Κάθε κτήριο έχει τη δική του μοναδική ιστορία. Μια ιστορία που συχνά είναι συναρπαστική και κρύβει εκπλήξεις ακόμα και για εκείνους που διαθέτουν ισχυρή φαντασία. Ποιος άλλωστε θα μπορούσε να φανταστεί ότι το σημερινό Αρχαιολογικό Μουσείο επί της οδού Χάληδων λειτουργούσε κάποτε ως σινεμά ή εκεί που σήμερα οι επισκέπτες της γραφικής εκκλησίας του Αγίου Νικολάου του Μώλου απολαμβάνουν το ηλιοβασίλεμα κάποτε εκτελούνταν όσοι δεν δήλωναν πίστη στις οθωμανικές αρχές; Κι ακόμα πόσα από τα σημερινά παιδιά αντικρίζοντας την κατάληψη της “Rosa Nera” υποψιάζονται ότι κάποτε, επί τουρκικής κατοχής, στεγάζονταν εκεί τα Δικαστήρια ή λίγα χρόνια αργότερα ο πρίγκιπας Γεώργιος έβγαζε τα διαγγέλματά του προς τον λαό της Κρήτης;
Oι “διαδρομές” αποκαλύπτουν σήμερα τα παιχνίδια που επεφύλαξε η μοίρα και η ιστορία σε ορισμένα εμβληματικά κτήρια των Χανίων. Ξεναγός μας σε αυτό το ταξίδι στάθηκε ο ιστορικός ερευνητής Μανώλης Μανούσακας, ο οποίος ανέσυρε από το αρχείο του παλιές φωτογραφίες που αποτυπώνουν γνωστά κτήρια σε διαφορετικές φάσεις της διαδρομής τους, ενώ συγχρόνως μας μίλησε για τις ποικίλες χρήσεις που δόθηκαν σε αυτά κατά τη διάρκεια της πολύχρονης ύπαρξής τους.
Αρχαιολογικό Μουσείο
Οικοδομήθηκε στις αρχές του 15ου αιώνα αποτελώντας το καθολικό της ενετικής μονής του Αγίου Φραγκίσκου. Οταν οι Τούρκοι το 1645 κατέλαβαν τα Χανιά, μετέτρεψαν τους μεγάλους καθολικούς ναούς σε τζαμιά. Έτσι ο ναός του Αγίου Φραγκίσκου μεταμορφώθηκε σε… Γιουσούφ Πασά Τζαμί. Η λειτουργία του ως μουσουλμανικό τέμενος διήρκησε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα – αρχές του 20ου.
Μετά την αποχώρηση των μουσουλμάνων το κτήριο αγοράστηκε από έναν πρωτοπόρο επιχειρηματία και στέγασε τον πρώτο σύγχρονο για την εποχή κινηματογράφο των Χανίων με την επωνυμία “Ιδαίον Άντρον”. Η λειτουργία του ως κινηματογράφου έγινε το έναυσμα ώστε η παλιά καθολική εκκλησία και μετέπειτα τζαμί, να γίνει στέκι της νεολαίας που ψυχαγωγούνταν βλέποντας ταινίες της εποχής ενώ η γαλαρία σχολίαζε μεγαλόφωνα όσα διαδραματίζονταν στη μεγάλη οθόνη, όπως άλλωστε όριζαν τα κινηματογραφικά ήθη εκείνων των χρόνων…
Η Κατοχή θα βρει το εμβληματικό κτήριο να μετατρέπεται σε αποθήκη στρατιωτικών ειδών των κατακτητών. Αποθήκη αλλά και κρατητήρια καθώς εκεί φυλακίστηκαν οι Ιταλοί αιχμάλωτοι των Γερμανών που διασώθηκαν μετά τον βομβαρδισμό από τους Βρετανούς και τη βύθιση του πλοίου “Sinfra” στη Σούδα το 1943, όταν οι κατακτητές επεχείρησαν να μεταφέρουν τους κρατούμενους – πρώην συμμάχους τους στην ηπειρωτική χώρα…
Μετά την απελευθέρωση το κτήριο θα βρει τη σημερινή του χρήση καθώς στις αρχές της δεκαετίας του ’60 η αρχαιολογική συλλογή των Χανίων θα μεταφερθεί εκεί από το Γιαλί Τζαμισί όπου βρισκόταν αλλά ασφυκτιούσε και κυρίως υπέφερε από την υγρασία…
Στο μεταξύ, το κτήριο θα ανακαινιστεί αλλάζοντας ορισμένα χαρακτηριστικά της αρχικής του μορφής. Ωστόσο, ο νέος χώρος, κατά πολύ μεγαλύτερος από τον προηγούμενο, θα φιλοξενήσει μέχρι και τις μέρες μας τις σημαντικές αρχαιότητες που έχουν έρθει στο φως στον Νομό Χανίων.
Με την ολοκλήρωση του νέου Αρχαιολογικού Μουσείου στη Χαλέπα οι αρχαιολογικοί θησαυροί που χρονολογούνται από την περίοδο της κλασικής αρχαιότητας πρόκειται να βρουν τη θέση τους στις υπερσύγχρονες αίθουσες του ολοκαίνουριου σπιτιού τους, ενώ για το παλιό καθολικό μοναστήρι αναμένεται να ξεκινήσει μια νέα εποχή και κυρίως θα ανοίξει ο δρόμος για την αναγκαία συνολική συντήρηση του κτηρίου…
Περιφερειακή Ενότητα Χανίων – Δικαστήρια
Αρχισε να οικοδομείται στις αρχές της δεκαετίας του 1890 με πέτρες από τον Αγιο Ματθαίο. Σκοπός της ανέγερσης του ογκωδέστατου κτηρίου ήταν να δημιουργηθεί ένα μεγάλο Στρατιωτικό Νοσοκομείο καθώς η εποχή σημαδεύεται από πολλές πολεμικές συρράξεις. Ωστόσο, λόγω των πολιτικών εξελίξεων τα αρχικά σχέδια θα ναυαγήσουν. Η Τουρκική Διοίκηση φεύγει και έρχεται ο πρίγκιπας Γεώργιος, ο οποίος αποφασίζει τη μεταφορά του Διοικητηρίου από το Καστέλι στη σημερινή Αντιπεριφέρεια.
Το κτήριο θα ονομαστεί κτήριο Δικαστηρίων και Δημοσίων Γραφείων και θα παραμείνει μέχρι τις μέρες μας διοικητικό και δικαστικό κέντρο για τα Χανιά, φιλοξενώντας, μεταξύ άλλων, επί πολλά χρόνια τα γραφεία της Νομαρχίας.
Αξίζει ωστόσο να αναφερθεί ότι σε τμήμα του ισογείου του (εκεί όπου σήμερα λειτουργεί το ΚΕΠ) φιλοξενήθηκε αμέσως μετά την ανέγερση του κτηρίου η πρώτη μουσειακή- αρχαιολογική συλλογή των Χανίων. Μια συλλογή πλούσια, που αριθμούσε πάνω από 1000 κομμάτια, κι είχε ως πυρήνα της την ιδιωτική συλλογή του Μιχάλη Τσιβουράκη, ο οποίος την είχε κάνει δωρεά λίγο πριν τον θάνατό του. Δυστυχώς μεγάλο μέρος της συλλογής καταστράφηκε από την πυρκαγιά που ξέσπασε τον Σεπτέμβριο του 1934 και είχε ως συνέπεια να καταστραφεί ολοσχερώς το κτήριο και μαζί με αυτό σπάνιοι αρχαιολογικοί θησαυροί…
Προμαχώνας του Αγίου Νικολάου του Μόλου
Η ιστορία του προμαχώνα του Αγίου Νικολάου του Μόλου που βρίσκεται στον λιμενοβραχίωνα του ενετικού λιμανιού χρονολογείται από την εποχή της κατασκευής των μεγάλων εξωτερικών ενετικών οχυρώσεων. Το όνομά του το πήρε από τον ναό του Αγίου Νικολάου που βρισκόταν μέσα στον προμαχώνα. Αρχικά κατασκευάστηκε ένας μικρός προμαχωνίσκος αλλά πριν την πολιορκία από τους Τούρκους μετατράπηκε σε μικρό οχυρό. Αργότερα οι Τούρκοι το ονόμασαν “Πύργο του Νερού” και πρόσθεσαν επάλξεις και κανονιοθυρίδες, ενισχύοντας την οχυρωματική του αποστολή.
Λιγότερο γνωστό είναι ίσως ότι την περίοδο της τουρκοκρατίας ο προμαχώνας του Αγίου Νικολάου του Μόλου χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εκτελέσεων. Υπάρχουν αναφορές για «υψηλό προς το ικρίωμα τρίπους» που υπήρχε στον χώρο, ενώ ένας Γάλλος περιηγητής της εποχής σχολίαζε τις εκτελέσεις που γίνονταν -και οι οποίες συνοδεύονταν από έναν κανονιοβολισμό κάθε φορά ως αναγγελία του γεγονότος- κάνοντας λόγο για «βάρβαρη δικαιοσύνη».
Ο προμαχώνας του Αγίου Νικολάου σωζόταν αρχιτεκτονικά σχεδόν ακέραιος μέχρι τον Μεσοπόλεμο όταν άρχισε η καθαίρεση τμημάτων του για να εξοικονομηθεί περισσότερος χώρος για τις ανάγκες του καρνάγιου που είχε δημιουργηθεί στον χώρο και λειτουργούσε μέχρι και πριν λίγες δεκαετίες.
Τη δεκαετία του ’80 η χρήση του παλιού προμαχώνα θα αλλάξει ξανά. Ο χώρος θα παραχωρηθεί σε έναν επιχειρηματία για να μετατραπεί σε κατάστημα υγειονομικού ενδιαφέροντος.
Ο επενδυτής θα παρέμβει σε αρκετά σημεία αλλάζοντας την αρχική μορφή του οχυρού. Η λειτουργία του καταστήματος θα σταματήσει πριν από λίγα χρόνια καθώς δεν ανανεώθηκε η άδεια της επιχείρησης.
Στο μεταξύ το καρνάγιο είχε βάλει “λουκέτο” και το παλιό φρούριο πέρασε στο φάσμα της εγκατάλειψης.
Μόνο παρήγορο γεγονός η επαναλειτουργία πρόσφατα της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου του Μόλου που εξακολουθεί να βρίσκεται στα σπλάχνα του οχυρού…
Πρώην Τ.Ε.Δ.Κ.
Το κτήριο που φιλοξενούσε μέχρι πριν από λίγα χρόνια την Τοπική Ενωση Δήμων και Κοινοτήτων (Τ.Ε.Δ.Κ.) οικοδομήθηκε τον Μεσοπόλεμο. Η όψη του παρουσιάζει αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον με αρκετά ξεχωριστά στοιχεία που είχαν προβλεφθεί καθώς αρχικά το εντυπωσιακό τριώροφο οίκημα έβλεπε στην πλατεία που υπήρχε εκεί που σήμερα δεσπόζει το Δημαρχείο Χανίων.
Στον χώρο που ανεγέρθηκε το κτίσμα εικάζεται ότι προϋπήρχε ένας αρχαίος ναός καθώς εντοπίστηκαν ερείπια αλλά και πολύ κοντά βρέθηκαν κάποια σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα.
Οι παλαιότεροι Χανιώτες θυμούνται το οίκημα ως “Κλινική Μαργαρίτη” καθώς στις αρχές της δεκαετίας του ’50 ο Ηλίας Μαργαρίτης θα ανοίξει εκεί την κλινική “Ευαγγελισμός” που περιλαμβάνει παθολογική κλινική, μαιευτική και χειρουργική. Μάλιστα, ο υπεύθυνος της κλινικής θέλοντας να εξασφαλίσει καλύτερες συνθήκες για τις γυναίκες που γεννούσαν είχε μεταφέρει τη μαιευτική κλινική σε παρακείμενο κτήριο ώστε να προφυλαχθούν οι λεχώνες από πιθανές λοιμώξεις.
Τη δεκαετία του ’60 το μαιευτικό τμήμα θα κλείσει και θα αντικατασταθεί από το ορθοπεδικό. Με αυτή τη μορφή η κλινική θα συνεχίσει να λειτουργεί έως τις αρχές της δεκαετίας του ’80.
Στη συνέχεια το κτήριο θα φιλοξενήσει το φροντιστήριο “Μεθοδικό” από όπου πέρασαν εκατοντάδες παιδιά στον δρόμο προς τις πανελλήνιες εξετάσεις…
Η πιο πρόσφατη σελίδα της πρώην κλινικής Μαργαρίτη συνδέεται με τη λειτουργία των γραφείων της Τοπικής Ενωσης Δήμων και Κοινοτήτων Νομού Χανίων και τις τακτικές συνεδριάσεις του συμβουλίου της. Παράλληλα, για μεγάλο διάστημα φιλοξενήθηκαν εκεί τα γραφεία της Δημοτικής Πολιτιστικής Επιχείρησης Χανίων (ΔΗ.Π.Ε.Χ.). Ωστόσο, με την εφαρμογή του “Καλλικράτη” θα μπουν “τίτλοι τέλους” στην Τ.Ε.Δ.Κ., ενώ η ΔΗ.Π.Ε.Χ. θα μετατραπεί σε Κ.Ε.Π.ΠΕ.ΔΗ.Χ.-Κ.Α.Μ. και θα μετακομίσει αρχικά στο πρώην Δημαρχείο Νέας Κυδωνίας και αργότερα στο Μεγάλο Αρσενάλι.
Μεγάλο Αρσενάλι
Χτίστηκε τον 16ο αιώνα μαζί με το συγκρότημα των Νεωρίων και ήταν το πρώτο αρσενάλι που οικοδομήθηκε. Οι παλιοί Χανιώτες συνήθιζαν να το λένε “ταρσανά” αποδίδοντας φόρο τιμής στην αρχική λειτουργία του κτηρίου.
Τη δεκαετία του 1860 ένα μέρος του θόλου θα γκρεμιστεί από έναν σεισμό. Η απώλεια αυτή στάθηκε αφορμή για την προσθήκη ενός ορόφου, ενώ ο Ρεούφ Πασάς συναινεί να αποδοθεί το κτήριο στη χριστιανική κοινότητα για τη δημιουργία και λειτουργία του χριστιανικού σχολείου αρρένων της τουρκοκρατούμενης Κρήτης. Προηγουμένως θα έδιναν το “πράσινο φως” ο Σουλτάνος και το Πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη.
Τη δεκαετία του ’30 μετά την πυρκαγιά του παλιού Δημαρχείου στην πλατεία του Σιντριβανιού, το Δημαρχείο θα μεταφερθεί στο Μεγάλο Αρσενάλι. Γίνονται νέες επεμβάσεις στο κτήριο με την προσθήκη ενός μπαλκονιού, αλλαγές στα παράθυρα κ.λπ.
Κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης το πρώην Αρσενάλι και σχολείο λειτουργεί ως νοσοκομείο. Οι βομβαρδισμοί θα προκαλέσουν σοβαρές ζημιές στη στέγη και την είσοδο του κτηρίου. Μεταπολεμικά θα καθαιρεθεί ένα τμήμα του κτηρίου καθώς και όλη η στέγη του.
Το άλλοτε επιβλητικό Μεγάλο Αρσενάλι θα εγκαταλειφθεί και θα αποτελέσει για χρόνια το “γοητευτικότερο ερείπιο των Χανίων” μέσα στο οποίο θα βρουν κατά περιόδους καταφύγιο τρωγλοδύτες.
Τη δεκαετία του ’90 θα ξεκινήσει μια συλλογική πρωτοβουλία και προσπάθεια για την αναστήλωση του κτηρίου η οποία θα δώσει καρπούς και το Μεγάλο Αρσενάλι μετά από εργασίες θα αποκτήσει τη σημερινή του μορφή. Εκτοτε και μέχρι τις μέρες μας, ο χώρος θα στεγάσει το Κέντρο Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου που θα αποτελέσει έναν πυρήνα πολιτισμού, εκθέσεων και δράσεων υπερτοπικής εμβέλειας. Το τελευταίο διάστημα θα μεταφερθεί στο χώρο και η έδρα της Κ.Ε.Π.ΠΕ.ΔΗ.Χ.-Κ.Α.Μ. του Δήμου Χανίων.
Η κατάληψη “Rosa Nera”
Το κτήριο οικοδομήθηκε το 1870 για να στεγάσει τα Δικαστήρια της εποχής όπως πληροφορούσε στα ελληνικά και τουρκικά η πινακίδα που είχε τοποθετηθεί στη θέση που βρίσκεται σήμερα ο εξώστης του κτηρίου. Το 1898 το Διοικητήριο που βρισκόταν βόρεια των Δικαστηρίων θα καταστραφεί από πυρκαγιά. Στη συνέχεια όταν έρχεται ο πρίγκιπας Γεώργιος, τα Δικαστήρια θα μετατραπούν σε Διοικητήριο και για τον λόγο αυτό επικράτησε επί χρόνια η ονομασία του κτίσματος ως “παλάτι”. Από εκεί ο πρίγκιπας βγάζει τα διαγγέλματά του προς τον κρητικό λαό. Μετέπειτα κι αφού το Διοικητήριο θα μεταφερθεί στο κτήριο της σημερινής Περιφερειακής Ενότητας Χανίων το πρώην “παλάτι” θα παραχωρηθεί στον στρατό. Ο χώρος θα ταυτιστεί με την 5η Μεραρχία Κρητών και θα καλύπτει τις ανάγκες του στρατού έως και τα μέσα της δεκαετίας του ’80. Δυστυχώς -παρότι το κτήριο στάθηκε τυχερό κατά τους γερμανικούς βομβαρδισμούς- τη δεκαετία του ’50 η Δημοτική Αρχή για να διευκολύνει την πρόσβαση των στρατιωτικών οχημάτων στη Μεραρχία θα γκρεμίσει τις βυζαντινές πύλες του Καστελιού…
Μετά τη στρατιωτική χρήση, η πρώην Μεραρχία θα περάσει στο νεοσύστατο τότε Πολυτεχνείο Κρήτης. Τη δεκαετία του ’90 διατυπώνονται σκέψεις για τη στέγαση του ενός Ιστορικού – Λαογραφικού Μουσείου, αίτημα που υποστηρίζεται από την ΙΛΑΕΚ και την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Αργότερα έγιναν προτάσεις και για τη στέγαση Σχολής Καλών Τεχνών. Τελικά, καμία από τις παραπάνω ιδέες δεν προχώρησε, ενώ στο κτήριο θα ξεκινήσει η λειτουργία της κατάληψης “Rosa Nera” που συνεχίζεται μέχρι και τις ημέρες μας.
