ΜΕΡΟΣ Α’
Η λαογραφία ασχολείται με τις εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού. Καταγράφει και ταξινομεί όλα όσα ο λαός πράττει σε συλλογικό επίπεδο, ψυχικής και κοινωνικής ζωής.
O πολιτισμός μιας γενιάς δεν δημιουργείται από το μηδέν, ριζώνεται στον πολιτισμό των γενεών που πέρασαν.
«Έφτασε ο καιρός καλέ που πέφτουν οι ελιές και τα λιόφυτα θα πιάσουν πάλι οι κοπελιές. Μυλωνάδες και μαζώχτρες θα τα λέμε πότες-πότες, κι αφορμή θα’ ναι οι ελιές να ‘χομαι χρυσές δουλειές
…
Και θα μας παρακαλούνε για τσ’ ελιές τους ν’ αλεστούνε, κι αναλόγως κάθε μια θα πληρώνει αλεστικά…»
Αυτά μας υπενθυμίζει ο μοναδικός και ανεπανάληπτος Κώστας Μουντάκης, πριν πενήντα τόσα χρόνια.
Η τεχνολογική εξέλιξη όμως, δεν άφησε ανεπηρέαστο και τον τομέα της συλλογής του ελαιόλαδου.
Η παραγωγή αυξάνεται, η τεχνολογία εξελίσσεται με γοργούς ρυθμούς και σήμερα λειτουργούν υπερσύγχρονα ελαιουργεία. Οι φάμπρικες – αλετριβιδιά είναι πλέον παρελθόν. Στην πραγματικότητα είναι πολύ πιο εύκολα σε σχέση με την εποχή που δεν υπήρχε τεχνολογία, τότε που χρησιμοποιούνταν οι πέτρινες μυλόπετρες για την έκθλιψη της ελιάς για την παραγωγή του λαδιού.
Για αυτό θεώρησα χρέος μου να καταγράψω τις φάμπρικες – αλετριβιδιά που λειτούργησαν στα Παϊδονερόχωρα τον 19ο και 20ο αιώνα, γιατί πιστεύω η παράδοση είναι αλυσίδα που συνδέει τις γενιές μεταξύ τους και ένας λαός που έχει ξεχάσει την ιστορία του, είναι σαν τον άνθρωπο που έχει χάσει το μνημονικό του.
Γράφω γιατί δυστυχώς ελάχιστα απομεινάρια υπάρχουν από μηχανήματα, εργαλεία – μυλόπετρες και χώρους των αλετριβιδιών που λειτούργησαν στο παρελθόν στα Παιδονερόχωρα.
Η πρώτη φάμπρικα που λειτούργησε στον 19ο αιώνα ίσως ήταν η φάμπρικα των Χαβρέδων (Χαβρεδάκηδων) από τον Γεώργιο Κων/νου Χαβρεδάκη, παππού του αείμνηστου εκδότη της «Φωνής του Αποκορώνου», εκεί που σήμερα είναι η οικία του Μιχαήλ Ηρακλή Χαβρεδάκη. Δυστυχώς δεν υπάρχει ίχνος που να μας θυμίζει ‘’φάμπρικα’’ και ο χώρος έχει μετατραπεί σε δωμάτια.
Τον 19ο αιώνα επίσης λειτούργησε η φάμπρικα του Γερω-Γλύνη, Πανηγυράκη Σπύρου του Σπύρου, του επονομαζόμενου Φεσά, πατέρα του γνωστού δασκάλου Γλυναντώνη, Πανηγυράκη Αντώνη. Η φάμπρικα λειτούργησε εκεί που σήμερα είναι το σπίτι της οικογένειας Βαρανάκη Γεωργίου. Δεν σώζεται τίποτα και ο χώρος είναι αποθήκη.
Καταγράφω μια ιστορία όπως μου την είπε πριν από χρόνια ο αείμνηστος Γεώργιος Ν. Βαρανάκης.
‘’Εδώ υπήρχε (μου είπε) η φάμπρικα του Γερω-Γλύνη η οποία δούλευε μέρα-νύχτα. Ένα βράδυ, ένας νεαρός Βαράνης (άκης), ο Χριστούλης, έφυγε από το Νίππος για να βρει δουλειά. Από του Μπαμπαλή το Χάνι είδε φώτα απέναντι στο Παϊδοχώρι. Το αλετριβιδιό είχε φαίνεται πολλούς και μεγάλους λύχνους. Κατάλαβε ότι λειτουργούσε αλετριβιδιό και πήγε να ζητήσει να δουλέψει αλετριβιδιάρης. Ο Γλύνης-Πανηγύρης τον δέχτηκε. Δούλεψε όλη τη χρονιά και έμεινε ως «φαμέγιος». Ο Γλύνης είχε οκτώ κοπέλια. Τέσσερα αγόρια και τέσσερις όμορφες κοπελιές. Ο Βαράνης «ζήτησε» μια, την Χριστίνη. Ο Γλύνης τον έδιωξε «κακήν κακώς», υποτιμώντας τον ως φαμέγιο. Ο Βαράνης έφυγε. Πήγε στην Αμερική, δούλεψε σκληρά στις «Μίνες» και γύρισε πίσω. Πήρε τη Χριστίνη που αγαπούσε και σιγά σιγά αγόρασε όλη την περιουσία του Γλύνη, ο οποίος, αυτός και τα παιδιά του ήθελε να γίνει «αστός». Σήμερα οι κληρονόμοι των Γλύνηδων, δεν έχουν στο Παιδοχώρι ούτε μια ρίζα να κρεμαστούνε, που λένε’’. Αυτά είναι «τα καλά» αποτελέσματα της αστυφιλίας. Δεν γνωρίζουμε μέχρι πότε δούλεψε η φάμπρικα αυτή.
Στα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι το 1958, λειτούργησε στα Χαβρεδιανά, στις Πλακούρες η φάμπρικα του Γιακουμογιώργη, Γιώργη Χαβρεδάκη του Γιακουμή. Μεγάλο και ευρύχωρο κτήριο, σώζεται ακέραιο. Τα μηχανήματα βρίσκονται στο Μ.Α.Ι.Χ. και λειτουργούν υποδειγματικά. Όπως με πληροφόρησαν, φέρουν επιγραφή του Ιωσήφ Γεωργίου Χαβρεδάκη, ως ανταμοιβή της προσφοράς του.
Η φάμπρικα του Νικηφορογιάννη, Πετρουλάκη Ιωάννη του Νικηφόρου, παππού του σεβαστού δάσκαλου των Δασκάλων-Παιδαγωγού Νίκο Β. Πετρουλάκη. Μια επιγραφή μας πληροφορεί ότι το έτος κατασκευής της είναι το 1885. Λειτούργησε στην αρχή από τον Νικηφορογιάννη και δόθηκε «προίκα» στην κόρη του Ειρήνη που παντρεύτηκε τον Ιωάννη Ευθυμίου Πανηγυράκη (Φθυμογιάννη), Λειτούργησε από τον ίδιο και τα παιδιά του Φθυμογιώργη και Φθυμοδημήτρη μέχρι το 1957.
Υπάρχουν όλα τα εργαλεία – εξαρτήματα – πιεστήριο, «τσίτα», «πασούλι» , «γούμενα» βρασκί κ.λπ. ατάκτως ερριμμένα, ως αποθηκευτικός χώρος. Η «στρώση» έχει χαλάσει και οι μυλόπετρες έχουν θαφτεί, στο πάτωμα, για να γίνει ο χώρος αποθήκη λιπασμάτων της Ένωσης Ελαιουργικού Συνεταιρισμών Αποκορώνου.
Επιθυμία και ευχή μου είναι με λίγη καλή θέληση, των κληρονόμων και με τη βοήθεια της Αρχαιολογίας, να διατηρηθεί , να ανακαινιστεί, και να έχει μουσειακό χαρακτήρα , η μόνη φάμπρικα στο Παϊδοχώρι που τα έχει όλα.
Στο Νεροχώρι λειτούργησαν στα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι την δεκαετία 1950-60, τρείς φάμπρικες. Μια στη μέση του χωριού, έξω από την Αγία Μαρίνα, η φάμπρικα του Μαριακάκη Ανδρέα και στη συνέχεια του γιού του Μαριακάκη Μανώλη. Στο χώρο που σήμερα υπάρχει το ιατρείο Νεροχωρίου λειτούργησε η φάμπρικα του Μαχαιριανού (ήρθε γαμπρός από τους Μαχαιρούς), Παπαδομανωλάκη Μανώλη ή Γκαλαγκά. Ο χώρος αυτός δωρήθηκε από την οικογένεια του γιού του Παπαδομανωλάκη Γεώργιου στην κοινότητα Παϊδοχωρίου.
Λειτούργησε επίσης τον 20ο αιώνα και η φάμπρικα του Παντελόσπυρου , Σπύρου Γεωργίου Παντελάκη.
Δυστυχώς σε καμιά φάμπρικα στο Νεροχώρι δεν υπάρχουν εργαλεία πιεστήρια κλπ.)
Οι φάμπρικες αλετριβιδιά στα Παϊδονερόχωρα σταμάτησαν να λειτουργούν όταν στου Μπαμπαλή το Χάνι λειτούργησε το Συνεταιριστικό Εργοστάσιο της Ένωσης Ελαιουργικού Συνεταιρισμού των Κοινοτήτων Παϊδοχωρίου –Πεμονίων.
Λειτούργησε υποδειγματικά με μηχανοκίνητες μυλόπετρες, υδραυλικά πιεστήρια και φυγοκεντρικό διαχωριστήρα στα μέσα της δεκαετίας του 1950, με πρώτο μηχανικό τον Μπουρμπονικολή και Διευθυντές τον Τάσο Χαβρέ και Πέτρο Κακούρη (Κακουρόπετρο)
Για τη λειτουργία όμως και την τύχη του Συνεταιριστικού Εργοστασίου θα αναφερθούμε σε άλλο ιδιαίτερο δημοσίευμα μας.
Λειτούργησε επίσης τη δεκαετία 1950 στου Μπαμπαλή το Χάνι το εργοστάσιο Βατσάκη του επονομαζόμενου «Βγαινή» με μηχανικό το Μανιό (Μανώλη Βατσάκη) από τα Πεμόνια μέχρι που το εργοστάσιο πουλήθηκε στον Στυλιανό Ρουμπεδάκη από την Κάινα όπου λειτουργεί μέχρι σήμερα το υπερσύγχρονο ελαιουργείο «Αφοί Ρουμπεδάκη», όπως και το υπερσύγχρονο ελαιουργείο Βασιλαντωνάκη-Πετρουλάκη.
