Με ξεναγό τον Μιχάλη Ανδριανάκη
Καλοί μου φίλοι, Καλή Παναγιά!
Παραμονή της Μεγάλης Γιορτής της Κοίμησης της Θεοτόκου σήμερα και ο Παιδότοπος “φιλοξενεί” στη σελίδα του τέσσερις από τις Παναγίες του Νομού μας. Την Παναγία τη Χρυσοσκαλίτισσα, την Παναγία της Γωνιάς, την Παναγία της Αγιάς και την Παναγία του Αλίκαμπου. «Ξεναγός» ο γνωστός τοις πάσι και για την ευρύτερη κοινωνική του παρουσία, αλλά και για τη συμμετοχή του στο πολιτισμικό γίγνεσθαι του τόπου μας, τ. Έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, αρχαιολόγος, Μιχάλης Ανδριανάκης. Δικά του τα κείμενα και δικές του οι φωτογραφίες -το βιβλίο «Χριστιανικά Μνημεία της Κρήτης», μια μοναδική στο είδος της έκδοση του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Ιεράς Πατριαρχικής Συνόδου της Εκκλησίας Κρήτης, η πηγή.
Χρόνια πολλά και καλά σε όλους τους αναγνώστες της στήλης, μικρούς και μεγάλους. Βοήθειά μας η Μεγάλη Μάνα, η Παναγιά!
Σας χαιρετώ με αγάπη!
Βαγγέλης Θ. Κακατσάκης
δάσκαλος
ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΚΟΠΗ ΑΓΙΑΣ
Σε μικρή απόσταση νοτιοδυτικά της πόλης των Χανίων βρίσκεται ο μεγάλος ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, κτισμένος κατά τον 5ο αι. Μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Άραβες, ανακατασκευάστηκε και χρησιμοποιήθηκε ως καθεδρικός της Επισκοπής Κυδωνίας, η οποία μεταφέρθηκε στην ενδοχώρα και μετονομάσθηκε σε Επισκοπή Αγιάς. Μία ακόμη επέμβαση έγινε κατά την πρώιμη Βενετοκρατία, όταν και ο Λατίνος επίσκοπος Αγιάς έδρευε εκεί, πριν εγκατασταθεί οριστικά στην πόλη των Χανίων. Ο ναός σώζεται σε μεγάλο ύψος αλλά ερειπιώδη κατάσταση. Πρόκειται για τρίκλιτη, αρχικά ξυλόστεγη, βασιλική με εγκάρσιο κλίτος σε σχήμα Τ. Ανατολικά εξέχει η ημικυλινδρική αψίδα του ιερού με λείψανα τρίλοβου παραθύρου, ενώ δυτικά υπήρχε ισοπλατής νάρθηκας.
Τα κλίτη χωρίζονται από χονδρούς κίονες πορφυρίτη και γκρίζου γρανίτη. Από την πρώτη φάση σώζονται μαρμάρινοι αμφικιονίσκοι παραθύρων και αμφικιονόκρανο με κατάκοσμο «χρίσμα» στις όψεις, λαξευμένο σε γκρίζο μάρμαρο (πιθανόν βάθρο) σε δεύτερη χρήση με την επιγραφή «ΔΙΟΝΥΣ…» στην άνω επιφάνεια. Κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο ο ναός μετατράπηκε σε απλό τρίκλιτο, με την κατάργηση του εγκάρσιου κλίτους και την προσθήκη ημικυλινδρικών αψίδων στα πλάγια κλίτη.
Η στέγαση των κλιτών έγινε με μεγάλων διαστάσεων σταυροθόλια, από τα οποία σώζεται ακέραιο το βορειοδυτικό (σήμερα παρεκκλήσι), ενώ είναι άγνωστος ο τρόπος στέγασης του κεντρικού κλίτους. Τότε τοιχογραφήθηκε ο ναός, καθώς διασώζονται σπαράγματα από μορφές ολόσωμων και στηθαίων αγίων χαμηλά. Μία ακόμη επέμβαση που με βάση το γλυπτό διάκοσμο χρονολογείται κατά την πρώιμη Βενετοκρατία (13ος αι.) επανέφερε τον ναό στον ξυλόστεγο τύπο.
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΧΡΥΣΟΣΚΑΛΙΤΙΣΣΑΣ
Η Μονή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου της Χρυσοσκαλίτισσας είναι κτισμένη πάνω σε έναν απότομο βράχο στα δυτικά παράλια της Κρήτης, κοντά στη μοναδικού κάλλους περιοχή του Λαφονησιού που περιλαμβάνεται στο δίκτυο NATURA. Η μονή κτίσθηκε πιθανόν στα χρόνια της όψιμης Βενετοκρατίας. Στην απογραφή του 1637 αναφέρεται ως ναός της Παναγίας Γουνοσκαλίτισσας (Madonna Ghunoskaletessa) από τον ιερέα του κοντινού χωριού Κουνένι (σημερινή Βάθη). Σύμφωνα με την παράδοση πήρε το όνομα Χρυσοσκαλίτισσα, επειδή ένα από τα σκαλοπάτια της απότομης κλίμακας που οδηγεί στη μονή, ήταν χρυσό, αλλά το έβλεπαν μόνο οι πιστοί. Το συγκρότημα οικοδομήθηκε συμπληρώνοντας την επιφάνεια του βράχου με θολωτούς χώρους, πάνω στους οποίους έχει κτισθεί η επίπεδη αυλή και το μεταγενέστερο μονόχωρο καμαροσκέπαστο καθολικό που αντικατέστησε το 1894 τον μικρό, σπηλαιώδη ναό. Σε μικρή απόσταση κάτω από τον βράχο κτίσθηκε ένα ακόμη συγκρότημα, ο «Παρθενώνας» που στεγάζει τις μοναχές της μονής. Στο καθολικό σώζεται η εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου, έργο καλής τέχνης του β’ μισού του 17ου αι., που λατρεύεται ιδιαίτερα από τους πολλούς προσκυνητές. Τα τελευταία χρόνια η μονή ανακαινίζεται, ενώ φιλοξενεί και ένα μικρό μουσείο με νεότερα εκκλησιαστικά κειμήλια και λαογραφικά αντικείμενα.
ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΓΩΝΙΑΣ
Η Μονή Γωνιάς κτίσθηκε κατά το α’ μισό του 17ου αι. σε μικρή απόσταση βόρεια από την κωμόπολη Κολυμπάρι, στη βάση της χερσονήσου Σπάθα. Επίσης σε μικρή απόσταση δυτικά, πάνω σε ύψωμα, σώζονται το καθολικό και ερείπια από τα κελιά της αρχικής μονής. Το παλαιό καθολικό κτίσθηκε και τοιχογραφήθηκε στα μέσα του 14ου αι. στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονόχωρου, καμαροσκέπαστου ναού. Επεκτάθηκε προς τα δυτικά και τοιχογραφήθηκε από έναν άριστο ζωγράφο του β’ μισού του 15ου αι. με παραστάσεις ορθίων αγίων, σκηνές από τον ευαγγελικό και τον θεομητορικό κύκλο και την παράσταση της Κλίμακος του άγιου Ιωάννη. Κατά τον επόμενο αιώνα προστέθηκε νότια ένα ακόμη κλίτος, ενώ ανοίχτηκε τοξωτό άνοιγμα επικοινωνίας στην ανατολική πλευρά.
Στις αρχές του 17ου αι. οι μοναχοί, Βλάσιος ο Κύπριος και Βενέδικτος Τζαγκαρόλος, σύμφωνα με την παράδοση, μετά από τη θαυματουργική εύρεση εικόνας της Παναγίας, έκτισαν τη νέα μονή στη σημερινή θέση. Λόγω της μεγάλης κλίσης του εδάφους κατασκεύασαν υπόγειους θολωτούς χώρους και δημιούργησαν τεχνητά το επίπεδο πάνω στο οποίο κτίστηκε το κυρίως συγκρότημα. Αν και η διάταξη του συγκροτήματος ακολουθεί τις αρχές της ορθόδοξης μοναστηριακής παράδοσης, στα επιμέρους αρχιτεκτονικά στοιχεία κυριαρχούν οι αρχές του δυτικού μανιερισμού. Το τρίκογχο με τρούλο καθολικό είναι κτισμένο στην ανατολική πλευρά της αυλής.
Κατά τον 19ο αι. προστέθηκαν πλευρικά παρεκκλήσια, νάρθηκας και υψηλό κωδωνοστάσιο. Ο ναός διασώζει το αρχικό ξυλόγλυπτο τέμπλο του 17ου αι. με τις εικόνες του ζωγράφου Παρθενίου κ.ά., ενώ στους τοίχους και τα παρεκκλήσια εκτίθενται και άλλες εικόνες της Κρητικής Σχολής!
ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΤΟΝ ΑΛΙΚΑΜΠΟ
Σε αγροτική τοποθεσία είναι κτισμένος ο μικρός μονόχωρος, καμαροσκέπαστος ναός της Παναγίας της Σηροθιανής. Ο ναός διακοσμείται εξωτερικά με μεγάλο αριθμό από εφυαλωμένα πινάκια. Τον χρονολογημένο στα 1316 τοιχογραφικό διάκοσμο υπογράφει ο γνωστός ζωγράφος της Δυτικής Κρήτης Ιωάννης Παγωμένος. Το εικονογραφικό πρόγραμμα περιλαμβάνει όρθιους αγίους χαμηλά και σκηνές από τον ευαγγελικό κύκλο στην καμάρα.
Στο τύμπανο του δυτικού τοίχου υπάρχει η παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου. Στους πλάγιους τοίχους εικονίζονται η ένθρονη Παναγία και ο Χριστός. Χαμηλά στην παράσταση του αγίου Γεωργίου εικονίζεται σε προτομή η μοναχή Μάρθα. Αρκετά στοιχεία από το πρώιμο αυτό έργο του Παγωμένου θα εξελιχθούν σταδιακά, στα πολλά μνημεία που θα φιλοτεχνήσει κατά τα επόμενα χρόνια. Στο ανατολικό τμήμα του ναού αναγνωρίζεται ένας δεύτερος λαϊκός ζωγράφος που ακολουθεί την τοπική παράδοση του 13ου αι.
