Μια ταινία βασισμένη στο ανεπανάληπτο “Βίος και Πολιτεία του Α. Ζορμπά” του Νίκου Καζαντζάκη, με τη μοναδική μουσική του Μίκη Θεοδωράκη που “γέννησε” το συρτάκι, και ηθοποιούς ιερά τέρατα της Μεγάλης οθόνης. Παγκόσμια επιτυχία με 3 Οσκαρ (β’ γυναικείου ρόλου στη Λ. Κέντροβα για το ρόλο της Μ. Ορτάνς, καλλιτεχνικής διεύθυνσης στον Β. Φωτόπουλο και φωτογραφίας στον Γουόλτερ Λάσαλι που έφυγε πρόσφατα). Πενήντα τρία χρόνια μετά τα γυρίσματα του “Ζορμπάς ο Ελληνας” που έγιναν εξ ολοκλήρου στα Χανιά, ακολουθήσαμε τα βήματα του Ζορμπά μέσα από τις διηγήσεις ανθρώπων που την “έζησαν” από διαφορετικά πόστα και οπτικές γωνίες. Από ανθρώπους που με το δικό τους τρόπο ήλθαν σε επαφή με τους ηθοποιούς εντός αλλά και εκτός των κινηματογραφικών πλατό.
«Το μισό έργο στο λιμάνι»
«Να εδώ, στο Ενετικό Λιμάνι, στο καφενείο του Γεωργακάκη, τον σημερινό “Ζέππο” γυρίστηκε σχεδόν ολόκληρο το έργο!». Ο Κωνσταντίνος Κολιακουδάκης, με τον οποίο περπατάμε την Ακτή Κουντουριώτη θυμάται πολύ καλά. Οταν γυρίστηκε η ταινία ήταν 20 ετών και εκτός του ότι μένει πολύ κοντά στο λιμάνι συμμετείχε ενεργά στην ταινία ως κομπάρσος αλλά και ως βοηθός φροντιστή. «Κοίτα εκεί που είναι τώρα το καφέ “Γαλιλαίο” ήταν ένα καφενείο που υπήρχε ένα καβούκι χελώνας, “η κουρκούτσα” όπως λέγαμε. Είχαν διαμορφώσει αυτό το τμήμα του λιμανιού σε στούντιο, σε αποθήκες. Ακόμα και οι σκηνές που φαίνεται να συναντιέται ο Ζορμπάς με τον συγγραφέα στο λιμάνι του Πειραιά, είναι γυρισμένες εδώ στο λιμάνι μας!».
Τον ρωτάμε για το πως ενεπλάκη στην ταινία. «Είχα ένα φίλο από την Αθήνα τον Ανδρέα Κουβελογιάννη, που τον γνώριζα από τον αθλητισμό γιατί κάναμε και οι δύο σφαίρα. Ο Κουβελογιάννης ήταν φροντιστής και η παραγωγή τού είχε αναθέσει να ψάχνει παλιά μπαούλα, φωτιστικά, διάφορα αντικείμενα της εποχής. Γυρίζαμε μαζί λοιπόν τα χωριά και ψάχναμε διάφορα πράγματα που μπορεί να βοηθούσαν στα γυρίσματα. Πηγαίναμε βέβαια συστημένοι σε σπίτια και καφενεία που ήξεραν ότι υπάρχουν αντικείμενα που χρειάζονταν… Βοήθησα βέβαια και στην κατασκευή των υποστυλωμάτων στον Σταυρό, ενώ ντύθηκα και Κρητικός στη σκηνή στο Κόκκινο Χωριό όπου σκοτώνουν τη χήρα. Τη φωτογραφία που φαίνομαι την έβγαλε ο Κακογιάννης ο σκηνοθέτης. Κόσμος και κοσμάκης συμμετείχε τότε στην ταινία. Η φτώχεια ήταν τεράστια τότε και οι 15-20 δρχ. που μας έδιναν μαζί και φαγητό από τις καντίνες ήταν βάλσαμο!».
ΩΡΑΙΟΣ ΤΥΠΟΣ
Πέρα όμως από τα γυρίσματα οι ηθοποιοί και οι τεχνικοί ζούσαν σχεδόν όλοι στην παλιά πόλη, έτσι οι επαφές τους με τους ντόπιους ήταν σχεδόν καθημερινές. «Τους έβλεπες στον Καβρό, στα μπουζούκια της Μαρίνας (o σημερινός Κάβουρας). Εκεί που είναι τώρα το Back Door του Μαρινάκη (πλατεία Συντριβανίου) ήταν ένας τσαγκάρης και ο Αντονι Κουήν συνήθιζε να κάθεται μαζί του να τρώνε κάστανα, πατάτα οφτή και να πίνουν τσικουδιές! Τσικουδιές να δουν τα μάτια σου! Ο Αντονι Κουήν ωραίος άνθρωπος απλός, άνετος, όλο τον κόσμο χαιρετούσε και εδώ στα καφενεία συνέχεια σύχναζε. Ο Κακογιάννης ήσυχος και πράος και η Ειρήνη Παππά αξιοπρεπέστατη δεν έδωσε δικαίωμα όπως έδωσαν… άλλες», θυμάται.
Οταν ο Ζορμπάς γνώρισε τον Σαλή
Μια ξεχωριστή στιγμή θυμάται ο Κώστας Τζωρτζάκης, μικρό παιδί τότε, ιδιοκτήτης του καφέ “Ταράτσα” σήμερα. Στα 1964, εκεί που είναι το καφέ ήταν το πατρικό του και η οικογένεια του διέμενε μόνιμα. «Την εποχή που γυριζόταν η ταινία είχε έλθει ο Αντονι Κουήν να γνωρίσει τον Σαλή που έμενε κάτω από το σπίτι μου. Είχε ακούσει για τον “μαύρο Χανιώτη” και ήθελε να τον δει από κοντά. Φεύγοντας του έδωσε λοιπόν μια φωτογραφία του για να τον θυμάται. Παιδί τότε εγώ, είδα τη φωτογραφία στο σπίτι του Σαλή και του λέω: “Σαλή μου αρέσει αυτός ο ηθοποιός πολύ. Θα μου δώσεις τη φωτογραφία;» και αμέσως ο Σαλής με την καλή του την καρδιά μου την έδωσε. Την αγαπώ αυτή τη φωτογραφία γιατί μου θυμίζει τον Σαλή…», θυμάται ο συνομιλητής μας. Μια άλλη σκηνή που μας θυμίζει ο Κ. Τζωρτζάκης είναι αυτή που ο Ζορμπάς έρχεται στη πολιτεία για να αγοράσει υλικά και αυτός τα “τρώει” στη νύχτα. «Η σκηνή δείχνει τον Ζορμπά να φτάνει στο λιμάνι και να βλέπει την είσοδο του καμπαρέ και να μπαίνει μέσα. Η σκηνή αυτή είναι γυρισμένη σε μία από τις δύο πόρτες του καταστήματός μου σήμερα, που τότε ήταν το σπίτι μας. Η πόρτα είχε διαμορφωθεί για τις ανάγκες της ταινίας σε είσοδο καμπαρέ με κουρτίνες, σερπατίνες και φωτογραφίες κοριτσιών κ.ά. Εγιναν λοιπόν τα γυρίσματα και μέχρι το απόγευμα είχαν κρατήσει τις αφίσες και τις φωτογραφίες. Περνάνε κάτι ναύτες από το δρόμο και βλέπουν τις φωτογραφίες και λένε μεταξύ τους “εδώ είναι καμπαρέ να το έχουμε υπόψιν μας”, Τόσο αληθινό ήταν το σκηνικό! Με το που το ακούει η μάνα μου, διπλοκλείδωσε τις πόρτες μην τυχόν και έλθουν οι ναύτες σπίτι μας το βράδυ!».
Ο Α. Κουήν στη “Χονολουλού”
Φεβρουάριος – Μάρτιος του 1964, Απόκριες. Ο Στέλιος Σούλιαρης εργάζεται ως μουσικός στη “Χονολουλού”, το κοσμικό κέντρο των Χανίων λίγο πριν τη Χαλέπα όπου θυμάται τον Αντονι Κουήν να έρχεται μαζί με άλλους ηθοποιούς και μέλη της παραγωγής. Μια τέτοια στιγμή έχει αποτυπωθεί και σε φωτογραφία. «Τότε ήταν ίσως το καλύτερο επαρχιακό μαγαζί της Ελλάδας η “Χονολουλού”. Τι μουσική παίζαμε; Γούναρη, Βογιατζή, κ.ά. αλλά και λαϊκό πρόγραμμα. Εκείνο το βράδυ ήταν και ο Κουήν στον αποκριάτικο χορό με την παρέα του και ο κόσμος ήταν τόσο ζεστός που τον έβγαλε πάνω στη σκηνή. Δεν ήταν λίγο πράγμα να έρχονται τόσο μεγάλοι ηθοποιοί! Γινόταν ντόρος στα Χανιά! Θυμάμαι λοιπόν πως σε μια στιγμή ένας μουσικός πήγε να του βάλει ένα φέσι στο κεφάλι και αυτός το έβγαλε επιδεικτικά και το πέταξε ίσως να μην του άρεσε, να μην το ήθελε, δεν το ξέρω. Πάντως ο κόσμος τον χειροκρότησε και τον αποθέωσε. Για τους συντελεστές της ταινίας η μπάντα της “Χονολουλού” είχαμε παίξει και σε ένα “πάρτι” που έκαναν όταν τελείωνε η ταινία ή στα Καβούρια ή στου Βρεττού, αυτό δεν το θυμάμαι! Στην φωτ. από αριστερά οι: Κωστ. Αποστολίδης, Γιωργ. Παπαδάκης, Στ. Παραγιουδάκης πιανίστας, Στ. Σούλιαρης Α. Κουήν, Μπαϊλάκης, Νικ. Γιαννέλης, Θοδ. Βλάχος.
ΚΟΚΚΙΝΟ ΧΩΡΙΟ ΑΠΟΚΟΡΩΝΟΥ: Ολοι οι κάτοικοι… κομπάρσοι
Οι σκηνές του χωριού της ταινίας είναι γυρισμένες εξ ολοκλήρου στο Κόκκινο Χωριό του Αποκόρωνα. Παρότι έχουν περάσει χρόνια, οι μνήμες είναι πολύ ζωντανές και στην επίσκεψή μας όλοι οι κάτοικοι είχαν να μας διηγηθούν δικές τους προσωπικές στιγμές ή όσα τους έχουν διηγηθεί οι πατεράδες και οι συγγενείς τους. Γιατί όμως να επιλεγεί το συγκεκριμένο χωριό; Η κα Βασιλική Βελεσιώτου το γένος Τζομπανάκη, πρόεδρος του Συλλόγου Κοκκινοχωριανών “Αγ. Γεώργιος” που μοιράζεται μαζί μας φωτογραφικό υλικό από την ταινία που έχει στην κατοχή του ο σύλλογος πιστεύει πως «συνέβαλλε στην επιλογή, το ότι το χωριό ήταν απομονωμένο. Είχε μεγάλο πληθυσμό για την εποχή του αλλά οι κάτοικοι δεν ήταν ιδιαίτερα κοινωνικοποιημένοι και αυτό φαίνεται να ήταν ακριβώς αυτό που ήθελε ο σκηνοθέτης, ο Κακογιάννης. Οι κάτοικοι συμμετείχαν σχεδόν στο σύνολο τους γιατί και το μικρό ποσό που τους δινόταν να παίξουν ως κομπάρσοι ήταν πολύ μεγάλο για τα δεδομένα της εποχής εκείνης. Δυστυχώς ενώ στο Σταυρό που γυρίσθηκαν οι σκηνές με το συρτάκι, με το ορυχείο κ.λπ. έχουν αξιοποιήσει πάρα πολύ την ταινία, εδώ στο χωριό μας αν και το αναφέρουν, ποτέ δεν το διαφήμισαν!».
«Οταν γυρίστηκε η ταινία ήμουν 40 χρονών, τώρα είμαι 93! Μικροί, μεγάλοι, όλο το χωριό έπαιξε στην ταινία. Ηταν κάτι πρωτόγνωρο για την εποχή! Ημασταν φτωχοί πολύ, εγώ γεωργός, επομένως ήταν μια ευκαιρία να κάνουμε ένα μεροκάματο. Τι μου είχε κάνει εντύπωση στα γυρίσματα; Η τεχνητή βροχή! Είχαν βάλει σωλήνες πάνω από τα σπίτια, ήταν τρύπιοι και έτρεχε το νερό και έτσι έκαναν τη βροχή» είναι τα λόγια του κ. Δημήτρη Βογιατζάκη.
Ενα από τα παιδιά που συμμετείχαν στην ταινία ήταν και ο κ. Μανώλης Τζομπανάκης. «Μας είχαν δώσει στα παιδιά και στους άλλους κατοίκους ελαφρόπετρες και τις πετούσαμε στη χήρα στη σκηνή του λιθοβολισμού. Και μας έλεγαν να φωνάζουμε σαν τους λυσιασμένους! Για να πάμε στα γυρίσματα, επειδή είχαμε και σχολείο, φεύγαμε από το σπίτι μας με τη σχολική τσάντα και την κρύβαμε στα χωράφια! Για τη συμμετοχή μας κάθε μέρα παίρναμε ένα μεροκάματο και επειδή με είχε συμπαθήσει ο Σωτήρης Μουστάκας μου έδινε “κουπόνια” και πήγαινα στην καντίνα που ήταν δίπλα στο χώρο των γυρισμάτων και έπαιρνα πορτοκαλάδες και κυρίως σοκολάτες που δεν είχαμε τότε εδώ.
Ο Μανώλης πάντως δεν έχει και την καλύτερη άποψη για τον Αντονι Κουήν.
«Εκμεταλλεύτηκε τη μεγάλη φτώχεια του χωριού και δίνοντας ένα δεκάρικο, ένα εικοσάρικο μάζευε ό,τι πράγμα αξίας υπήρχαν. Χειρόμυλους, παλιά τουφέκια και πιστόλια, κατσαρόλες, μπρίκια, κανάτες επάργυρες, μέχρι και την εικόνα την παμπάλαια από τον Αγιο Χαράλαμπο πήρε! Τα πλήρωνε και ο κόσμος του τα έδινε γιατί είχε ανάγκη τα λεφτά, αλλά για μένα ήταν μια λεηλασία που δεν έπρεπε να γίνει» λέει. Μάλιστα θυμάται ότι όταν η μητέρα του πήγε να δώσει στον ηθοποιό μια παλιά τουρκική ξιφολόγχη που ήθελε, ο ίδιος την είχε πάρει από τα χέρια του και την είχε κρύψει !
Το καφενείο στο οποίο η χήρα έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με τον Ζορμπά και τον συγγραφέα ήταν ιδιοκτησία του συζύγου της κας Αντιγόνης Τζομπανάκη. Οπως μας λέει «μας είχαν νοικιάσει το ξενοδοχείο 2000 δρχ. το μήνα. Γιατί το γύρισμα δεν έγινε σε μια μέρα. Πότε έρχονταν εδώ, πότε στο Ακρωτήρι, πότε στα Χανιά».
«Γνώρισα τον άντρα της ζωής μου»
Για την κα Μαρία Μαριόλη – Αντωνιάδου τα γυρίσματα της ταινίας ήταν η αιτία που γνώρισε τον σύζυγό της Παναγιώτη. Αυτή μόλις 15 ετών κι εκείνος 22. «Ο μετέπειτα άντρας μου ο Παναγιώτης Μαριόλης και ο αδελφός του Βασίλης Μαριόλης είχαν τελειώσει τη σχολή “Σταυράκου” και εργάζονταν στην ταινία ως βοηθοί του Κακογιάννη. Γύριζαν λοιπόν οι “Ζορμπάδες”, έτσι λέγαμε τότε τα μέλη του συνεργείου, τα στενάκια της Σπλάντζιας όπου ζούσα. Περνούσε και ο Παναγιώτης συχνά από το σπίτι μου και με φλέρταρε. Δύσκολες εποχές τότε, ο πατέρας μου στην εξορία λόγω αριστερών φρονημάτων είχα να τον δω από όταν γεννήθηκα! Η κοινωνία δύσκολη και καχύποπτη απέναντι στους ξένους, γιατί όλους όσοι δεν ήταν εδώ ξένους τους έβλεπαν! Ομως με σεβάστηκε και όταν βγήκε ο πατέρας μου από την εξορία με ζήτησε» μας λέει η κα Μαρία, άνθρωπος έξω καρδιά, δυναμική και μαχητική πάντα. Ο μετέπειτα άντρας της άρχισε να την παίρνει μαζί του στα γυρίσματα.
«Είχα ρίξει γέλια στον Σταυρό όταν έπεφταν τα υποστυλώματα και έτρεχαν οι καλόγεροι και βουτούσαν οι άλλοι στη θάλασσα να γλυτώσουν! Τι σκηνή ήταν και αυτή!» θυμάται. Σε ένα άλλο συμβάν ο Αντονι Κουήν τραυματίζεται κατά τη διάρκεια μιας σκηνής στο πόδι. «Το συνεργείο έκανε πλάκα και έλεγε ότι τον είχε σπρώξει ο Παναγιώτης επίτηδες για να καθυστερήσουν τα γυρίσματα και να μείνει κι άλλο στα Χανιά!».
Η κα Μαρία γνώρισε τους ηθοποιούς στα διαλείμματα των γυρισμάτων. «Ο Σωτήρης Μουστάκας ήταν καταπληκτικός και εξαιρετικός ηθοποιός. Αυτός θα ’πρεπε να πάρει το Οσκαρ! Και η Λίλα Κέντροβα με συμπαθούσε και μου έδινε καραμέλες. Και αυτή με την οποία είχα μια καλή, ειλικρινή σχέση ήταν η Ειρήνη Παππά. Ηταν και αυτή από αριστερή οικογένεια, με ανάλογα φρονήματα και με αγαπούσε πολύ. Ο Κακογιάννης ήταν ενθουσιασμένος από τους κομπάρσους και το πώς βοήθησαν στην ταινία. Ηταν γενικά άνθρωπος χαμηλών τόνων. Ο Α. Κουήν ωραίος άνθρωπος, απλός και αξιοπρεπέστατος. Εβγαλαν κάτι χαζομάρες ότι πήρε από τα Χανιά αρχαία κ.λπ. Τι ανάγκη είχε και σιγά μην τα κουβαλούσε στην πλάτη!».
Παρά τις δυσκολίες της εποχής, τις διώξεις από τη χούντα, τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων η Μαρία και ο Παναγιώτης παντρεύτηκαν, έκαναν δύο παιδιά, ωστόσο ο Παναγιώτης δεν τα χάρηκε όσο θα ήθελε καθώς έχασε τη ζωή του σε ένα τραγικό ατύχημα το 1975 κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων μιας ταινίας.
Ο Τύπος για το Φίλμ
Τα γυρίσματα μιας τόσο μεγάλης παραγωγής δεν μπορούσαν να αφήσουν αδιάφορο τον Τύπο της εποχής στα Χανιά. Τόσο ο “Παρατηρητής” όσο και ο “Κήρυξ” είχαν σχεδόν καθημερινά ρεπορτάζ για την πορεία των γυρισμάτων ή μικρές ειδήσεις που ενημέρωναν για την άφιξη στα Χανιά του Κουήν, του Μπέιτς, της Κέντροβα, της Παππά. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στη Σιμόν Σινιορέ, που ήλθε στα Χανιά για να παίξει τον ρόλο της Μαντάμ Ορτάνς, επειδή όμως ένιωσε ότι ο ρόλος τη μείωνε και ότι με το μακιγιάζ θα φαίνονταν πολύ μεγαλύτερη τελικά αποχώρησε από την ταινία (ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ 1). Το ρόλο τον πήρε η Λίλα Κέντροβα που ήταν εξαιρετική για αυτό και κέρδισε και το Οσκαρ!
Επίσης δημοσιεύματα για τα μαθήματα χορών του Α. Κουήν (ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ 5) για τον διαγωνισμό που έκανε ο ίδιος για τους μαθητές των Χανίων με έπαθλο ένα ποδήλατο, λεπτομέρειες για την ταινία (ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ) και αναλυτικές πληροφορίες για τις αναχωρήσεις και τις αφίξεις των ηθοποιών.
ΓΟΥΟΛΤΕΡ ΛΑΣΑΛΙ ΣΤΗΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ: «Ηθελα την ταινία ασπρόμαυρη»
Συναντήσαμε τον βραβευμένο με Οσκαρ για τη φωτογραφία στο “Ζορμπά” Γουόλτερ Λάσαλι το μεσημέρι της Τρίτης 17 Οκτωβρίου στο δωμάτιο όπου νοσηλευόταν στο Νοσοκομείο Χανίων. Ενα ραντεβού που επιδιώκαμε εδώ και καιρό αλλά συνέχεια αναβαλλόταν .
Αδυνατισμένος, σωματικά κουρασμένος αλλά διαυγέστατος, με άριστη μνήμη και με έντονο πόθο να βρεθεί το βράδυ του περασμένου Σάββατου δίπλα στον Μίκη Θεοδωράκη στην ονοματοδοσία του θεάτρου στο παλιό λιμάνι. Παρά την επιθυμία του δυστυχώς δεν τα κατάφερε και δύο μέρες μετά, τη Δευτέρα 23 Οκτωβρίου έφυγε από τη ζωή! Παρακάτω η τελευταία συνέντευξη του Γουόλτερ Λάσαλι.Θυμάστε πώς έγινε η επιλογή των τοποθεσιών που γυρίστηκε η ταινία στα Χανιά; Το Κόκκινο χωριό, ο Σταυρός στο Ακρωτήρι, οι Μουρνιές όπου ήταν το σπίτι της Μαντάμ Ορτάνς;
Ολα αυτά τα επέλεξε ο Κακογιάννης! Είχε έλθει νωρίτερα και διάλεξε προσεκτικά κάθε περιοχή. Του άρεσαν οι τοποθεσίες και θεωρούσε ότι ήταν τα κατάλληλα σημεία για την ταινία. Τα γυρίσματα διήρκεσαν 16 εβδομάδες. Έγιναν αρκετά γυρίσματα και στο παλιό λιμάνι. Ταίριαζε με αυτά που γράφονται στο βιβλίο και με αυτά που είχε στο νου του ο Κακογιάννης.Το ίδιο και οι κομπάρσοι. Κάποιες φυσιογνωμίες τους είναι καταπληκτικές…
Βέβαια, είχε παντού μάτια ο Κακογιάννης για να επιλέξει τους κατάλληλους. Υπήρχε βέβαια και μεγάλο ενδιαφέρον από τους Χανιώτες να συμμετέχουν στο φιλμ.Η συνεργασία σας με τους ηθοποιούς;
Πολύ καλή! Ο Κουήν δεν είχε ίχνος σταρ, ήταν αρκετά απλός άνθρωπος. Το ίδιο και οι υπόλοιποι η Κέντροβα, ο Μπέητς, η Παππά.Θυμόμαστε σε μια παλιά συνέντευξή σας στα “Χ.Ν.” να λέτε ότι επιμένατε η ταινία να βγει ασπρόμαυρη και όχι έγχρωμη όπως είχε ξεκινήσει τότε το έγχρωμο φιλμ. Γιατί αυτή η επιμονή;
Με το έγχρωμο θα γινόταν σαν καρτ ποστάλ! Είχα την άποψη ότι ασπρόμαυρη η ταινία θα ήταν καλύτερη.
