Αφορμή η φωτογραφία ασπρόμαυρη αισθητική του Μανώλη Κινδελή
Στη μέση της ζωής αγάπησα την Οδό
Τελευταία κατοικώ στα Βουνά του Νότου
Αυθόρμητα, συχνά βγαίνω μόνος
Γνωρίζω την κενότητα των πραγμάτων που νικά
Πηγαίνω μέχρι την άκρη του νερού
Και κάθομαι να δω τα σύννεφα να σηκωθούν
Πού και πού συναντώ έναν γέροντα του δάσους
Μιλάμε και γελάμε χωρίς επιστροφή
WANG WEI, “H δωρεά του τοπίου” (1)
ΤΟΠΟΥ ΜΥΡΩΔΙΑ ΣΩΜΑ ΚΑΙ ΓΗ
Γνώρισα τον Μανώλη Κινδελή το 1973, όταν νέος γεωπόνος, συμβούλευε επιστημονικά τον αγρότη πατέρα μου (2)
Τη γνώριζα μέσα από τις φωτογραφίες ενός διάσημου φωτογράφου και πίστευα πως ήμουν προετοιμασμένος να αποδεχτώ την ανθρώπινη αθλιότητα, αλλά οι φωτογραφίες περιορίζουν καθετί το ορατό σε ένα τετράγωνο. Εκείνο που βλέπεις εξω από την κορνίζα είναι πάντα διαφορετικό. Κι άλλωστε αυτό που έβλεπα είχε μιαν έντονη μυρωδιά. Πολλές, μάλιστα, μυρωδιές.
Αντονιο Ταμπούκι, «νυχτερινό στην Ινδία» (3)
Αυτό που έβλεπα είχε μιαν έντονη μυρωδιά, λέει ο μεγάλος ,αείμνηστος συγγραφέας στο οδοιπορικό του από τη Βομβάη έως τη μαγευτική Γκόα και είναι αυτή η κεντροδυτική Ινδία που γοήτευσε και τον Μανώλη Κινδελή και από-τύπωσε σε μαγικές φωτογραφικές εικόνες που είδαμε στην έκθεση του “Γη: τόπος και σώμα” που τελειώνει στο ΚΑΜ σήμερα. Στο μικρό μονοσέλιδο κείμενο του ο Μ. Κινδελής γράφει: θυμάμαι τη μυρωδιά της γης τα πρωτοβρόχια. Τις χελώνες και τα καβούρια στο ποτάμι. Τα βατόμουρα που τρώγαμε το φθινόπωρο. Τους ανθρώπους που δουλεύαν τη γη και τη σχέση που είχαν μαζί της.»
Ταμπούκι: «εκείνο που βλέπεις έξω από την κορνίζα είναι πάντα διαφορετικό» και «φωτογραφίες ενός διάσημου φωτογράφου», ο Κινδελής με σεμνότητα σημειώνει ότι είναι ερασιτέχνης φωτογράφος γι αυτό αφιερώνει στη μνήμη του διάσημου φωτογράφου, Mario Ciacomelli (4) Οι δυο προτάσσουν τις λέξεις βλέπω, θυμάμαι και ταυτίζονται με τη λέξη κλειδί «μυρωδιά». Η καλλιτεχνική συμπυκνωμένη γνώση περνά όχι μόνο από την κυρίαρχη αίσθηση αλλά διαχέεται στις συμπληρωματικές αισθήσεις που αποτελούν την μεταισθητηριακή (όχι αντιληπτικότητα αλλά άμεση αντίληψη, τη βιωματική σχέση με «τη γη και τη σχέση που είχαν μαζί της» το εκπληκτικό ότι δυο δημιουργικοί ευαίσθητοι άνθρωποι, “συναντήθηκαν” όχι μόνο στη θαυμάσια ενδοχώρα της Κρήτης, αλλά και της Ινδίας. Και είναι αυτή η υγρή βιωματική σχέση με τη γη που κάνει την εμπειρία εφαλτήριο λογοτεχνίας στον Αντόνιο και αντίστοιχο φωτογραφίας στο Μανώλη. Υγρή άμεση ευαισθητοποίηση που δημιουργεί μέσα από τη βιωματική κατανόηση του τόπου και των ανθρώπων που υπηρετούν τη γη με το λιπόσαρκο κουρασμένο σώμα σου σε καθημερινή οικολογική μυσταγωγία ανταπόδοσης, στο θείο δώρο της ζωής.
ΓΕΩΠΟΝΙΑ ΚΑΙ ΑΣΚΗΜΕΝΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ
Πολλές οι αναφορές του Αντόνιο Ταμπούκι, και από το σύνθετο οδοιπορικό «ταξίδια κι άλλα ταξίδια» (5) από το κεφάλαιο «μεταξύ βοτάνων και βουνών» αφού εκθειάζει τη ζωή σε μερικά ορεινά χώρια που «τα ήθη τις συνήθειες και τα φαγητά ενός αρχαίου μεσογειακού πολιτισμού πως έμεινε άθικτος…» χαρακτηρίζει την Κρήτη ως «ο πιο πλούσιος σε φυτά, βότανα και άνθη τόπος ολόκληρης της Ευρώπης, που χρησιμοποιούνται με διάφορους τρόπους, αλλά τα βασικότερα είναι εκείνα της αρχαίας φαρμακευτικής που ανάγεται στον Ιπποκράτη και τον Θεόφραστο και που στη συνέχεια…» ο Ταμπούκι ξετυλίγει σαν μύστης μακρόχρονης γνώσης περιγραφής ονόματα, γιατροσόφια, σε αντιδιαστολή με το ρόλο φαρμακευτικών εταιρειών, έχω την εντύπωση πως ακούω τον φίλο μου γεωπόνο σπουδαίο γνώστη των βοτάνων, τον Κώστα Οικονομάκη (6) «θυμάρι φασκόμηλο, δάφνη δεντρολίβανο, ρίγανη, μάραθο, ζαφορά: τα γνωρίζουμε. Στην Κρήτη όμως έχουν ένα αναπάντεχο άρωμα». Πάλι το άρωμα, η λέξη που διαφοροποιεί το ουδέτερο κοιτάζω από το εστιασμένο δημιουργικά «βλέπω», θυμήθηκα το σημαντικό βιβλίο του Semir Zeki (7) «εσωτερική όραση» και το κεφάλαιο «το να βλέπεις και το να κατανοείς αυτό που βλέπεις ένα απόσπασμα «…οι καλλιτέχνες και οι κριτικοί καταλαβαίνουν τη διαφορά ανάμεσα στο να ζωγραφίζεις με το μάτι και στο να ζωγραφίζεις με τον εγκέφαλο, υπονοώντας ότι το πρώτο είναι μάλλον παθητική διεργασία, σε ό,τι αφορά την όραση ενώ το δεύτερο είναι ενεργός διεργασία στην οποία παρεμβαίνει πολύ περισσότερο η ευφυΐα και η αντίληψη…».
Επανέρχομαι στον Κινδελή, το αμάλγαμα των αισθητηριακών – βιωματικών καταστάσεων σε σύμπτυξη αίσθησης που διατυπώνεται από τον ίδιο. «Οι μνήμες που έσβησαν και η αίσθηση του αγνώστου, του καινούργιου από την εποχή της αθωότητας. Τότε που ο τόπος ήταν μικρός και ο χρόνος απέραντος». Και για να το πραγματώσει αυτό ο Μ. Κινδελής δημιουργεί εντέχνως μια αναστροφή των δεδομένων για την πρωτοπορία στην πρώτη ας πούμε φάση του μοντερνισμού, αυτός πηγαίνει με τις υπέροχες φωτογραφίες του από γόνιμη αγάπη στη γη, 200 χρόνια πριν, στους μεγάλους ρομαντικούς καλλιτέχνες Κόνσταμπλ, Φρίντριχ, Τέρνερ, αγαπώντας τον άνθρωπο και νοιαζόμενος για την συμβολική του υπόσταση στη γη μείωναν έως εκμηδένιζαν την παρουσία του, δυναμώνοντας τη φύση, ως αναμοχλευτική της αξίας της και όχι σαν δειγματολόγικο συμπλήρωμα της ανθρώπινης ανα-παράστασης ή ταμπλό βιβάν του μπαρόκ. Ταυτόχρονα, όμως συνδυάζει τη συμβολική αφαιρετικότητα σε αυτή την ενότητα “γη: τόπος και σώμα” του Ουανγκ Ουέι, αφού το Ζεν είναι χαρακτηριστικό της γκάμας των ανατολικών πνευματικών κινημάτων που αγάπησε ο Κινδελής και που υπηρέτησε π.χ. το μπούτο (σε σχήματα που εκφράστηκε και χορευτικά) Χαρακτηριστικό αυτού του πνεύματος, το τετράστιχο του Ουέι με τίτλο «περίβολος των ελαφιών».
Έρημο βουνό, δε φαίνεται άνθρωπος/ αλλά ακούεται ανθρώπινη φωνή/ ηλιαχτίδα φθάνει βαθειά στο δάσος και αντανακλά σε πράσινα βρύα.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΥΓΡΑΣΙΑ ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΗ
Πριν από 22 χρόνια, γνώρισα στην αίθουσα Τέχνης Β. Μυλωνογιάννη τη φωτογραφική δουλειά του Μανώλη Κινδελή σε μια υπέροχη ατομική έκθεση όπου ο άνθρωπος και η φύση συνυπήρχαν αρμονικά. Όμως η ενότητα που παρουσιάζει τώρα στο ΚΑΜ έχει το μεγαλείο της «υγρής» ασπρόμαυρης αισθητικής του φωτογράφου, που χρησιμοποιεί τη γλώσσα της φωτογραφίας για να πάει άμεσα (χρησιμοποιώντας το εύρος θέασης του αμφιβληστροειδούς) το ξεπέρασμα της ανάγκης καταγραφής τοπίου – ανθρώπου και το πρόταγμα ως αναγκαιότητα ποιητικής διάστασης της εικόνας που ανακαλεί στον εγκέφαλο του δέκτη, όχι στιγμιαία ενσταντανέ, αλλά ψαγμένες, “βιωμένες” συνθέσεις, επιλεγμένες νοητικά μέσα από τη φαντασιακή υγρασία που ενίοτε είναι και πραγματική (αν υποθέσουμε ότι στον αντίποδα είναι οι στεγνές χωρίς αισθητικούς χυμούς καρτποσταλίδικες φωτογραφίες). Η ποιότητα του ανακαλεί αντίστοιχες απελευθερώσεις -άμα τη θέαση- από την νευροφυσιολογία του ευαισθητοποιημένου θεατή. Μας λέει δεν υπάρχει η φτώχεια των αγαθών της γης, υπάρχει η φτώχεια του πνεύματος και καθώς βλέπω μιαν εμβληματική φωτογραφία του τοπίου με το δέντρο, τον άνθρωπο και το ποδήλατο, θυμάμαι -αναπόφευκτα- τον μέγα ποιητή της κινούμενης εικόνας Αντρέι Ταρκόφσκι και το κύκνειο άσμα του “θυσία”, αλήθεια, πόσες φορές εχω δει τις “υγρές” ταινίες του, “Καθρέπτης”, Στάλκερ, “Νοσταλγία”. Αντιγράφω από το βιβλίο του “Μαρτυρολόγιο ημερολόγια 1970-1986”.
«…Μόνη κατάκτηση της ανθρώπινης λογικής είναι η γνώση της διαλεκτικής αρχής… Εμείς οι άνθρωποι έχουμε χάσει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης-είμαστε το ίδιο εκτεθειμένοι, όσο και τα μερμήγκια ή οι μέλισσες. Ομως μας δόθηκε για αντίβαρο μια αθάνατη ψυχή την οποία έχουμε περιφρονήσει κατάφωρα. Το ένστικτο αυτό που μας λείπει τόσο πολύ δεν θα μπορέσει να μας σώσει. Εχουμε φτύσει πάνω σε όλες τις ηθικές και πνευματικές αξίες, πως μπορούμε λοιπόν να σωθούμε;». Αυτό λοιπόν που προτάσσει ο Μανώλης Κινδελής είναι ένα παράδειγμα ποιοτικής ζωής, καλός επιστήμονας, συνεπής γεωπόνος, καλλιεργεί βιολογικά φρούτα, είναι φιλόξενος, αγαπά τις Τέχνες, αγαπά τον άνθρωπο χωρίς πολλά λόγια, αυτό φαίνεται και στις φωτογραφίες του που αναβλύζουν μιαν υποδόρια φιλοσοφική θεώρηση. Μα αυτό δεν είναι και το μεγαλείο της φωτογραφίας να σου αποκαλύπτει κρυφές πτυχές μιας πραγματικότητας που δε φανερώνεται με “γυμνό μάτι”. Θυμήθηκα το “δια γυμνού οφθαλμού” (επιμύθιο) του Μιχάλη Πολυχρονάκη (8) «όλες οι κοσμογονίες συμφωνούν: εν αρχή ην, το χάος. Ο κόσμος δεν μπορεί να “σωθεί”, χωρίς σκοτεινή πλευρά. Οι σκιές έχουν δικαιώματα!». Παρακάτω επίσης γράφει μεταξύ άλλων: οι φωτογραφίες είναι μεν δικες μου, αφού χωρίς εμένα δε θα υπήρχαν, “ανήκουν” όμως στα μάτια εκείνα που συνηχούν στη θέα τους και που τις “βλέπουν” ακόμα κι όταν αυτές δε βρίσκονται μπροστά τους…».
Βλέποντας τις “νεορομαντικές” (9) φωτογραφίες του τοπίου του Κινδελή παραθέτω τους στίχους του Αρσένι Ταρκόφσκι
Ακούς την ανάσα της παλιάς ζωής:
Στο νοτισμένο χόρτο φυτρώνουν λασπωμένα μανιτάρια,/ Οι γυμνοσάλιαγκες άνοιξαν δρόμο στην καρδιά τους,/ Και υγρασία επίμονη διαποτίζει το δέρμα.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ
Η φωτογραφία του Μ. Κινδελή έχει τα χαρακτηριστικά της ποιότητας του ανθρώπου που είναι διακριτικά πνευματικός, ουσιαστικά οικολόγος και σταθερά διαλεκτικός εν τη πράγμασι, αντιμετωπίζει με ευλάβεια τη ζωή, επιλέγω από το θαυμάσιο βιβλίο του Οκτάβιο Πας «οδοιπορικό» (10) «…ένα σύγχρονο παράδειγμα της διαλεκτικής αυτής ανάμεσα στην ευλάβεια, τη μέθεξη και την αδελφότητα είναι το οικολογικό κίνημα. Στις ρίζες του, στα βαθύτερα θεμέλια του, το οικολογικό κίνημα δεν είναι παρά μια εκδήλωση του αισθήματος που μας κάνει να νιώθουμε ευλάβεια και σεβασμό για το φυσικό κόσμο, το μέγα όλο, και κατ’ αυτό τον τρόπο να συμμετέχουμε και να αποτελούμε συνάμα μέρος του και μέρος των δημιουργιών του. Η οικολογία δεν είναι ένα υποκατάστατο της θρησκείας, αλλά οι ρίζες της είναι θρησκευτικές, εκφράζει τη δίψα μας για την ολότητα και τη σφοδρή επιθυμία μας για μέθεξη…».
Οι μεγάλου μεγέθους ασπρόμαυρες (κι όχι μαυρόασπρες) φωτογραφίες του Μ.Λ. είναι υποδόρια χαρούμενες αφού κυλάνε όπως το νερό στον ανθρώπινο οργανισμό. Τελειώνω με ένα ποίημα του Ο. Παζ από τη συλλογή “ήσυχοι για ένα φανταστικό κήπο-άσκηση μνήμης”.
Παραλληλόγραμμο χαράς: φοίνικες,/ πίδακες από ίασπη κυλάει ο χρόνος/ τραγούδι των νερών, σιωπή της πέτρας η ψυχή/ μετέωρη στη στιγμή
Ειν’ ένα σιντριβάνι.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Ουάνγκ Ονεϊ 701-761μ.Χ. μέγας δάσκαλος ζωγραφικής με “αόρατο πινέλο” και μελάνι, οδήγησε τους μεταγενέστερους στην αναζήτηση του τοπίου μέσω των δυνάμεων του βουνού και νερού. “Κείμενα ζωγραφικής, το μυστικό της ζωγραφικής” εκδ. Αγρα.
(2) Οταν ήταν ο πατέρας Πέτρος Μαρκαντωνάκης μπροστάρης αγρότης των θερμοκηπίων στην Κουντούρα Σελίνου.
(3) Αντόνιο Ταμπούκι “Νυχτερινό στην Ινδία” μετάφραση Ανταίος Χρυσοστομίδης εκδ. “Αγρα”. Σε μια παράγραφο παραθέτει ένα απόσπασμα από ένα σημείωμα του ετοιμοθάνατου Πεσσόα “Ι know not what tomorrow will bring” (Δεν ξέρω τι θα φέρει το αύριο). Στο επόμενο κείμενό μου οι μεγάλες απώλειες πνευματικών ανθρώπων του διμήνου.
(4) Οι φωτογραφίες του σπουδαίου Μario Giacomelli (1925-2000) είναι ανθρωποκεντρικές, ιδιαίτερες όπως και του Κινδελή που δεν τις έβαλε στην έκθεση αυτή και υπάρχουν στο www.manoliskindelis.com (email: M.Kindelis@gmail.com)
(5) “Ταξίδια και άλλα ταξίδια” (Οδοιπορικό σ’ όλο τον κόσμο) μετάφραση Α. Χρυσοστομίδης εκδ. Αγρα. Περισσότερα σε επόμενο κείμενο.
(6) Ο Κ. Οικονομάκης που είχε το σαρανταήμερο μνημόσυνο του πατέρα του Δημήτρη προχθές μού υποσχέθηκε ότι στη μνήμη του θα μου δώσει συνέντευξη για τη ζωή στη Χαλέπα, τα βότανα και τα άγρια χόρτα της ενδοχώρας και φυσικά για την πολυσήμαντη μακρόχρονη επιστημονική-οικολογική θητεία.
(7) Ζ. Ζeki “Εσωτερική όραση-μια εξερεύνηση της τέχνης του εγκεφάλου” μεταφρ. Θανάσης Ντινόπουλος Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης.
(8) Από το βιβλίο του Μιχάλη Πολυχρονάκη “Οραση 2 θέαση, κείμενα φωτογραφιών ανά στοχασμού” Χανιά 2015.
(9) Οταν η τέχνη συνίσταται υφολογικά από τις βασικές αρχές του ρομαντισμού (βλέπε λεξικό Εικαστικών Τεχνών Χέρμπερ Ριντ) τα σημαντικότερα στοιχεία του ρομαντικού πνεύματος είναι στροφή προς τη φύση, έμφαση στην υποκειμενική ευαισθησία, το συναίσθημα και τη φαντασία το ενδιαφέρον για το μυστηριακό και εξωτικό παρελθόν (μύθοι, δοξασίες κ.α.).
(10) Οκτάβιο Πας “Οδοιπορικό” μετάφραση Μαρία Παπαδήμα, Σάρα Μπενβενίσις. εκδ. Εξάντας. Ο μεγάλος Μεξικανός συγγραφέας 1814-1998 (Βραβείο Θερβάντες 81 και Νόμπελ 1990) ξετυλίγει ένα πυκνό σ’ αναφορές και μηνύματα έργο.
