» Πως οι τοπικές κοινωνίες μπορούν να αντιμετωπίσουν τις κλιματικές αλλαγές
Μπορούμε να φαντασθούμε μια αγροτική περιοχή όπου οι κάτοικοι εγκαθιστούν ανεμογεννήτριες για να παράξουν ηλεκτρική ενέργεια συλλογικά με συνεταιριστικό ή συνεργατικό τρόπο; Ή αντίστοιχα μια αστική περιοχή όπου σε μια γειτονιά οι κάτοικοι από κοινού παράγουν από την ηλιακή ενέργεια θερμό νερό ή και ηλεκτρική ενέργεια; Και στις δύο προαναφερθείσες περιπτώσεις οι κάτοικοι είναι ταυτόχρονα παραγωγοί και χρήστες ενέργειας.
Ενώ η δυνατότητα αυτή δεν υπήρχε τα τελευταία τουλάχιστον 50 χρόνια (όσον αφορά την ηλεκτρική ενέργεια) είναι δυνατή σήμερα καθώς το επιτρέπουν οι αλλαγές στο υπάρχον θεσμικό πλαίσιο, η εξέλιξη της τεχνολογίας και οι αυξημένες δυνατότητες χρηματοδότησης τέτοιων έργων. Είναι λοιπόν δυνατό σήμερα οι κάτοικοι μιας περιοχής να συνεργαστούν για την παραγωγή αειφόρου ενέργειας καλύπτοντας τις ανάγκες τους και αντιμετωπίζοντας ταυτόχρονα σημαντικές παγκόσμιες προκλήσεις με τη δράση τους σε τοπικό επίπεδο.
Η έννοια της «Ενεργειακής δημοκρατίας» αναφέρεται σε μια κοινότητα όπου οι κάτοικοι συνεργάζονται μεταξύ τους για την παραγωγή ενέργειας από τοπικούς ανανεώσιμους ενεργειακούς πόρους γινόμενοι έτσι εκτός από καταναλωτές και παραγωγοί ενέργειας. Η κατάσταση αυτή διαφέρει ριζικά από εκείνη που γνωρίζαμε μέχρι σήμερα κατά την οποία η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας γινόταν από μεγάλες κρατικές, ημικρατικές ή ιδιωτικές εταιρείες και στη συνέχεια επωλείτο στους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις. Σε μια τέτοια περίπτωση οι μεγάλες εταιρείες προτάσσουν τα συμφέροντα των μετόχων και των διευθυντικών στελεχών τους (στη συντριπτική τουλάχιστον πλειοψηφία των περιπτώσεων) σε σχέση με τα συμφέροντα των καταναλωτών, ιδιαίτερα σε ολιγοπωλιακά λειτουργούσες αγορές.
Αντίθετα στην περίπτωση της ενεργειακής δημοκρατίας οι αποφάσεις σχετικά με την ενέργεια λαμβάνονται δημοκρατικά σε τοπικό επίπεδο, όπου οι πολίτες αξιολογούν και αποφασίζουν ανάλογα με τις ανάγκες τους, ενώ ταυτόχρονα συμβάλλουν στη μείωση της ρύπανσης του περιβάλλοντος καθώς χρησιμοποιούνται τοπικοί ανανεώσιμοι ενεργειακοί πόροι.
Η προώθηση της ενεργειακής δημοκρατίας είναι εφικτή σήμερα για τρεις κυρίως λόγους:
Λόγω της αλλαγής του υπάρχοντος θεσμικού πλαισίου
Τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο στην Ελλάδα (αλλά και σε άλλες χώρες) σχετικά με την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και δίδεται η δυνατότητα σε πολλούς (υπό ορισμένες βέβαια προϋποθέσεις) να γίνουν ανεξάρτητοι παραγωγοί ηλεκτρικής ενέργειας. Έτσι είναι δυνατόν σήμερα να δημιουργηθούν σε τοπικό επίπεδο ομάδες παραγωγών ή συνεταιρισμοί παραγωγών ηλεκτρικής ενέργειας.
Λόγω της εξέλιξης της τεχνολογίας παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές και της τεχνολογίας διαχείρισης του ηλεκτρικού δικτύου
Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικές βελτιώσεις στις τεχνολογίες παραγωγής ηλεκτρικής και θερμικής ενέργειας από Α.Π.Ε. Η ηλιακή και η αιολική ενέργεια, η βιομάζα και η γεωθερμία μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε μικρή ή μεσαία κλίμακα για την παραγωγή ενέργειας με οικονομικά αποδοτικό τρόπο. Οι τεχνολογικές αυτές βελτιώσεις και καινοτομίες κάνουν εφικτό σήμερα αυτό που δεν ήταν είκοσι ή τριάντα χρόνια πριν, την αξιοποίηση δηλαδή των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας με αξιόπιστο και οικονομικό τρόπο. Ταυτόχρονα οι βελτιώσεις στην τεχνολογία διαχείρισης του ηλεκτρικού δικτύου επιτρέπουν την έγχυση της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας σε διάφορα σημεία του ηλεκτρικού δικτύου από διάφορους ανεξάρτητους παραγωγούς. Όπως σήμερα κάποιος μπορεί να εισαγάγει δεδομένα ή πληροφορίες στο παγκόσμιο διαδίκτυο (μέσω διαδικτυακών τόπων, μπλογκς, του youtube κ.ά.) που θα είναι προσβάσιμα από την παγκόσμια κοινότητα, έτσι και οι ανεξάρτητοι τοπικοί παραγωγοί ηλεκτρικής ενέργειας μπορούν να εγχέουν ηλεκτρική ενέργεια στο υπάρχον ηλεκτρικό δίκτυο, η οποία θα είναι διαθέσιμη σε πλειάδα καταναλωτών.
Λόγω των αυξημένων χρηματοδοτικών μηχανισμών που υπάρχουν για την υλοποίηση τέτοιων έργων
Για την υλοποίηση τοπικών έργων αξιοποίησης των ανανεώσιμων ενεργειακών πόρων απαιτούνται κεφάλαια που πιθανώς δεν είναι εύκολα διαθέσιμα από τους πολίτες και τους φορείς που ενδιαφέρονται να υλοποιήσουν τέτοια έργα. Ευτυχώς όμως υπάρχει σήμερα πλειάδα χρηματοδοτικών μηχανισμών για την οικονομική ενίσχυση και υποστήριξή τους που περιλαμβάνουν:
α) Δάνεια τραπεζών
β) Επιδοτήσεις επί των επενδυομένων κεφαλαίων στα έργα
γ) Φορολογικές ελαφρύνσεις
δ) Ευνοϊκές ταρίφες πώλησης της ηλεκτρικής ενέργειας στο δίκτυο ή συμφωνίες αντιστάθμισης της εγχεόμενης ηλεκτρικής ενέργειας.
Η σύγκλιση των προαναφερθέντων τριών παραγόντων επιτρέπει σήμερα την προώθηση της ενεργειακής δημοκρατίας σε τοπικό επίπεδο, η ανάπτυξη της οποίας θα έχει πολλαπλά οφέλη στις ομάδες των συνεταίρων – συνεργαζόμενων πολιτών, στις τοπικές κοινωνίες αλλά και στο περιβάλλον που διαταράσσεται σοβαρά σήμερα από τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες.
Η προώθηση της ενεργειακής δημοκρατίας συνεπάγεται πολλά οφέλη στις τοπικές κοινωνίες, στην Εθνική οικονομία, αλλά και στο περιβάλλον. Τα οφέλη αυτά περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων:
Την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας, η οποία λαμβάνει ανησυχητικές διαστάσεις στη χώρα μας, λόγω της συνεχιζόμενης οικονομικής δυσπραγίας. Ένα νοικοκυριό θεωρείται ότι βρίσκεται σε κατάσταση ενεργειακής φτώχειας όταν δαπανά περισσότερο από 10% του διαθέσιμου εισοδήματός του για την αγορά της ενέργειας που καταναλώνει στην κατοικία του. Στην περίπτωση αυτή του απομένουν περιορισμένοι οικονομικοί πόροι για την κάλυψη των άλλων αναγκών του. Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια αυξημένος αριθμός συμπολιτών μας βιώνει την κατάσταση της ενεργειακής φτώχειας, ενώ το φαινόμενο αυτό παρατηρείται σε μικρότερη έκταση και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Η προώθηση της ενεργειακής δημοκρατίας και η δυνατότητα των πολιτών να γίνουν παραγωγοί και χρήστες της ενέργειας, συμβάλλει στη μείωση της ενεργειακής φτώχειας στην κοινωνία.
Αξιοποίηση των τοπικών ανανεώσιμων ενεργειακών πόρων και μείωση της εισαγωγής ορυκτών καυσίμων. Τοπικοί ανανεώσιμοι ενεργειακοί πόροι, όπως η ηλιακή και η αιολική ενέργεια, η βιομάζα κ.ά., μπορούν να χρησιμοποιηθούν τοπικά για την παραγωγή ηλεκτρισμού, θερμότητας ή καυσίμων οχημάτων. Κάθε περιοχή διαθέτει κάποιους ανανεώσιμους ενεργειακούς πόρους. Έτσι στην Κρήτη αφθονούν η ηλιακή και η αιολική ενέργεια, στη Δανία η αιολική ενέργεια και η βιομάζα, ενώ στην Ισλανδία η υδροηλεκτρική ενέργεια και η γεωθερμία. Η αξιοποίησή τους σε τοπικό επίπεδο όχι μόνο είναι εφικτή στα πλαίσια της έξυπνης εξειδίκευσης (smart specialization), αλλά θα πρέπει να επιδιωχθεί από τις τοπικές κοινωνίες.
Σε μια τέτοια περίπτωση:
α) Δημιουργούνται διάφορα εισοδήματα από τους συμμετάσχοντες σε τέτοια εγχειρήματα.
β) Δημιουργούνται νέες επενδύσεις και νέες θέσεις εργασίας στις τοπικές κοινωνίες.
γ) Μειώνονται οι εισαγωγές ορυκτών καυσίμων απαιτούμενων για την παραγωγή της ενέργειας που όμως τώρα παράγεται από ανανεώσιμα καύσιμα.
δ) Μειώνεται η ενεργειακή εξάρτηση της χώρας καθώς μειώνεται η εισαγωγή ορυκτών καυσίμων και αυξάνεται η ενεργειακή της ασφάλεια.
Αντιμετώπιση των κλιματικών αλλαγών οι οποίες δημιουργούν σημαντικά προβλήματα και μείζονες καταστροφές σε διάφορα σημεία του πλανήτη. Καθώς η χρήση των ορυκτών καυσίμων μετά τη βιομηχανική επανάσταση τους τελευταίους 2,5 αιώνες αλλοίωσε τη σύσταση της ατμόσφαιρας και συνέβαλε τα μέγιστα στις κλιματικές αλλαγές, η αντικατάστασή τους με ανανεώσιμες πηγές ενέργειες μπορεί να μετριάσει τα οδυνηρά αυτά φαινόμενα. Συνεπώς η προώθηση της ενεργειακής δημοκρατίας σε τοπικό επίπεδο σημαίνει ότι κάτοικοι μιας τοπικής κοινωνίας αποφασίζουν μόνοι τους με δημιουργικό τρόπο, πώς θα παράξουν οι ίδιοι την ενέργεια που καταναλώνουν, ποιους τοπικούς ανανεώσιμους ενεργειακούς πόρους και ποιες τεχνολογίες θα χρησιμοποιήσουν, πόσο θα συμβάλλουν στη μείωση της ρύπανσης της ατμόσφαιρας με θερμοκηπιακά αέρια, ενώ ταυτόχρονα μειώνουν την ενεργειακή τους εξάρτηση από τις μεγάλες εταιρείες παραγωγής και παροχής ενέργειας και καυσίμων.
Αξιόλογα επιτυχημένα παραδείγματα προώθησης της ενεργειακής δημοκρατίας έχουν αναπτυχθεί σήμερα στην Ευρώπη και στη βόρειο Αμερική, μερικά από τα οποία είναι ενδεικτικά:
1. Περιοχή του Gussing στη Νότιο – Ανατολική Αυστρία
Η περιοχή του Gussing στη Νοτιο-Ανατολική Αυστρία στα σύνορα με την Ουγγαρία υπέφερε κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου καθώς λόγω της τοποθεσίας της δεν αποτελούσε ελκυστικό μέρος για την εγκατάσταση βιομηχανιών ή άλλων επιχειρήσεων. Πριν από αρκετά χρόνια όμως η τοπική κοινωνία αποφάσισε να αξιοποιήσει με όποιες τεχνολογίες ήταν δυνατόν ένα ανανεώσιμο φυσικό πόρο που αφθονούσε στην περιοχή, τη βιομάζα για παραγωγή θερμικής και ηλεκτρικής ενέργειας. Έτσι με τη δημιουργία δημοτικών και άλλων συνεργατικών επιχειρήσεων στην περιοχή αξιοποίησε το ενδογενές ενεργειακό δυναμικό της από τα δάση και τις γεωργικές καλλιέργειες με καινοτόμες τεχνολογίες για την παραγωγή θερμότητος, ηλεκτρισμού και καυσίμων οχημάτων. Η περιοχή αυτή χρησιμοποίησε τη στρατηγική της έξυπνης εξειδίκευσης με αναφορά τη χρήση της βιομάζας για παραγωγή ενέργειας πολύ πριν αυτή γίνει επίσημη στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Σήμερα ή άλλοτε παρακμάζουσα περιοχή έχει μετατραπεί σε ευημερούσα και αποτελεί πόλο προσέλκυσης τουριστών, αλλά και πολλών καινοτόμων ενεργειακών επιχειρήσεων που σπεύδουν να εγκατασταθούν εκεί.
2. Το νησί SAMSO της Δανίας
Το νησί Samso της Δανίας έχει πληθυσμό λίγο χαμηλότερο από 5.000 κατοίκους. Στα τέλη της δεκαετίας του ’90 οι αρχές του νησιού απεφάσισαν να το μετατρέψουν σε ενεργειακά αυτόνομο μέσα σε μία δεκαετία αξιοποιώντας τους ενδογενείς ενεργειακούς του πόρους επωφελούμενοι ταυτόχρονα από την πολιτική της αειφορίας της δανέζικης κυβέρνησης. Μετά από κατάλληλη ενημέρωση των κατοίκων αυτοί απεφάσισαν να συμμετέχουν στη φιλόδοξη προσπάθεια δημιουργώντας μια εταιρεία εγκατάστασης αιολικού πάρκου το οποίο παράγει περισσότερη ηλεκτρική ενέργεια από όση καταναλώνει το νησί. Ταυτόχρονα αξιοποίησαν την υπάρχουσα ηλιακή ενέργεια για παραγωγή θερμότητας και ηλεκτρισμού, ενώ τα υπολείμματα των γεωργικών προϊόντων του νησιού τα οποία, αφού μετετράπησαν σε πέλετς χρησιμοποιήθηκαν σαν καύσιμο θέρμανσης. Ταυτόχρονα από την καλλιεργούμενη ελαιοκράμβη παρήγαγαν κραμβέλαιο που αποτελεί άριστο καύσιμο για τα οχήματα του νησιού υποκατάστατο του πετρελαίου κίνησης. Η επιτυχία του ενεργειακού εγχειρήματος στο νησί Samso και μάλιστα σε σύντομο χρονικό διάστημα οφείλεται:
α) Στην επιτυχή πολιτική της κυβέρνησης.
β) Στη αποδοχή του σχεδίου από τους κατοίκους και στη συμμετοχή τους στην υλοποίησή του.
γ) Στην επιτυχή επιλογή των τεχνολογιών αξιοποίησης της ηλιακής και της αιολικής ενέργειας καθώς και της βιομάζας που εφαρμόσθηκαν.
δ) Στη σωστή διαχείριση του όλου έργου.
Σήμερα αρκετά χρόνια μετά, το Samso παράγει περισσότερη ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές σε σχέση με αυτή που καταναλώνει, ενώ η Ενεργειακή Ακαδημία που έχει δημιουργηθεί στο νησί παρέχει πληροφορίες και ενημέρωση για τις τεχνολογίες που εφαρμόζονται με αρκετή επιτυχία.
3. Το νησί των Καναρίων El Hierro στην Ισπανία
Το μικρό ηφαιστιογενές νησί El Hierro που βρίσκεται στον Ατλαντικό ωκεανό και ανήκει στο σύμπλεγμα των καναρίων νήσων, έχει πληθυσμό περίπου 11.000 κατοίκους, ενώ 60.000 τουρίστες το επισκέπτονται κάθε χρόνο. Πριν από αρκετά χρόνια η τοπική κυβέρνηση απεφάσισε την απεξάρτηση του νησιού από τα εισαγόμενα ορυκτά καύσιμα και τη κάλυψη όλων των ενεργειακών αναγκών του από εγχώριους ανανεώσιμους ενεργειακούς πόρους και συγκεκριμένα από ηλιακή και αιολική ενέργεια καθώς και από βιομάζα (γεωργικά υπολείμματα).
Για την υλοποίηση του σχεδίου αυτού δημιουργήθηκε ένα αιολικό πάρκο που παράγει σημαντικά ποσά ηλεκτρικής ενέργειας ενώ κατασκευάζεται ένα υδροηλεκτρικό έργο αντλησιοταμίευσης για την αποθήκευση και επαναχρησιμοποίηση της παραγόμενης από τα αιολικά πάρκα ηλιακής ενέργειας. Με τη συνεργασία των κατοίκων εγκαταστάθηκαν ηλιοθερμικά και φωτοβολταϊκά συστήματα στις στέγες των κατοικιών ενώ οι αγροτικοί συνεταιρισμοί θα αξιοποιούν τα υπολείμματα τους για παραγωγή ενέργειας. Τα αυτοκίνητα των κατοίκων θα αντικατασταθούν σταδιακά με ηλεκτρικά αυτοκίνητα τα οποία θα φορτίζουν τις μπαταρίες τους με ηλεκτρισμό παραγόμενο στο νησί από ανανεώσιμες πηγές.
Σήμερα λοιπόν όλο και περισσότερα επιτυχημένα παραδείγματα στην Ευρώπη και στη βόρειο Αμερική αποδεικνύουν ότι έχουν ωριμάσει πλέον οι προϋποθέσεις για την επίτευξη της ενεργειακής δημοκρατίας με τη δραστηριοποίηση και τη ενεργό συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών. Με τον τρόπο αυτό οι τοπικές κοινωνίες αποκομίζουν πολλά οφέλη, ενώ συμβάλλουν στο μετριασμό των οδυνηρών κλιματικών αλλαγών που παρατηρούνται σήμερα.
*Ο κ. Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει ενεργειακή και περιβαλλοντική τεχνολογία στο Τ.Ε.Ι. Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του Μ.Α.Ι.Χ.
