» Ο πρόεδρος του ΙΤΕ Νεκτάριος Ταβερναράκης μιλάει στα “Χ.ν.” για την έρευνα που φιλοδοξεί να απαλλάξει τα γηρατειά από σοβαρές ασθένειες αλλά και τα σοβαρά ηθικά διλήμματα που βάζει η πρόοδος της τεχνολογίας και των επιστημών.
Στα ίχνη των “γεροντογονιδίων” με σκοπό να ξεκλειδώσουν τα μυστικά του μηχανισμού γήρανσης και να απαλλάξουν τα γερατειά από σοβαρές παθολογικές ασθένειες που τα συνοδεύουν όπως το πάρκινσον, ο καρκίνος, ο σακχαρώδης διαβήτης ή το αλτσχάιμερ, βρίσκονται τα τελευταία χρόνια οι ερευνητές του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) στο Ηράκλειο, στην οποία ηγείται ο καθηγητής Μοριακής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, πρόεδρος του ΙΤΕ και αντιπρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας (ERC) Νεκτάριος Ταβερναράκης.
Η σχετική έρευνα που διεξάγεται σε συνεργασία με κορυφαία ερευνητικά και ακαδημαϊκά ιδρύματα των ΗΠΑ, βρίσκεται ήδη στη φάση των κλινικών δοκιμών με πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματα ως προς την αποσύνδεση των γηρατειών από σοβαρές ασθένειες. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, όπως επισημαίνει ο κ. Ταβερναράκης, η ιλιγγιώδης ταχύτητα με την οποία τρέχει η εξέλιξη της τεχνολογίας και της επιστήμης θέτει επιτακτικά την ανάγκη στην παγκόσμια κοινότητα να απαντηθούν κρίσιμα ηθικά διλήμματα για τη σωστή και κοινωνικά ωφέλιμη αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων.
- Η έρευνα που κάνετε τα τελευταία χρόνια με τους συνεργάτες σας ακουμπάει στην προαιώνια αγωνία του ανθρώπου να νικήσει τη φθορά και να ανακαλύψει το “ελιξήριο της νεότητας”. Υπάρχει “ταβάνι” σε αυτή την φιλόδοξη έρευνα;
Ο άνθρωπος ασχολείται με το φαινόμενο της γήρανσης από τότε που συνειδητοποίησε την εφήμερη διάσταση της ύπαρξής του. Η συνειδητοποίηση του θανάτου έφερε και τη λαχτάρα να νικηθεί ο θάνατος. Ετσι στην αρχαιότητα είχαμε το “αθάνατο νερό” και αργότερα στον Μεσαίωνα τους αλχημιστές που έψαχναν να βρουν το ελιξήριο της νεότητας κ.λπ. Ολα αυτά δηλώνουν την αέναη επιθυμία του ανθρώπου να κατανοήσει το φαινόμενο της γήρανσης και να το νικήσει. Τις τελευταίες δεκαετίες ωστόσο η μελέτη της γήρανσης μπήκε σε επιστημονική τροχιά, όπου προσπαθούμε να προσεγγίσουμε τα βασικά ερωτήματα με σύγχρονα επιστημονικά εργαλεία και όρους. Εκτός από την ωφελιμιστική και ανθρωποκεντρική οπτική βέβαια να νικήσουμε τη γήρανση έχουμε να κάνουμε και με ένα πολύ ενδιαφέρον βιολογικό φαινόμενο. Και σε αυτή τη φάση η προτεραιότητά μας είναι να κατανοήσουμε το φαινόμενο κι όχι να μεγαλώσουμε τη διάρκεια ζωής του ανθρώπου. - Τι ξεχωριστό έχει το γήρας;
Μιλάμε για ένα φαινόμενο καθολικό που το κάνει να διαφέρει από οποιαδήποτε άλλη παθολογική κατάσταση. Συμβαίνει σε όλους μας. Αντίθετα, για παράδειγμα, με τον καρκίνο όπου κάποιοι θα νοσήσουν και κάποιοι άλλοι όχι. Κάποιοι θα αναπτύξουν κάποιο νευροεκφυλιστικό νόσημα, π.χ. αλτσχάιμερ ή πάρκινσον, ενώ κάποιοι δεν θα νοσήσουν. Με το γήρας έχουμε να κάνουμε με ένα φαινόμενο που αφορά όχι μόνο το σύνολο της ανθρωπότητας αλλά όλους τους έμβιους οργανισμούς πλην ελαχίστων εξαιρέσεων. Γιατί ξέρετε υπάρχουν και οργανισμοί που δεν γερνούν και μπορούμε να μάθουμε πολλά από αυτούς. Συνεπώς τα συμπεράσματα της έρευνας δεν θα ισχύουν μόνο για μια κατηγορία ανθρώπων αλλά για όλους τους έμβιους οργανισμούς. - Η έρευνα σχετίζεται με το φαινόμενο της γήρανσης αλλά συγχρόνως και με μια σειρά σοβαρών ασθενειών όπως το αλτσχάιμερ, ο καρκίνος κλπ. που συναρτώνται σε ένα μεγάλο βαθμό με την προχωρημένη ηλικία. Να περιμένουμε ότι μέσα από την έρευνά σας θα ανοίξουν νέοι δρόμοι για την ιατρική και τα θεραπευτικά μοντέλα;
Ακριβώς. Οπως λέει σοφά ο λαός “ου γαρ έρχεται μόνο του”. Το γήρας συνοδεύεται από πολλές παθολογικές καταστάσεις όπως τα νευροεκφυλιστικά νοσήματα, ο σακχαρώδης διαβήτης κ.ά. Επίσης, καθώς τους τελευταίους αιώνες αυξάνεται συνεχώς το προσδόκιμο ζωής, παρατηρείται μια αύξηση στη συχνότητα εμφάνισης των ασθενειών που συνοδεύουν τη γήρανση. Για παράδειγμα, το αλτσάιχμερ που κάποτε ήταν μια σπάνια νόσος πλέον θεωρείται ότι μέχρι το 2050 θα είναι η επόμενη παγκόσμια πανδημία. Συνεπώς η έρευνα που γίνεται δεν έχει τόσο στόχο να αυξήσει τη διάρκεια ζωής του ανθρώπου αλλά να βρούμε τον κρίκο που συνδέει τη γήρανση με τις παθολογικές αυτές καταστάσεις και να τον σπάσουμε. Αν βγάλουμε αυτόν τον κρίκο τότε μπορούμε να έχουμε γήρανση ελεύθερη παθολογικών καταστάσεων, που σημαίνει καλύτερη ποιότητα ζωής σε μεγάλες ηλικίες. Αυτό θα είναι κάτι που θα αποσυμφορήσει σε σημαντικό βαθμό το σύστημα υγείας και θα μειώσει το κοινωνικό κόστος αυτών των ασθενειών που είναι τεράστιο. - Τι ακριβώς ψάχνει η έρευνα;
Να βρούμε τα γονίδια που ελέγχουν τη διαδικασία της γήρανσης. Κι αφού τα βρούμε να τα ρυθμίσουμε ώστε να να πετύχουμε ένα αποτέλεσμα που θα μπορούσε να είναι η επιμήκυνση της διάρκειας της ζωής. Η έρευνα βέβαια δεν γίνεται σε ανθρώπους αλλά σε πειραματόζωα, όπως ποντίκια, δροσόφιλες και άλλους οργανισμούς μοντέλα, όπως λέμε. - Σε τι ποσοστό έχετε καταφέρει έως τώρα να φωτίσετε αυτό τον μηχανισμό;
Έχουν γίνει σημαντικά βήματα. Ηδη έχουμε εντοπίσει πολλά γονίδια που εμπλέκονται στη γήρανση και την επηρεάζουν. Τα γονίδια αυτά τα λέμε γεροντογονίδια. Πέρα όμως από τους μοριακούς μηχανισμούς που έχουμε ανακαλύψει ότι παίζουν ρόλο στη γήρανση, έχουμε παρέμβει ρυθμιστικά σε οργανισμούς – πειραματόζωα αυξάνοντας το προσδόκιμο ζωής. Για παράδειγμα στον νηματώδη c. elegans που χρησιμοποιούμε, επεμβαίνοντας γενετικά και αλλάζοντας συγκεκριμένα γονίδια έχουμε καταφέρει να μεγαλώσουμε κατά 6 και 7 φορές τη διάρκεια ζωής του. Δηλαδή ένα ζώο που θα ζούσε καταρχήν 2 εβδομάδες μπορούμε να το κάνουμε να ζει μήνες. Αντίστοιχα αποτελέσματα έχουν επιτευχθεί και με άλλα πειραματόζωα, όπως η δροσόφιλα, το ποντίκι αλλά ακόμα και σε πρωτεύοντα που είναι πολύ κοντά στον άνθρωπο, όπως χιμπατζήδες. Συνεπώς δεν μιλάμε για επιστημονική φαντασία αλλά για κάτι που ήδη οι επιστήμονες μπορούν να το κάνουν. Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι μπορεί να γίνει και στον άνθρωπο ή αν γίνει θα είναι καλό. Κι αυτό γιατί ακόμα δεν έχουμε κατανοήσει πλήρως το φαινόμενο της γήρανσης. Θα πρέπει να καταλάβουμε το φαινόμενο στο σύνολό του πριν πάμε να κάνουμε αντίστοιχες παρεμβάσεις σε ανθρώπους. - Σε αυτή τη φάση που βρίσκεται η έρευνα;
Η έρευνα επικεντρώνεται στην βελτίωση της ποιότητας ζωής σε μεγάλες ηλικίες προσπαθώντας να αποσυνδέσουμε τη γήρανση από παθολογικές καταστάσεις που τη συνοδεύουν. Στο πλαίσιο αυτό, γίνονται κλινικές δοκιμές σε συνεργασία με φαρμακευτικές εταιρείες, Ινστιτούτα του Εθνικού Ινστιτούτου Υγείας (NIH) και πανεπιστήμια στις ΗΠΑ. Μιλάμε για κλινικές δοκιμές ουσιών, όπως για παράδειγμα η μετφορμίνη που χρησιμοποιείται στην αντιμετώπιση του διαβήτη τύπου 2 αλλά φαίνεται πως έχει και αντιγηραντικές ιδιότητες. Είναι ουσίες που γνωρίζουμε ότι παρεμβαίνουν στους μοριακούς μηχανισμούς που ελέγχονται από τα γεροντογονίδια. Ειδικά για τη μετφορμίνη η κλινική μελέτη έχει προχωρήσει αρκετά και τα αποτελέσματα φαίνεται να είναι ενθαρρυντικά. Τι σημαίνει αυτό; Ό,τι φαίνεται ότι μπορούμε χρησιμοποιώντας τέτοιες φαρμακευτικές ουσίες να αποσυνδέσουμε τη γήρανση από παθολογικές καταστάσεις που τη συνοδεύουν. - Όλη η σημαντική έρευνα που περιγράφετε θα έλεγε κανείς ότι έρχεται να ανατρέψει το φαινόμενο της φθοράς, κάτι που έως σήμερα θεωρούμε φυσιολογικό. Μπαίνουν ηθικά διλήμματα; Υπάρχουν “κόκκινες γραμμές” για την επιστήμη;
Βεβαίως υπάρχουν σοβαρά ηθικά διλήμματα γιατί πλέον διαθέτουμε εργαλεία στη βιο-ιατρική έρευνα που έχουν τεράστια δύναμη, που αντιστοιχούν στην πυρηνική ενέργεια στον χώρο των φυσικών επιστημών. Για παράδειγμα έχουμε πλέον τη δυνατότητα να τροποποιούμε το ανθρώπινο DNA. Ισως έχετε ακούσει για την τεχνική CRISPR-Cas. Τι σημαίνει αυτό; Πως ό,τι κάνουμε σε πειραματόζωα μπορούμε να το κάνουμε και σε ανθρώπους. Στην Κίνα ήδη, πριν λίγα χρόνια, δημιούργησαν δύο ανθρώπινα έμβρυα που είχαν τροποποιηθεί έτσι ώστε να μην προσβάλλονται από τον ιό του HIV, διότι οι γονείς τους ήταν φορείς. Στην ουσία έφτιαξαν δύο ανθρώπους άτρωτους στον ιό του έιτζ. Μιλάμε για κατά παραγγελία ανθρώπους. Αντίστοιχα θα μπορούσε κάποιος να παραγγείλει μωρά με πράσινα μάτια ή ξανθά μαλλιά, αφού ξέρουμε ποια είναι τα γονίδια που είναι υπεύθυνα για το χρώμα των μαλλιών, των ματιών ή το ύψος. Φτάνουμε λοιπόν σε καταστάσεις που στα χέρια μας έχουμε μια “ατομική βόμβα”. Είναι τεχνολογίες που μας πάνε στην 4η βιομηχανική επανάσταση, όπου θα μπορούμε να τροποποιούμε την ίδια μας την ύπαρξη. Όλο αυτό λοιπόν θέτει τεράστια ηθικά διλήμματα και θα πρέπει η κοινωνία να φτάσει σε εκείνο το επίπεδο ωριμότητας που θα της επιτρέψει, με σύνεση και σωφροσύνη, να λάβει τις σωστές αποφάσεις.
Ακόμα δεν έχουμε ένα νομικό πλαίσιο που να μας επιτρέπει να κάνουμε τέτοιες παρεμβάσεις και επίσης είναι δύσκολο να προβλέψουμε τις μακροπρόθεσμες συνέπειες στο είδος μας, στον πλανήτη κ.λπ. Γι’ αυτό σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να είμαστε βιαστικοί ή να χρησιμοποιούμε τέτοιες τεχνολογίες με τον ενθουσιασμό ενός μαθητευόμενου μάγου. Είναι τεχνολογίες – δίκοπο μαχαίρι. Οπως η πυρηνική ενέργεια μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε για να κατασκευαστούν καταστροφικές βόμβες είτε για να αξιοποιηθεί για ειρηνικές χρήσεις, όπως πχ για τη λειτουργία ιατρικών μηχανημάτων που βασίζονται στη ραδιενέργεια ή για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, έτσι και η έρευνα που γίνεται για τη γήρανση και την τροποποίηση του DNA του ανθρώπου, μπορεί να έχει μια καλή όψη αλλά μπορεί να μας πάει και σε ένα δυστοπικό μέλλον. - Οι επιστήμονες θα πρέπει να έχουν λόγο στον τρόπο αξιοποίησης αυτών των νέων επιστημονικών εργαλείων;
Οι επιστήμονες δεν μπορούν να είναι αμέτοχοι σε αυτή τη συζήτηση. Ένας επιστήμονας θα πρέπει πάντα να προβληματίζεται σχετικά με τα ηθικά διλήμματα της έρευνάς του και να τον απασχολεί πως χρησιμοποιούνται τα αποτελέσματα της έρευνάς του. Χρειάζεται να συμμετέχουμε έτσι ώστε να λαμβάνονται οι σωστές αποφάσεις και να αποφύγουμε ατυχήματα που μπορεί να σημάνουν ακόμα και την καταστροφή του πλανήτη ή τον αφανισμό του ανθρώπινου είδους. - Δυστυχώς πάντως αυτό που διαπιστώνει κανείς ιστορικά είναι ότι η επιστήμη και η τεχνολογία “τρέχουν” πολύ πιο γρήγορα από την ικανότητα της κοινωνίας να συνειδητοποιήσει τις αλλαγές που συντελούνται…
Σωστά, δεν προλαβαίνει η κοινωνία να αφομοιώσει την εξέλιξη που υπάρχει και τις νέες τεχνολογίες με συνέπεια να παρατηρούμε φαινόμενα νοσηρότητας. Δείτε για παράδειγμα τον τρόπο που αφήνουμε τα παιδιά μας να χρησιμοποιούν τα κινητά τηλέφωνα ή τα social media. Το θέμα είναι ότι σήμερα οι εξελίξεις τρέχουν με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Για παράδειγμα η προσπάθεια διαβάσματος του DNA ενός ανθρώπου ξεκίνησε τη δεκαετία του ‘90 και πήρε περίπου 10 χρόνια και αρκετά δισεκατομμύρια για να ολοκληρωθεί. Σήμερα, το ίδιο πράγμα γίνεται σε 1-2 μέρες και με λιγότερο από 500 ευρώ κόστος. Μιλάμε για μια διαδικασία που επιτρέπει σε έναν άνθρωπο να δει αν έχει προδιάθεση σε κάποια σοβαρή ασθένεια και να λάβει προληπτικά μέτρα. Αντίστοιχα σήμερα μπορούμε να κάνουμε ιατρική ακριβείας, δηλαδή εξατομικευμένη, όπου μπορούμε να διαβάσουμε το DNA ενός ανθρώπου και να του δώσουμε πχ τη χημειοθεραπεία που θα είναι αποτελεσματική σε αυτόν αλλά ίσως όχι σε κάποιον άλλο που έχει καρκίνο αλλά διαφορετικό DNA. Ολα αυτά τα επιτρέπει η ραγδαία πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας. Μια πρόοδος που όμως συγχρόνως βάζει ερωτήματα για το πως χρησιμοποιούνται αυτά τα εργαλεία. Γιατί μπορούν να χρησιμοποιηθούν για καλό σκοπό όπως για τις θεραπείες στον καρκίνο αλλά μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για ευγονική. Να γίνονται λόγου χάρη παραγγελίες παιδιών. Πράγματα δηλαδή που μπορούν μελλοντικά να μας καταστρέψουν ως ανθρώπινο είδος. Συνεπώς, χρειάζεται πολύ συζήτηση και σοφία για να ακολουθήσουμε τους ηθικούς κανόνες που πρέπει.
