(όπως το τραγούδησε η λαϊκή ποίηση της Κρήτης)
» Με την ευκαιρία της φετινής έναρξης λειτουργίας του
Για όλα έχουν μιλήσει και ποιήσει καθώς ταιριάζει, οι λαϊκοί ριμαδόροι και ποιητές του νησιού μας!
Κι είναι τούτο επόμενο, αφού γεννιούνται και μεγαλώνουν με τον “Ερωτόκριτο” κι ανδρειώνονται με το ριζίτικο τραγούδι και τη μαντινάδα.
Με το πηγαίο στιχουργικό τάλαντό τους, μας χαρίζουν έμμετρα δεκαπεντασύλλαβα δημιουργήματα, μεσ’ από τους στίχους των οποίων εκφράζονται καθώς αισθάνονται και πιστεύουν.
Αυτοί οι χαρισματικοί απλοί άνθρωποι του λαού μας, επώνυμοι και ανώνυμοι, που τραγούδησαν ήρωες, μάρτυρες και παλληκαριές, πάθη και βάσανα της σκλαβιάς, που ύμνησαν ακριβοδίκαια καπετάνιους και καπετανοχώρια, λαγκαδιές, βουνά και κάμπους της Κρήτης μας, δεν θα το μπορούσαν ν’ αφήσουν το μοναδικό, το πανέμορφο φαράγγι της Σαμαριάς, χωρίς να το υμνήσουν με τους στίχους των. Γιατί το ’χει προικίσει ο Θεός της Κρήτης, μ’ όλες τις μοναδικές ομορφιές του τις αξεπέραστες, με αγριάδα που συνεπαίρνει, με φύση απλόχερα ανυπόταχτη, με γρεμνά και λέσκες που κόβουν την αναπνοή και παραπέρα με βότανα και φυτά αρωματικά, με πουλιά, αγρίμια και γεράκια από γεννησιμιού τους απλησίαστα, με βουνοκορφές, λαγκαδιές και πλαγιάδες, όλο ευλογία και λιβανωτός στον Δημιουργό!
Αυτό είναι το φαράγγι της Σαμαριάς! Το στολίδι του τόπου μας, το καύχημα της Κρήτης, ο φάραγγας των Σφακιών ο χιλιοτραγουδισμένος!
Δίκαια, λοιπόν, η λαϊκή ποιητική δημιουργία της Κρήτης το περιέπλεξε στους στίχους της, δίκαια το τραγούδησε και πέρα για πέρα δίκαια το ύμνησε!
Λίγοι αντιπροσωπευτικοί δεκαπεντασύλλαβοι από την αποθησαυρισμένη πολύτιμη έμμετρη παραγωγή του λαού μας ακολουθούν.
Με πρώτες και καλύτερες τις ποιητικές αναφορές σε τοποθεσίες και τοπωνυμίες από το πολύστιχο ιστορικό τραγούδι του πρωτομάρτυρα της κρητικής ελευθερίας, Σφακιανού Δασκαλογιάννη (+17 Ιουνίου 1771):
“…Τότες φωνιάζ’ ο Δάσκαλος να κατεβούν κι οι γι’ άλλοι (351)
στο λάκκο να πρεμαζωχτούν ούλοι μικιοί, μεγάλοι
ν’ ακούσουν την παράκληση και τες να σηκωθούσι
να πάσιν εις το Φάραγγα τσοι Τούρκους να κρατούσι…”.
Κι αλλού: “…Πιάνουν οι Τούρκοι τσι γιαλιές, παν στην Αγιά Ρουμέλη (455)
και φεύγουσιν οι φαμελίες, βγαίνου στο Λινοσέλι.
Κάνουν να μπούσι στο λαγγό στση Σαμαριάς τον πάτο,
στσι πόρτες απαντήξασι το Γιάννη το Μπονάτο
Και κάνει τωνε πόλεμο κι οπίσω τσοι κωλώνει
στην Ελιγιά περάσασι κι ακόμη τσοι ζυγώνει. (460)
Μ’ άλλοι που το Ξυλόσκαλο εμπήκαν ίσια κάτω,
κι όσες ευρήκαν φαμελιές τσι κάνουν άνω κάτω.
Λίγο ήσαν που φυλάγασι κι εξάφνου τσοι πλακώσα
και μόνο στο Νερούτσικο φτάνουν και τσ’ εστυλώσα…”.
Κι ακόμη: “…Eις τα φαράγγια, στα γκρεμνά θα πα να κατοικούμε, (625)
κι ώστε να στέκει ένας μας, Τούρκους θα πολεμούμε.
Στη Σβουριχτή θα κάτσομε, πάνω στο Λινοσέλι
κι ας μάσε κάμει ο Θεός κι η χάρη Του ότι θέλει…” 1
Ακολουθούν στίχοι από αθάνατα ριζίτικα τραγούδια, κληροδότημα μοναδικό των περιοχών της Ρίζας του νομού μας, με σχετικές αναφορές, όπως στο ακριτικό – ηρωικό πασίγνωστο τραγούδι:
“Αγρίμια κι αγριμάκια μου, λάφια μου μερωμένα,
πέτε μου που ν’ οι τόποι σας και που ’ν’ τα χειμαδιά σας”.
“Γρεμνά ν’ εμάς οι τόποι μας, λέσκες τα χειμαδιά μας,
τα σπηλιαράκια τω γρεμνώ είναι η κατοικιά μας!” 2
ή το: “Αυγή τσ’ αυγής θα σηκωθώ ’που του βουνού τη ρίζα
να σύρω να ξημερωθώ, βουνό μου, στην κορφή σου,
να κάμω κύκλο στο βουνό, βόλιτα στη Μαδάρα…” 3
Κι επίσης: “Σα δροσινιάσουν τα λαγκά και βασιλέψ’ ο ήλιος,
βόσκεστ, αγρίμια, βόσκεστε, λαγοί δροσολογάστε,
μ’ απόθανεν ο κυνηγός απού σας εκυνήγα,
κι άφηκε και παραγγελιά των άλλω κυνηγάρω…” 4
Και βέβαια: “Τ’ αγρίμι στέκει στο τζουγκρί κι οι σκύλοι στσ’ αλυσίδες
κι ο Μυριολής χαροκοπά σε δίπορτη ταβέρνα,
σε δίπορτη, σε τρίπορτη, σ’ ασημοκουκλωμένη…” 5
Αλλά και το επόμενο:
“Τρία βουνά μαλώνουσι κι είναι να σκοτωθούσι,
το Κέντρος και το Σφακιανό κι αυτός ο Ψηλορείτης,
μα γύρισε το Σφακιανό κι είπε του Ψηλορείτη:
Σταθείτε σεις τα δυο βουνά, μα ωσάν εμέ δεν είστε,
μα ωσάν εμένα το βουνό, άλλο βουνό δεν είναι” 6
Κι ακόμη: “Παιδιά κι’ είντα ‘ν’ οι μπαλωτές στσι Σφακιανές Μαδάρες;
Παιδιά, λαγό ζυγώνουνε γή αγρίμι κυνηγούνε;
“Μουδέ λαγό ζυγώνουνε γή αγρίμι κυνηγούνε,
μον’ κάνουν γάμο στα Σελλιά και περιξεφαντώνουν” 7
Στους χώρους του φαραγγιού της Σαμαριάς κινείται και το παρακάτω ριζίτικο:
“Εγώ καλά τα γύρεψα τ’ αγρίμια στη Μαδάρα,
κι εγύρεψά τα βορινά και νοτικά δεν τα είδα,
παρ’ όντεν εβασίλευγε που ‘τσι κορφές ο ήλιος,
γροικώ μιαν πέτρα και τσουρά όθεν το Λινοσέλι.
Παιδιά, λαγός την τσούρησε;” 8
Και βέβαια τα περαθέματα δεν έχουν τελειωμό…
Ακολουθούν στη σύντομη αυτή λαϊκή ποιητική ανθολογία ποιητάρηδων του νησιού μας για το φαράγγι της Σαμαριάς, λίγες, αλλά διαλεχτές, κρητικές μαντινάδες:
1. Ο Κρητικός με τ’ άρματα και τ’ αγγριγιό τ’ αγρίμι,
είναι το απροσκύνητο τση Κρήτης το τακίμι!
2. Τση λεβεδιάς ο Κρητικός, του Γκίγκιλου τ’ αγρίμι
τάξε πως εγινήκανε απού την ίδια ζύμη
3. Τση Κρήτης είναι γέννημα, στα όρη κατοικούνε,
τ’ αγρίμια, π’ όπως τρέχουνε, θαρρείς το, πως πετούνε
4. Μα τη σανάδα δεν μπορεί κιανένας να τη φτάσει,
γιατί πηδά σαν σαϊτιά στση Σαμαριάς τα δάση!
5. Εγώ ‘μαι Σφακιανό παιδί, χαράτσι δεν πλερώνω,
και σαν τ’ αγρίμι στο βουνό, ποτέ μου δε μερώνω!
6. Κλαίνε τα Σφακιανά βουνά, Κέντρος και Ψηλορείτης,
γιατί σκοτώσα οι Γερμανοί, τη λεβεδιά τση Κρήτης! 9
7. Ο Γκίγκιλος κι η Σαμαριά, τη Λευτεριά κρατήσαν
και τ’ άγρια τα μέρη τους τον Τούρκο σταματήσαν 10
8. Τση Σαμαριάς το πέρασμα και τ’ Ομαλού τα μέρη
όποιος δεν τα περνοδιαβεί την Κρήτη δεν την ξέρει! 11
9. Μαδάρες με τ’ αγρίμια σας και με τη Σαμαριά σας
π’ εχθρός ποτέ δεν πάτησε πάνω στα χώματά σας! 12
10. Απού τση Κρήτης τα βουνά, βότανα να μαζέψεις,
πληγές και πάθη του κορμιού και πόνους, θα γιατρέψεις 13
Κάπου εδώ όμως σταματούμε! Μακάρι να είχαμε περισσότερο χώρο στη διάθεσή μας, θα τον γεμίζαμε γιατί, οι αποδελτιώσεις μας (του σχετικού υλικού) δεν έχουν τέλος!
ΣΗΜ.: Η συνεργασία μας αυτή, δημοσιεύεται σήμερα -αρχές τη Ανοιξης- σαν προοίμιο στην καθημερινή καλοκαιρινή και όχι μόνο, διάβαση του ξακουστού μας φάραγγα! Μια δεύτερη συνεισφορά ετοιμάζεται για λίγο αργότερα!
1. Μπάρμπα Παντζελιού: “Το τραγούδι του Δασκαλογιάννη”, Ηράκλειο, 1947, σ. 27, 30, 35.
2. Σταμάτης Απ. Αποστολάκης “Ριζίτικα Τα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης”, Χανιά 2010, Β’ εκδ. επαυξημένη, σχ. 8ο, σ. 36+572 εδώ σ. 5)
3. Οπου παραπάνω, σ. 15
4. Οπου παραπάνω, σ. 50
5. Οπου παραπάνω, σ. 52
6. Οπου παραπάνω σ. 56
7. Οπου παραπάνω σ. 107
8. Οπου παραπάνω, σ. 453
9. Οι μαντινάδες 1, 2, 3, 4 ανήκουν στην προσωπική ανέκδοτη, ακόμη, συλλογή μας. Η 5η προέρχεται από τη συλλογή Αλεξ. Κ. Δρουδάκη: “10 χιλ. μαντινάδες τση Κρήτης”, σ. 391, ενώ η 6η από τον “Κρητ. Τραγουδιστή” του Π. Βαβουλέ, σ. 186
10. Αστερ. Στ. Ζάχαρης: “Εθν. Δρυμός: Το Φαράγγι της Σαμαριάς” Αθήνα σχ. 8ο, σ. 182 (εδώ, σ. 134)
11. Αλεξ. Κ. Δρουδάκης: “10 χιλ. μαντινάδες τση Κρήτης”, Χανιά 1982, σ. 534 (εδώ σ. 394)
12. Γιάννης Ν. Μαστοράκης: “Μαντινάδες τση Κρήτης”, Χανιά 1994, σχ. 8ο, σ. 184 (εδώ, σ. 29)
13. Αλεξ. Κ. Δρουδάκης: Οπ. παραπάνω σ. 410
