■ Με αφορµή την έκδοση του νέου βιβλίου του Χάρη Ναξάκη
Χαιρετίζουµε το νέο επιστηµονικό πόνηµα του κολυµπαριανού φίλου και καθηγητή Χάρη Ναξάκη, µε τον τίτλο «ΤΕΧΝΟΚΟΣΜΟΣ: Ψηφιακό Κεφάλαιο-Τεχνητή Νοηµοσύνη-Μετανθρωπινότητα και Τεχνολογική Αποανάπτυξη», εκδ. Κουκκίδα, Αθήνα 2925, 182 σελίδες. Το βιβλίο µε την πλούσια θεµατολογία του µάς τοποθετεί ενώπιον ποικίλων διληµµάτων που αφορούν την µελλοντική πορεία ενός «τεχνοκόσµου», δηµιούργηµα του ανθρώπου, ο οποίος έδωσε µεγάλη βαρύτητα στις νέες τεχνολογίες και στην τεχνητή νοηµοσύνη δηµιουργοούν ένα «τεχνολογικό µεσσιανισµό» (σελ. 28), όπως τον αποκαλεί ο συγγραφέας.
Στις ηµέρες µας ο ρυθµός των αλλαγών έχει φτάσει στο σηµείο να συµβαίνουν αισθητές και σηµαντικές διαφορές στη διάρκεια της προσωπικής ζωής τού κάθε ανθρώπου. ∆ιαφορές που αναγκάζουν τον µέσο άνθρωπο να αλλάζει σηµαντικά τη συµπεριφορά του, µέσω των νέων τεχνολογιών. Αυτό είναι το καθοριστικό και αντικειµενικά διαφοροποιό στοιχείο που χαρακτηρίζει τον 21ο αιώνα. Η ταχεία πρόοδος των ψηφιακών µέσων και της τεχνολογίας έχει επηρεάσει τις κοινωνικοµορφωτικές δραστηριότητες των ανθρώπων και ιδιαιτέρως των νέων µας µε τη χρήση των µέσων κοινωνικής δικτύωσης. Ωστόσο, αναδύονται ταχέως νέες ψηφιακές τεχνολογίες. Η τεχνητή νοηµοσύνη, η εικονική πραγµατικότητα, η ροµποτική και η τεχνολογία αλυσίδας συστοιχιών, µεταξύ άλλων, επηρεάζουν τις κοινωνίες µας και σε τοµείς πέραν αυτού της επικοινωνίας, όπως είναι η οικονοµία, ο ατοµικισµός (σελ. 73) κ.ά. Ο ψηφιακός µετασχηµατισµός µεταβάλλει βιαίως το κοινωνικό γίγνεσθαι από το γεγονός ότι η επιτάχυνση της προόδου έφτασε σε τέτοια δυναµική, ώστε σε λιγότερο από µία τουλάχιστον γενιά να ολοκληρώνονται αλλαγές αντίστοιχες µε αυτές που στο παρελθόν ολοκληρώνονταν κατά τη διάρκεια πολλών γενιών.
Τα ερωτήµατα πολλά και ποικίλα: Πού θα φτάσει άραγε η τεχνολογία και πώς µπορεί να απειλήσει τον δηµιουργό το ίδιο του το επίτευγµα; Ποια είναι τα όνειρα και οι εφιάλτες που προβλέπονται για τον 21ο αιώνα, αλλά και µετά; Τι ρόλο θα παίξει o «νταταϊσµός» (big data), δηλαδή η νέα θρησκεία των «δεδοµένων» στις επιλογές και στη συµπεριφορά µας, αλλά και ανεξάρτητα –ή κυρίως ανεξάρτητα– από αυτές (σελ. 36, 73); Η πορεία προς την αθανασία και τη θεϊκή φύση του ανθρώπου θα οδηγήσει σε ακόµα µεγαλύτερες ανισότητες µεταξύ των πληθυσµών, δηµιουργώντας µια κρίσιµη –άχρηστη– για την πορεία της ανθρωπότητας µάζα ανθρώπων; Γνωρίζουµε άραγε το µοντέλο της αγοράς εργασίας το 2050, δεδοµένου ότι κανένας δεν ξέρει ποιες είναι οι δεξιότητες που θα πρέπει να διδαχθούν σήµερα οι νέοι και µπορεί να τους µετατρέψουν σε έναν «άνθρωπο εµπόρευµα» (σελ. 86); Τί σηµαίνει για την ποιότητα της εργασίας µας το γεγονός ότι είναι κανείς έκθετος κάθε ώρα και στιγµή σε «εισβολές επικοινωνίας» (τηλεφωνικές κλήσεις, sms, γνωστοποιήσεις από το fb, Whats App ή viber, ChatGPT, messages, e-mail κλπ.); Τι σηµαίνει για την ποιότητα του νου και της συγκέντρωσης του ατόµου αυτή η καθηµερινή έκθεση στην πολυδιάσπαση, καθιστόντας τον άνθρωπο µε ´τεµπέλικο’ νου;
Η επιτάχυνση των ρυθµών σε όλα τα επίπεδα τι σηµαίνει για την ψυχική µας ισορροπία; Για τη φθορά της µνήµης; Για τη βαθύτητα/ ρηχότητα των βιωµάτων; Για τη συγκρότηση του εαυτού/ της ταυτότητας; Για τις σχέσεις;
Τί σηµαίνει η εθιστική τάση uploading της ζωής µας in real time στην ουτοπία των κοινωνικών δικτύων (τι κάνουµε/που είµαστε/τι φοράµε/τι τρώµε/τι πίνουµε/ τι βλέπουµε/ποιόν συναντάµε); Γιατί παρατηρείται αυτό το φαινόµενο και τι επιπτώσεις έχει; Πώς αλληλοσυµπλέκονται οι πραγµατικές φιλίες (αυτές που υπάρχουν στον αληθινό κόσµο) µε τις ψηφιακές φιλίες (αυτές που αναπτύσσονται στα κοινωνικά δίκτυα) και τι συνέπειες έχει αυτό (αν έχει) στο πως συγκροτούνται οι σχεσιακές µας δεξιότητες;
Ο συγγραφέας του βιβλίου θέτει πολλά ερωτήµατα και νοµίζω πως το να θέτει κανείς ερωτήµατα έχει νόηµα για δύο κυρίως λόγους: πρώτον, διότι µόνο µέσα από µία τέτοια διαδικασία µπορεί να συνειδητοποιήσει (έστω αφηρηµένα) τα διακυβεύµατα και να εκλογικεύσει τα διλήµµατα. Και εµπειρικά γνωρίζουµε πως µόνο µε τον τρόπο αυτόν µπορούµε να τιθασεύσουµε τον φόβο απέναντι στο άγνωστο. ∆εύτερον, η ιστορική έρευνα έχει διατυπώσει την άποψη πως η πρόβλεψη για το µέλλον µπορεί να αναδιατάξει τους συσχετισµούς στο παρόν και να ανατρέψει ακόµη κι αυτή την ίδια την πρόβλεψη για το µέλλον. Με άλλα λόγια, διερωτώµενοι τι µέλλον µάς επιφυλάσσει το ολοένα και πιο άστατο και ρευστό µας παρόν, µπορούµε να γεννήσουµε ανατροπές (αθέατες προς ώρας και για αυτό απροσδόκητες), ικανές να στρέψουν τον κόσµο µας σε άλλες κατευθύνσεις και τις προσωπικές µας αποφάσεις σε διαφορετικές επιλογές. Μπορεί οι απαντήσεις στα ερωτήµατα να µην είναι προφανείς ή να είναι απλώς διαισθητικές. Μπορεί ο ίδιος ο χρόνος να µη µας επιτρέπει να εξάγουµε ασφαλή συµπεράσµατα. Μόνο το να θέτουµε απλώς και µόνο τα ερωτήµατα, σηµαίνει να δίνουµε σχήµα σε ότι, διαισθανόµαστε πως διακυβεύεται, σηµαίνει να κινητοποιούµε τη βούλησή µας προς διερεύνηση διαθέσιµων επιλογών και να µην αφηνόµαστε στο µοιραίο και το αναπόδραστο. Κι αυτό από µόνο του έχει αξία.
Τέλος εποχής; Αλλαγή πολιτισµού; Η ιστορία δεν µπορεί να γυρίσει πίσω. Η άρνηση της εικονικής πραγµατικότητας συνιστά µία άλλη ψευδή εικονική πραγµατικότητα. Ο ψηφιακός πολιτισµός αφήνει πίσω του την βιοµηχανική εποχή, όπως η εποχή του σιδήρου άφησε πίσω της τη νεολιθική εποχή. Τα εργαλεία είναι εκείνα που ορίζουν, είτε το θέλουµε, είτε όχι, τις ιστορικές περιόδους. Οι λαοί είναι εκείνοι που µπορούν να ορίσουν µε τα δικά τους αξιακά συστήµατα το πώς θα τα χρησιµοποιήσουν. Τα ψηφιακά συστήµατα που µαθαίνουν και επικοινωνούν µόνα τους, χωρίς πλέον καµία ανθρώπινη παρέµβαση, εγκαινιάζουν µία τελείως νέα φάση στην ανθρώπινη ιστορία, δηµιουργώντας τον «µετάνθρωπο», πριν ακόµη κατανοήσουµε τον άνθρωπο!
Και τι κάνουµε; Εδώ χρειάζεται ο «πολιτισµός των ορίων». Σύµφωνα µε τον συγγραφέα «ο άνθρωπος θα πρέπει να ελέγξει και να τιθασεύσει τις δυνάµεις της βούλησης για ισχύ, κυριαρχία, εξουσία και δύναµη που φέρει µέσα του, δυνάµεις που στηρίζονται σε έναν εργαλειακό ορθολογισµό και συγχρόνως µέσα από θεσµούς να ενθαρρύνουµε τις αλτρουιστικές πλευρές του. Εκεί εδράζεται ο πολιτισµός των ορίων» (Χανιώτικα Νέα, 9-11-2025). Αξίζει να διαβάσει κανείς το βιβλίου του Χάρη Ναξάκη και ιδιαίτερα οι νέοι, οι οποίοι ζουν και θα ζήσουν στον νέο ουτοπικό «τεχνοκόσµο» και να επαναπροσδιορίσουν τη σχέση τους µε τις νέες τεχνολογίες. Καλοτάξιδο!
*Ο δρ Κωνσταντίνος Β. Ζορµπάς είναι γενικός διευθυντής της Ορθοδόξου Ακαδηµίας Κρήτης
