Μορφολογία και η Φόρμα – Σονάτα

Αρθρο 12ο »
Εχω χρησιμοποιήσει αρκετά συχνά τη λέξη φόρμα στα προηγούμενα άρθρα του “χάρτινου ωδείου” και γι’ αυτό αποφάσισα σήμερα να δούμε μαζί, αγαπητέ αναγνώστη, τι κρύβεται πίσω από αυτή τη λέξη. Στη μουσική υπάρχουν διάφορες συνθετικές φόρμες, δηλαδή τυποποιημένες κατηγοριοποιήσεις δομών που έχουν προκύψει μέσα από την ιστορία της μουσικής. Αρα όταν μιλάμε για φόρμα στη μουσική εννοούμε μια συγκεκριμένη δομική μορφή. Αισθητικά, το να έχει ένα κομμάτι μια φορμα σημαίνει πως είναι οργανωμένο, δηλαδή πως δομείται από διαφορετικά στοιχεία τα οποία λειτουργούν όπως τα μέρη ενός ζωντανού οργανισμού.
Η μουσική είναι, σε αντίθεση π.χ. με τη ζωγραφική, άμεσα συνδεδεμένη με τον χρόνο και γι’ αυτό έχει την ικανότητα να δημιουργεί μια συνειδητή φυσική και ψυχική κίνηση. Ετσι η μορφή ενός μουσικού έργου που ακούει κάποιος μπορει να κατανοηθεί μόνο μέσω της μνήμης.
Η μνήμη, τουλάχιστον αυτή των φυσιολογικών ανθρώπων, δεν έχει την ικανότητα να θυμάται πράγματα ατελείωτης διάρκειας τα οποία δεν έχουν καμία εσωτερική συνοχή. Αυτή η εσωτερική συνοχή και οργάνωση σε ένα μουσικό έργο εξετάζεται από τον τομέα της θεωρίας της μουσικής που ονομάζεται μορφολογία.
Φυσικά είναι σημαντικό να επισημάνουμε πως οι περισσότερες φόρμες δημιουργήθηκαν ακριβώς για να μπορέσουμε να εξετάσουμε και να κατατάξουμε μουσικά έργα και όχι το αντίστροφο. Οι συνθέτες δηλαδή στην ιστορία της μουσικής πολύ σπάνια περιόρισαν τη δημιουργικότητά τους απλά και μόνο για να μείνουν στο πλαίσιο μιας δεδομένης φόρμας. Ετσι υπάρχουν πολλές εξαιρέσεις όταν ψάχνει κανείς για παραδείγματα εξετάζοντας μια μουσική φόρμα. Ως παράδειγμα θα επικεντρωθούμε σήμερα στη Φόρμα – Σονάτα που από τα μέσα του 18ου αιώνα έχει υπάρξει ίσως η πιο σημαντική μουσική φόρμα μέχρι και σήμερα.
Η θεωρία γύρω από την Φόρμα – Σονάτα στηρίζεται σε έναν γενικό ορισμό και μια σειρά από υποθέσεις γύρω απο την ποικιλομορφία και την ανθεκτικότητά της. Είναι ενδιαφέρον επίσης να αναφέρουμε πως ο ορισμός της Φόρμα – Σονάτα εμφανίστηκε για πρώτη φορά μετά το πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα, δηλαδή γύρω στα 75 χρόνια μετά την εμφάνιση της ίδιας της Φόρμας. Δομικά η Φόρμα αποτελείται από τρία βασικά μέρη: την έκθεση, την επεξεργασία και την επανέκθεση. Πέρα απο αυτό όμως τα περεταίρω στοιχεία που την αποτελούν είναι δύσκολο να οριστικοποιηθούν σε ένα και μοναδικό μοντέλο.
Η Φόρμα – Σονάτα χρησιμοποιείται κατα κύριο λόγο ως Φόρμα για το πρώτο μέρος ενός μεγαλύτερου έργου, Όπως το πρώτο μέρος μιας σονάτας, ενός κοντσέρτου ή μιας συμφωνίας. Πριν την έκθεση συχνά υπάρχει μια αργή εισαγωγή. Στην έκθεση γίνεται μια πρώτη παρουσίαση των μουσικών θεμάτων, δηλαδή των ιδεών του συνθέτη. Συνήθως υπάρχουν δυο θέματα με αντίθετο χαρακτήρα, για παράδειγμα ένα ζωηρό και ένα πιο λυρικό, καθώς και μουσικές γέφυρες που συνδέουν τα δύο αυτά θέματα μεταξύ τους, αλλά συχνά και την έκθεση με την επεξεργασία. Η επεξεργασία είναι συνήθως πιο δραματική από την έκθεση λόγω της χρήσης πιο απομακρυσμένων τονικοτήτων, αλλά και επειδή ο συνθέτης έχει την ευκαιρία να επεξεργαστεί τόσο τα θέματα της έκθεσης όσο και οποιοδήποτε μουσικό μοτίβο προϋπήρξε, ελεύθερα. Τελικά η έκθεση επαναλαμβάνεται στην επανέκθεση με μικρές αλλαγές και οδηγείται εν τέλη στην coda δηλαδή τον επίλογο του μέρους. Εκεί ο συνθέτης έχει την ευκαιρία είτε να υπενθυμίσει στον ακροατή κάποια μοτίβα είτε να οδηγήσει σε μια μουσική κορύφωση.
Η Φόρμα – Σονάτα όπως είπαμε λειτουργεί σαν ένα εργαλείο για να μπορέσουμε να επεξεργαστούμε ενα ήδη υπάρχον έργο και συνήθως όχι ως ένα εργαλείο σύνθεσης. Η τριμερής δομή της όμως είναι κάτι που συναντάται σε πολλούς τομείς του πνεύματος, ιδιαίτερα στη φιλοσοφία. Ετσι δεν είναι περίεργο το γεγονός πως η Φόρμα αυτή συγκρίθηκε με τη Διαλεκτική του Γερμανού φιλοσόφου G.W.F. Hegel. Στη Διαλεκτική αυτή ο Hegel χωρίζει τρεις καταστάσεις για την πρόοδο του πνεύματος: μια αρχική φιλοσοφική θέση, μια αντί-θέση που φαίνεται να αντικρούει την πρώτη θέση και τέλος μια συν-θεση όπου οι δυο πρώτες θέσεις, αν και αντιφατικές ενώνονται δημιουργικά. Οι υποστηρικτές της σύγκρισης αυτής θεωρούν πως η αρχική θεση και η αντίθεση αντιστοιχούν στα δυο θέματα της έκθεσης ενώ η σύνθεση αντιστοιχεί στην επεξεργασία. Το μεγαλύτερο κοινό τους στοιχείο όμως είναι μάλλον ακριβώς αυτό: πως και τα δύο αποτελούν εργαλεία κατασκευασμένα από τον άνθρωπο για να αναλύσουν πνευματικές διαδικασίες. Και ίσως αυτο τονίζει ακόμη περισσότερο την ανάγκη μας για ανάλυση και τελικά για μάθηση.