσιμες φάσεις της Διακυβέρνησής του από το 1910 ως το 1920.
ΑΝΤΙΒΕΝΙΖΕΛΙΚΟΙ ΛΙΒΕΛΟΙ
Εισαγωγή – Επιμέλεια καθηγητής Α.Π.Θ. ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ (εκδόσεις University Press, 2001 – περιεχόμενα από το ενδιαφέρον βιβλίο του, που δείχνει το άσβεστο μίσος της Βασιλόφρονης παράταξης που ανάγκαζε σε αντιδράσεις τη Βενιζελική παράταξη. Για να οδηγηθούμε, τελικά, στη Μικρασιατική τραγωδία, με τις τραγικές της συνέπειες για τη χώρα, του ελληνικού μικρασιατικού λαού και την ένταση του διχασμού ύστερα και τους “εν βρασμώ” τυφεκισμούς στρατιωτικών και πολιτικών φορέων, τις δικτατορίες κ.λπ.
Με συνεχή στοχοποίηση (των λοιδορούντων), τον Βενιζέλο ως υπαίτιο όλων των αποτυχιών, αλλά και επιτυχιών…
Ισχυρή απόδειξη της κατά Βενιζέλου διαρκώς επιθετικής λοιδορίας αποτελούν οι κάτωθι τίτλοι των περιεχομένων του βιβλίου του καθηγητή ΓΙΩΡΓΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗ:
– Εισαγωγή
1) Ο ΕΚ ΚΡΗΤΗΣ ΑΝΑΜΟΡΦΩΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
2) ΤΑ ΑΝΟΡΘΩΤΙΚΑ ΟΡΓΙΑ
3) ΠΟΙΟΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΩΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ
4) ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΑ ΤΟΥ κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ
5) Ο ΒΕΝΙΖΕΛΙΚΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ
6) ΚΑΤΗΓΟΡΩ ΤΟΝ κ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟ & ΣΙΑ, ΠΟΙΟΣ Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ
7) ΒΕΕΛΖΕΒΟΥΛΙΚΗ ΣΑΤΥΡΑ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΒΕΕΛΖΕΒΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ
8) Ο ΗΘΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡ ΤΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ ΑΠΟΠΕΙΡΑΣ ΤΗΣ 6ης ΙΟΥΝΙΟΥ.
9) Ο ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΑΥΤΟΚΤΟΝΩΝ, ΜΑΣ ΕΦΙΛΟΔΩΡΗΣΕ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ 1ης ΜΑΡΤΙΟΥ
10) ΕΛΛΑΣ ΚΑΙ ΒΕΝΙΖΕΛΙΣΜΟΣ.
Μεταπολεμικά, οι επιθέσεις (εμμέσως ή άμεσα) επιστημονικές ή δημοσιογραφικές, συνεχίζονταν, αλλά η διαφορά σήμερα είναι ότι γίνονται με soft ή strong μεθόδους και με πνεύμα ελευθερίας έκφρασης, γνώμης.
Γνώμης αρνητικής για τον Βενιζέλο από δημιουργικό πολιτικό των Χανίων, τον εκδότη, συγγραφέα, ποιητή, γλύπτη Χρήστο Μαχαιρίδη, ο οποίος εξέδωσε δύο τόμους με επαναλήψεις γνωστών θέσεων και απόψεων, αλλά και με πολλές αποκαλύψεις με σειρά περιεχομένων, που τα παραθέτουμε στο τέλος του κειμένου μας.
Όμως τα Χανιά είναι πόλη του Βενιζέλου που τη φωτίζει ο Φάρος της.
Η ΑΠΡΟΣΔΟΚΗΤΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ
Η απροσδόκητη μικρασιατική καταστροφή ήταν η τρίτη μεγάλη για τον εν γένει ελληνισμό, μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, τη Μάχη του Μαντζικέρτ και τη δραματική και απροσδόκητη καταστροφή της Σμύρνης και την κατακυρίευση Ιωνίας και ολόκληρης της Ελληνογενούς και ελληνοκατοίκητης Μικράς Ασίας…
Αυτή η καταστροφή όμως ήταν ιδιαίτερα ζημιογόνος, απεμψυχωτική και εθνικά καταλυτική μετά τη δημιουργία του Νεοελληνικού κράτους.
Τόσο για τους Μικρασιάτες του εκεί Ελληνισμού, αλλά και για το ελληνικό κράτος και τον ελληνικό λαό που δεν ήταν προετοιμασμένοι ν’ αντιμετωπίσουν μια τόσο βαθιά κρίση.
ΟΙ ΙΣΧΥΡΟΙ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Για όλη αυτή την καταστροφή αναζητήθηκαν πρωταίτιοι, δευτεραίτιοι, τριταίτιοι κ.λπ. Εκτελέσθηκαν “Επαναστατικώ δικαίω”, οι αποκληθέντες υπαίτιοι και προεκτάθηκε ακόμα εντονότερα ο καταστροφικός διχασμός που λειτούργησε μέσα από νίκες, ζημιές, ήττες και καταστροφές από το 1912-15 και μετά. Ως το κρίσιμο 1920 που έχασε τις εκλογές ο Βενιζέλος και ανατράπηκαν όλοι οι Βενιζελικοί σχεδιασμοί, αλλά και οι συμμαχικές συμπεριφορές με καταδολιεύσεις σε πολλά επίπεδα κατά της Ελλάδος, με πρόσχημα την επανενθρόνιση του βασιλιά Κωνσταντίνου.
Όμως, μετά τη μικρασιατική τραγωδία, άρχισαν οι μεγάλες κριτικές…
Ο ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΔΙΑΡΚΩΣ ΕΠΙΚΑΙΡΟΣ
…αλλά και οι αιτιάσεις κατά του Βενιζέλου, ειπώθηκαν πολλά και εμπαθή, όχι μόνο για τη μικρασιατική καταστροφή, με πνεύμα βαθύτατου μίσους και πολιτικής αρνητικότητας, αλλά και για την ανάδειξή του (μέσω του Στρατιωτικού Συνδέσμου) ως πρωθυπουργού της Ελλάδας.
Όπως, αναφέρει στον πρόλογο του βιβλίου του ο καθηγητής του τμήματος Νομικής, του Αριστοτελείου Παν/μίου Θεσ/νίκης Γιώργος Αναστασιάδης «μετά τόσα χρόνια από του Βενιζέλου το ψηφιδωτό της ιστορικής του εικόνας, δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί…».
Για να τονίσει ότι παραμένει πάντα διαρκώς επίκαιρος αυτός ο μεγάλος χαρισματικός Έλληνας και ευρωπαϊκός πολιτικός. Αυτός που υπήρξε ο σημαντικότερος πολιτικός ηγέτης που ανέδειξε ο σύγχρονος Ελληνισμός.
ΥΠΕΡΒΟΛΙΚΗ ΑΦΟΣΙΩΣΗ ΚΑΙ ΥΠΕΡΒΟΛΙΚΟ ΜΙΣΟΣ
Εκείνος που στο μεταίχμιο δύο εποχών συγκέντρωσε στο πρόσωπό του, όσο λίγοι, την υπερβολική αφοσίωση, αλλά παρά τα σπουδαία επιτεύγματά του και το υπερβολικό μίσος των Ελλήνων. Τα αντιβενιζελικά φυλλάδια, οι έντυποι λίβελοι, ήταν κίτρινες σελίδες της οξύτατης αντιβενιζελικής πολεμικής, με συνήθεις απρεπείς υβριστικούς χαρακτηρισμούς. Ομως η πλήρης αξιοποίηση των λιβελογραφημάτων προϋποθέτει μια γενικότερη θεώρηση του αντιπολιτευτικού πολιτικού λόγου που αρθρώνει η αντιβενιζελική παράδοση σε συνδυασμό με συμφραζόμενα εκείνης της εποχής.
Για να προσθέσει ο καθηγητής Γ. Αναστασιάδης ότι: Φυλλάδια με οξύτατη κριτική θα εμφανιστούν στη δημόσια ζωή από την εποχή του Χαρίλαου Τρικούπη. Όπως του Θ. Φλογάττου “περί του πολιτικού νοσήματος της Ελλάδος” και του Ι. Σπηλιωτάκη με το φυλλάδιο “ξύπνα Ρωμιέ και κάτω το Ρουσφέτι”.
ΟΙ ΛΟΙΔΟΡΙΕΣ ΤΟΥΣ ΔΕΝ ΑΝΤΕΞΑΝ ΣΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Έντυπα όμως με υβριστικό περιεχόμενο θα εκδοθούν κυρίως μετά την άνοδο του Ε. Βενιζέλου στην εξουσία και σχεδόν θα εκλείψουν μετά τον θάνατό του… οι αντιβενιζελικοί λίβελοι επιχειρούν να προσβάλουν και να αποδυναμώσουν, συχνά ξεπερνώντας τα όρια της ευπρέπειας, την προσωπικότητα του Ελ. Βενιζέλου.
Για να δημιουργήσουν εντυπώσεις, διεγείροντας το φορτισμένο συναίσθημα ή το εκδικητικό μένος των βασιλοφρόνων – αντιβενιζελικών. Δεν γνωρίζουμε την απήχηση που είχαν στην εποχή τους. Σίγουρα όμως δεν αντέχουν στην κριτική του χρόνου. Για να λειτουργούν σήμερα ως κλασικά υποδείγματα προς αποφυγήν για τη δημοκρατική σκέψη και γλώσσα του καιρού μας.
ΑΥΞΗΜΕΝΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΓΙΑ ΕΠΑΝΕΚΠΛΗΞΕΙΣ ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΧ ΤΟ ’29
Πάντως, την τελευταία πεντηκονταετία υπήρξε αυξανόμενο εξελικτικά ένα ενδιαφέρον για επανεκτιμήσεις και κρίσεις όλης εκείνης της ελληνικής πολιτικής εποχής από την εποχή της αρχής διακυβέρνησης της Ελλάδας από τον Βενιζέλο και την τραγωδία της μικρασιατικής καταστροφής.
Αλλά και μετά από αυτή που είχε πολλά στάδια ως την τελευταία διακυβέρνηση Βενιζέλου (1928-1932), τότε, που έγινε ένας σημαντικός κρατικός εκσυγχρονισμός.
Για να παρεμποδίσει την ολοκλήρωσή του, με την κρίση του Κραχ του 1929 και τη μετέπειτα πίεση των Άγγλων, κυρίως, δανειστών. Για να δημιουργηθεί (περίπου όπως και τώρα) κοινωνική κρίση. Να δημιουργηθεί και πάλι η Επανάσταση Πλαστήρα. Να γίνει το κίνημα του ’35, με όλες τις δραματικές του συνέπειες, για να αυτοεξορισθεί ο Βενιζέλος ξανά στη Γαλλία…
Η ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ
Εκεί, μη αντέχοντας το δραματικό τέλος του μεγάλου του οράματος, εν “μία ερημία ψυχής”, προσβλήθηκε από εγκεφαλικό, για να φύγει από τη ζωή, στην ξενιτιά, τον Μάρτη του 1936.
Για ν’ ανοίξει, ως τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου, ο δρόμος για την επιβολή, από τον Ιωάννη Μεταξά, της “τετραυγουστιανής Δικτατορίας” του με συνένοχο τον Γεώργιο Β’ που επανέφερε -με τη βοήθεια των Άγγλων, τη Βασιλεία στην Ελλάδα.
Η πορεία, έκτοτε ήταν δραματική ως την ελληνική νίκη με το Έπος της Αλβανίας που κατέληξε στην τραγωδία της γερμανικής κατοχής. Για να περάσει μετά από αυτήν η χώρα στον τόσο επώδυνο ΕΜΦΥΛΙΟ πόλεμο, που τόσο τον εκμεταλλεύθηκαν Δυτικοί και Ανατολικοί.
ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΣΥΝΩΣΤΙΣΜΟΣ…
Για να φθάσουμε μετά από χρόνια να θυμούμαστε τόσο τις προπολεμικές όσο και τις μεταπολεμικές εθνικές τραγωδίες μας, όπως την εξουσία του Ελληνισμού απ’ ολόκληρη τη Μικρά Ασία. Με την πυρπόληση της Σμύρνης, τη μεγάλη ήττα και ντροπιαστική παράδοση του 80% της ελληνικής στρατιάς, αλλά και με τη φρικτή κατάσταση που αντιμετώπισε ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης. Μια τραγωδία, που οπωσδήποτε δεν ήταν ΣΥΝΩΣΤΙΣΜΟΣ.
Πάντως, στα 30 τελευταία χρόνια του 20ού αιώνα ως σήμερα ξανασυζητείται με νεότερες επιστημονικές απόψεις, με πανεπιστημιακές θέσεις και μελέτες, αλλά και με βιβλία ελεύθερων συγγραφέων, αυτή η μεγάλη εθνική τραγωδία με τάση μονομερών αποδόσεων ευθυνών. Όμως, προσωπικά είμαι της άποψης πως δεν υπάρχουν μονομερείς ΕΥΘΥΝΕΣ, ιδίως σε τόσο μεγάλα θέματα που εμπλέκονται πολλοί διεθνείς ανταγωνιστικοί μηχανισμοί, χώρες βαθιά εχθρικές και σκληρά συμφέροντα, γεωστρατηγικά και γεωοικονομικά.
ΓΙΑ ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΣΗΜΕΡΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ
Όλες αυτές οι πρωτοβουλίες, όταν διασφαλίζουν αντικειμενικές απόψεις προάγουν τον ιστορικό διάλογο για μια καλύτερη πολιτική, κοινωνική και εθνική συναντίληψη, μέσα στον σημερινό και αυριανό υπερ-Παγκοσμιοποιημένο -επικοινωνιακά- πλανήτη μας από μηχανές, του οποίου εντυπωσιακές όψεις φαίνονται και ουσιαστικές πραγματικότητες δεν αναδεικνύονται…
Σ’ ένα ιστορικό, μικρό αφιέρωμα της “ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ”, σελ. 16 της Κυριακής 17 Μαΐου 2009, ο τίτλος είναι “Η ΚΑΜΠΗ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ”, με υπότιτλο “Οι ευθύνες της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας και οι δυνατότητες ελιγμών στο διεθνές περιβάλλον της εποχής”.
Σ’ αυτό το κείμενο δύο σημαντικοί αρθρογράφοι εκφράσανε ελεύθερα την άποψή τους:
α) Ο αείμνηστος φίλος δημοσιογράφος και ξεχωριστός αρθρογράφος Αντώνης Καρκαγιάννης και ο καθηγητής πολιτικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γιώργος Μαυροκορδάτος είπαν:
Η ΕΝΤΟΛΗ ΚΑΙ ΤΟ ΛΑΘΟΣ
α) Καρκαγιάννης Αντώνης:
«Ο Ελευθέριος Βενιζέλος δέχθηκε “εντολή” των τριών, τότε, μεγάλων δυνάμεων, να αποβιβάσει στρατεύματα στη Σμύρνη, χωρίς όμως να αποσαφηνίσει τους σκοπούς και τα όρια, αν επρόκειτο για στήριξη των ελληνικών πληθυσμών, που υφίσταντο διωγμούς από το τουρκικό κράτος ή αν επρόκειτο για επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας. Προπαντός, δεν φρόντισε να εξασφαλίσει συνεχή ροή υλικών μέσων και διπλωματικών εγγυήσεων για την εκστρατεία…».
Πάντως, διατυπώνεται η άποψη ότι αν ο Ελ. Βενιζέλος παρέμενε στην εξουσία και μετά τον Νοέμβριο του 1920, θα χειριζόταν διαφορετικά την εκστρατεία και θα ήταν διαφορετικό το αποτέλεσμα…
β) Καθηγητής Γιώργος Μαυροκορδάτος:
«Ο Βενιζέλος, ασφαλώς, δεν μπορούσε να προβλέψει τις φοβερές ανατροπές που έγιναν μετά την υπογραφή της Συνθήκης γιατί μέσα σ’ ένα ρευστό ανατρεπτικό γίγνεσθαι κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει ΣΩΣΤΑ. Όμως το μεγάλο λάθος του Βενιζέλου ήταν η προσήλωση στη Σμύρνη που ήταν εξ αρχής άστοχη από στρατιωτική και οικονομική άποψη».
Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΠΟΝΟΣ
Για να προσθέσει ο καθηγητής Γ. Μαυροκορδάτος ότι: Εκτός από την αέναη ανακύκλωση των ίδιων πάντα επιχειρημάτων, η ατέρμονη συζήτηση σχετικά με τις ευθύνες του Βενιζέλου για τη Μικρασιατική καταστροφή, πάσχει εξαρχής από τον συνήθη Ελληνοκεντρικό επαρχιωτισμό…
Όμως, ανεξάρτητα από τα επετειακά συναισθηματικά αφιερώματα, εκτός από τις επιστημο-καθηγητικές αναζητήσεις, σύγχρονων ειδικών, εκδίδονται συνεχείς και μεγάλες εργασίες, μη ακαδημαϊκών, ελεύθερων ερευνητών που αρκετοί είναι κληρονόμοι του μεγάλου πόνου της μικρασιατικής καταστροφής και της μεγάλης σε αριθμό βασανισμένης προσφυγιάς.
Αυτή, που χρόνια βασανίστηκε για να γίνει αποδεκτή, ενώ αυτή μεγαλούργησε στη γενική ενδυνάμωση και ελληνική πρόοδο… σε όλους τους τομείς: πολιτικής, οικονομίας, παιδείας, τέχνης, επιστήμης και φιλάδελφης κοινωνικής προσφοράς και δραστηριότητας.
Ο ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΣ ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ
Γι’ αυτό το μεγάλο θέμα της μικρασιατικής τραγωδίας κυκλοφόρησε από τις χανιώτικες εκδόσεις “ΕΡΕΙΣΜΑ”, με αιγίδα του κέντρου μικρασιατικών και ποντιακών ερευνών ο πρώτος τόμος το 2015 και ο δεύτερος 2016, του δημιουργικού συγγραφέα μικρασιατικής καταγωγής, συμπολίτη μας, Χρήστου Μαχαιρίδη. Γενικός τίτλος είναι: “ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ – Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο ηγέτης του λάθους…”.
Προσωπικά, ως πρώτος εισηγητής Δημιουργίας Παγκόσμιου Κέντρου Δημοκρατίας στα Χανιά, “ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ”, δε συμφωνώ με την απολυτότητα του υπότιτλου γιατί πιστεύω στη σχετικότητα μικρών και μεγάλων θεμάτων. Όμως, επίσης, πιστεύω, όπως είχε πει ο σημαντικός Γάλλος φιλόσοφος Ερνέστος Ρενάν ότι: ο αντίλογος -η αντιπολίτευση αποτελεί τη “Δόξα” κάθε τόπου.
Με αυτό το πνεύμα (παρά το γεγονός ότι έγινε η παρουσίασή του στα Χανιά, όταν πρωτοκυκλοφόρησε το βιβλίο το 2015) πιστεύω ότι παρόλο που πολλά περιεχόμενά του είναι γνωστά, αρκετά έχουν ενδιαφέρον…
ΜΕ ΜΕΓΑΛΗ ΕΥΘΥΝΗ ΟΛΕΣ ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ “ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ”
Το Ίδρυμα Ερευνών & Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος” έχει καταθέσει πλείστες όσες έρευνες από ειδικούς επιστήμονες για τις μεγάλες και δύσκολες ώρες του Μεγάλου Κυβερνήτη της Ελλάδος Ελευθερίου Βενιζέλου. Τώρα, μάλιστα, που θα εκδοθεί ο Μεγάλος τόμος της συνολικής βιογραφίας του, θα διευκρινισθούν κρίσιμα και επικρίσιμα θέματα των αποφάσεων και των πράξεών του σε όλη την πολυτάραχη ζωή του.
Όμως, μέσα από το πνεύμα του RENAN νιώθω την ανάγκη τώρα να αναφέρω τους τίτλους του πρώτου τόμου για να μελετήσω συνολικά τα κείμενα να γράψω ένα ακόμα κείμενο για τους ευαίσθητους αναγνώστες και αναγνώστριες των “Χανιώτικων νέων”.
ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΧΡΗΣΤΟΥ ΜΑΧΑΙΡΙΔΗ
Τα περιεχόμενα του πρώτου τόμου είναι:
– Πρόλογος
– Εισαγωγή
– 1914. Η συνθήκη Βενιζέλου – Γκαλήπ Κεμαλή
– Οι συνέπειες της αποστολής του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος στην Ουκρανία το 1919.
– Οι δραστηριότητες των Ιταλών ιμπεριαλιστών στη Μικρά Ασία και η εντολή κατάληψης της Σμύρνης.
– Η γενοκτονία των χριστιανικών κοινοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
– Κρίσεις των στενών συνεργατών του Βενιζέλου επί της μικρασιατικής πολιτικής του.
– Η απατηλή αξία της Βρετανικής Ασπίδας.
– Οι εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920.
– Η εθνική μας σχιζοφρένεια.
– Η ψήφος των εθνικών μειονοτήτων.
– Η μωρία των βενιζελικών παραγόντων.
– Ο αισιόδοξος ηγέτης του λάθους.
– «Το Σύνδρομο της Ύβρεως» και ο Ελευθέριος Βενιζέλος.
– 1922: Το πρωτόκολλο των Μουδανιών.
– Η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης.
– Λωζάννη 1923. Το θέατρο του παραλόγου και ο «πόλεμος» των πετρελαίων.
Λωζάννη 1923. Οι δραστηριότητες των Γάλλων ιμπεριαλιστών στην Εγγύς Ανατολή και το φιλί του Φραγκλέν Μπουγιόν.
– Περί της τύχης των Ελληνίδων πόλεων της Μικράς Ασίας και της ανταλλαγής των πληθυσμών
– Επίλογος.
