Α’. Ο ΠΟΛΥΔΙΑΣΤΑΤΟΣ ΑΝΑΜΟΡΦΩΤΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
Εκπαίδευση είναι η συστηματική παρέμβαση της Πολιτείας που στόχο έχει την παροχή παιδείας μέσω των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.
Hεκπαίδευση θεωρείται και είναι ένας από τους σημαντικότερους θεσμούς της δομής μιας κοινωνίας και ο ρόλος που διαδραματίζει είναι δυναμικός και πολυδιάστατος. Συντελεί στην κοινωνικοποίηση του ατόμου, γνωρίζοντάς του, τους κοινωνικούς θεσμούς και τους κώδικες κανόνων και τρόπων συμπεριφοράς,που κάθε εποχή και κάθε κοινωνικό σύστημα αποδέχεται.. Επιβοηθεί στην αυτογνωσία, στον κοινωνικό προβληματισμό, στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας του ατόμου και επιτυγχάνει την –όσο το δυνατόν– άμβλυνση των διαφορών, τη συνεργασία, την ανάπτυξη των διαπροσωπικών σχέσεων, με άμεσο αποτέλεσμα την αρμονική κοινωνική συμβίωση. Τροφοδοτεί το άτομο με γνώσεις απαραίτητες για την αντιμετώπιση των δυσκολιών της ζωής και καταβάλλει προσπάθειες για να μειώσει τις αποκλίσεις των νέων ατόμων από τα κοινωνικά καθιερωμένα Συντελεί στη μείωση και αντιμετώπιση πολλών προβλημάτων κοινωνικής παθογένειας π.χ. εγκληματικότητα, ναρκωτικά, χουλιγκανισμός. H αποτελεσματική εκπαίδευση παρέχει τις απαραίτητες γνώσεις για επαρκή επαγγελματική κατάρτιση. Μ’ αυτό επιτυγχάνεται ομαλή και πλήρης ένταξη του ατόμου στις παραγωγικές δυνάμεις του τόπου, επαγγελματική κατοχύρωση και άμεση σύνδεση με τις ανάγκες και τις δυνατότητες της αγοράς εργασίας, πράγμα που συμβάλλει στη σωστή αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού, που με τη σειρά του συντελεί στην αύξηση της παραγωγικότητας, την οικονομική ανάπτυξη και τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου. Η εκπαίδευση προσφέρει «τα μέγιστα» στην επιστημονική εξέλιξη. Γνωστοποιεί τις νέες τεχνολογικές εξελίξεις, τα επιστημονικά επιτεύγματα και τις δυνατότητες για τεχνολογική ανάπτυξη.
Επίσης η εκπαίδευση είναι καθοριστικός παράγοντας για την ανάπτυξη και την καλλιτεχνική δημιουργία. Διατηρεί και παρέχει, για αξιοποίηση πολλά πολιτιστικά στοιχεία του παρελθόντος, χρήσιμα ως εφόδια για το μέλλον. Γνωστοποιεί τα νέα ρεύματα στην τέχνη και στην επιστήμη δίνοντας ιδέες για πολιτιστική δημιουργία. Ανοίγει ορίζοντες στην ανθρώπινη φαντασία συμβάλλοντας έτσι στην πολιτιστική ανάπτυξη. Κάνει τον άνθρωπο ικανό όχι μόνο για το «ζην» αλλά και για «ευ ζην», κατεργαζόμενη σωστά τον ψυχοσωματικό του δυναμισμό.
Σφυρηλατεί, τέλοs, τη δημοκρατική συνείδηση του πολίτη. Αν αναλογιστούμε ότι τα αυταρχικά καθεστώτα επιβιώνουν συνήθως σε χώρες με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, καταλαβαίνουμε ότι η εκπαίδευση είναι το στήριγμα της δημοκρατίας. Βοηθά ,ακομη, στην εθνική αυτογνωσία, καθιστά το άτομο ενεργό, ιστορικά – κοινωνικά υπεύθυνο και ώριμο για την ανάληψη του πολιτικού του ρόλου.
B. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
Γενικά λοιπόν η εκπαίδευση θεωρείται ότι στοχεύει στην ανθρωπιστική παίδευση και στην επαγγελματική κατάρτιση και επιτυγχάνει στο ρόλο της, όταν παρέχει όλα τα μέσα και τα εφόδια εκείνα που χρειάζεται ο νέος άνθρωπος για ν’ αναπτύξει τις δυνατότητές του και να υψωθεί σε μια αυτάρκη κι ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Προκειμένου να διαδραματίζει αποτελεσματικά το ρόλο αυτό, είναι απαραίτητο να διέπεται από συγκεκριμένες αρχές. Θεμελιώδης αρχή είναι η καθολικότητα της Παιδείας, που δεν κάνει διακρίσεις και παρέχει ίσες δυνατότητες για όλους, αντιμετωπίζοντας και το περιφερειακό πρόβλημα της εκπαιδευτικής ανισότητας που τη μαστίζει. Εξάλλου η εκπαίδευση οφείλει να καλλιεργεί ενδιαφέροντα, να προωθεί τη συμμετοχή κι όχι τον ανταγωνισμό, να ‘ναι εκσυγχρονισμένη, σύμφωνη με τις αντιλήψεις και το πνεύμα των καιρών, να καλύπτει τις ανάγκες της οικονομικής και πνευματικής – πολιτιστικής ανάπτυξης του τόπου και να μένει ανοιχτή στα νέα πνευματικά ιδεολογικά ρεύματα. Θεωρείται σκόπιμο να υπάρχει ποιότητα στην παρεχόμενη Παιδεία και να καλλιεργούνται οι ανθρωπιστικές αρχές ως αντίβαρο στη σύγχρονη, μονόπλευρη, τεχνολογική ανάπτυξη. Κατάλληλη και άρτια οργανωμένη υλικοτεχνική υποδομή καθώς και ευσυνείδητο, υπεύθυνο και άξιο της αποστολής που του ανατίθεται ανθρώπινο δυναμικό, είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την επίτευξη των στόχων που επιδιώκει η εκπαίδευση.
Πάνω απ’ όλα όμως, είναι αναγκαίο η εκπαίδευση να ‘ναι δημοκρατική. Αυτό σημαίνει ότι οφείλει να στηρίζεται και να στηρίζει το διάλογο, να διδάσκει τις αξίες που υπηρετούν τη δημοκρατική κοινωνία και που διαμορφώνουν τον ελεύθερο και υπεύθυνο άνθρωπο. Η επικράτηση του αμοιβαίου σεβασμού μεταξύ των μελών της αποτελεί τη sine qua non, αρχή θεμελίωσης της εκπαίδευσης.
Τέλος η εκπαίδευση οφείλει να λειτουργεί περισσότερο ως αυτοδύναμος θεσμός αντί για μηχανισμός – υπηρέτης που καθοδηγείται από άλλους θεσμούς και παράγοντες, όπως το κράτος και η οικονομία.
Γ. Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΌΤΗΤΑ ΣΗΜΕΡΑ
Σε μια προσπάθεια διείσδυσης κι εξέτασης της σημερινής εκπαιδευτικής πραγματικότητας δεν είναι δύσκολο να διαπιστωθεί ότι η σημερινή εκπαίδευση δεν ανταποκρίνεται απόλυτα στις παραπάνω απαιτήσεις. Η μορφή των αναλυτικών προγραμμάτων, η ύλη των σχολικών εγχειριδίων και ο μη μακροπρόθεσμος σχεδιασμός, μας οδηγεί στη διαπίστωση ότι η σύγχρονη εκπαίδευση δεν έχει εκσυγχρονισθεί κι αυτό γιατί οι αγώνες, για τον εκσυγχρονισμό της Παιδείας μας στάθηκαν πάντα δύσκολοι, εφόσον κάθε φορά που γινόταν μια τολμηρότερη προσπάθεια ανανέωσης, ένα στενόκαρδο πνεύμα συντηρητισμού ή λαϊκισμού κατάφερνε να της φράζει το δρόμο.
Σήμερα, δυστυχώς, στόχος των προγραμμάτων – πράγμα που φαίνεται και σ’ αυτές ακόμη τις εξετάσεις για τ’ Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα – είναι η συσσώρευση γνώσεων, που προσφέρονται έτοιμες για το κάθε συγκεκριμένο μάθημα στο παιδί γι’ απομνημόνευση. Η νεότερη άποψη ν’ αντιμετωπισθεί η γνώση, ως ενότητα που το παιδί θα κατακτήσει όσο γίνεται με προσωπικά βιώματα, κινητοποιώντας την παρατηρητικότητα, την κρίση του και τις ικανότητές του, γενικά δεν προκρίνεται.
Η ύπαρξη μεγάλου – ανεπίτρεπτα – αριθμού μαθητών σε κάθε τάξη αποκλείει στον εκπαιδευτικό τη δυνατότητα ν’ αντιμετωπίσει το παιδί ως ξεχωριστή προσωπικότητα με τις ιδιαίτερες κλίσεις, ευαισθησίες, αδυναμίες και προβλήματα. Η προσωπικότητα θάβεται κάτω από τη μαζική αντιμετώπιση του συνόλου, αντιμετώπιση που, άλλωστε, ενισχύεται από τη δογματική μέθοδο προσφοράς της ύλης, που αποκλείει τη δημιουργική συμμετοχή του παιδιού στο μάθημα. Εξάλλου, ο μεγάλος αριθμός παιδιών, το εξοντωτικά φορτωμένο πρόγραμμα του καθηγητή κι ο όγκος της ύλης που πρέπει να καλυφθεί, όπως και η μέθοδος διδασκαλίας, και το πνεύμα που επικρατεί, δεν δημιουργούν μια ατμόσφαιρα βαθύτερης συνεργασίας, που να τη χαρακτηρίζει άνεση κι αυθορμητισμός. Τις περισσότερες φορές δε δίνεται το βάρος που πρέπει να δοθεί σε μια αναπτυσσόμενη προσωπικότητα, που για τη διαμόρφωσή της ο δάσκαλος μπορεί να ‘χει αποφασιστική σημασία, θετική η αρνητική. Ο διάλογος, πρωταρχικό στοιχείο για ν’ αποκτήσει το παιδί συνείδηση της οντότητάς του, να μάθει να σέβεται τις απόψεις του άλλου και βασικά να καλλιεργήσει κριτική σκέψη, ουσιαστικά είναι αναποτελεσματικός,η ανύπαρκτος
Ο δογματισμός πολλές φορές αυτός καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τα σχολικά βιβλία,όπου πρυτανεύει ο ισοπεδωτικός τρόπος παρουσίασης της ύλης, η περιττή λεπτομέρεια, η συγκεχυμένη σκέψη και πάνω από όλα το αδιάλλακτο ύφος, ενώ απουσιάζει κάθε προσπάθειας από τους συγγραφείς να κινητοποιήσουν τη σκέψη του παιδιού. Η μονομέρεια αυτή εξουδετερώνει ουσιαστικά την επαφή του παιδιού με το δάσκαλο και με την ομάδα, αφού δεν παρέχεται η ευκαιρία της συζήτησης και της ομαδικής αντιμετώπισης των προβλημάτων. Η δημιουργία του υπεύθυνου πολίτη άλλωστε εξαρτάται και από τη μορφή των ανθρώπινων σχέσεων που επικρατούν στο περιβάλλον, όπου κινείται.
Όσον αφορά την επαγγελματική κατάρτιση, η βοήθεια που παρέχει το σχολείο είναι κατά πολύ ανεπαρκής.
Απουσιάζουν τα εργαστήρια, τα όργανα και τα νέα τεχνολογικά μέσα, με τα οποία θα μπορούσε ο μαθητής να υλοποιήσει το θεωρητικό μέρος της επαγγελματικής του κατάρτισης. Εξάλλου, σήμερα η εκπαίδευση – περισσότερο από ποτέ άλλοτε – προωθεί τον ανταγωνισμό κι όχι την καλοπροαίρετη άμιλλα, εφόσον στρέφει τους μαθητές σ’ ένα αδιάκοπο κυνήγι βαθμών, που δεν αντιπροσωπεύουν τη γνώση. Εύκολα λοιπόν συνάγεται ότι η σημερινή εκπαίδευση δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκώμενες απαιτήσεις. Κι επειδή η απόκτηση της παιδείας δεν είναι τυχαίο επίτευγμα, ούτε απλά το αποτέλεσμα της έφεσης ή του ενδιαφέροντος που εκδηλώνεται από τ’ άτομα, αλλά το αποτέλεσμα μιας συστηματικής, προκαθορισμένης, προδιαγραμμένης δραστηριότητας, επακόλουθο του εκπαιδευτικού συστήματος, θα ‘ταν ευχής έργο, αν οι διάφοροι εκπαιδευτικοί φορείς προσπαθούσαν, διατηρώντας σταθερούς τους στόχους και αμετάβλητες τις αρχές στις οποίες πρέπει να στηρίζεται η εκπαίδευση, να διαφοροποιήσουν τα μέσα και την ποιότητα της παρεχόμενης παιδείας.
* Ο Εμμανουήλ Θεοδωράκης είναι καθηγητής, συγγραφέας
