Καθώς η χώρα μας μετά από 6 χρόνια επώδυνης οικονομικής συρρίκνωσης που συνοδεύτηκε με μείωση του ακαθάριστου Εθνικού προϊόντος κατά περίπου 25% και πληθώρα πρωτόγνωρων και οδυνηρών οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων, αγωνίζεται για να επανέλθει στο δρόμο της οικονομικής ανάπτυξης (που προσδιορίζεται από την αύξηση του ΑΕΠ) σε πολλές άλλες (κυρίως ανεπτυγμένες) χώρες εντείνονται οι συζητήσεις και οι προβληματισμοί για το μέλλον της οικονομικής ανάπτυξης σαν βασικού στόχου και προτεραιότητας της κυβερνητικής πολιτικής. Πληθώρα μελετών καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι τουλάχιστον στις ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη δεν χρειάζεται για την αύξηση της ευημερίας τους περισσότερη οικονομική ανάπτυξη δηλαδή περαιτέρω αύξηση του ΑΕΠ τους αλλά το αντίθετο, δηλαδή συρρίκνωσή του, μια διαδικασία η οποία ονομάσθηκε αποανάπτυξη. Με την έννοια της αποανάπτυξης γίνεται κατανοητή η αναδιάρθρωση της οικονομίας προς μια νέα κατεύθυνση, διαφορετική από εκείνη της συνεχούς οικονομικής μεγέθυνσης ή ανάπτυξης. Για τις οικονομίες οι οποίες λειτουργούν πέρα από τα όρια των οικοσυστημάτων τους, η αποανάπτυξη σημαίνει τη σχεδιασμένη και την ελεγχόμενη σμίκρυνση των οικονομιών τους, ούτως ώστε να λειτουργούν σε ισορροπία με τα όρια που θέτουν τα οικοσυστήματά τους. Η αποανάπτυξη δεν θα πρέπει να συγχέεται με την οικονομική ύφεση (η οποία και αυτή συνεπάγεται μείωση του ΑΕΠ) η οποία μαστίζει σήμερα τις οικονομίες διαφόρων χωρών μεταξύ των οποίων και της Ελλάδας.
Η έντονη οικονομική ύφεση η οποία παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας διαφέρει σημαντικά από την αποανάπτυξη αν και οι δύο συνεπάγονται μείωση του ΑΕΠ. Οι σκοποί της συρρίκνωσης της οικονομίας στη χώρα μας σχετίζονται με το νοικοκύρεμα των δημόσιων οικονομικών (ισοσκελισμένος προϋπολογισμός, θετικό ισοζύγιο πληρωμών κ.αλ.) και την αύξηση της ανταγωνιστικότητας της χώρας δημιουργώντας όμως υψηλή ανεργία και διατηρώντας ταυτόχρονα μεγάλη τη ψαλίδα στα εισοδήματα, χωρίς να τίθενται θέματα ισορροπίας των οικοσυστημάτων και παραγωγικών αναδιαρθρώσεων. Ταυτόχρονα προσδοκάται στο μέλλον αύξηση του ΑΕΠ η οποία θα βασίζεται σε σημαντικό βαθμό στην αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης. Είναι προφανές ότι αυτά δεν συνάδουν με τις αρχές της αποανάπτυξης. Εάν εγκαταλείψομε τη διαδεδομένη άποψη ότι η οικονομική μεγέθυνση οδηγεί στην ανάπτυξη και στην ευημερία, θα θεωρήσομε την αποανάπτυξη σαν μια συνεχή διαδικασία η οποία όμως μπορεί να οδηγήσει τις κοινωνίες σε ευημερία όπως πολύ σωστά τεκμηριώνει ο καθηγητής και σύμβουλος της Βρετανικής κυβέρνησης κ. Tim Jackson στο βιβλίο του «Ευημερία χωρίς ανάπτυξη». Σήμερα η έννοια της ευημερίας είναι συνδεδεμένη με την (υπέρ)κατανάλωση η οποία είναι συνυφασμένη με τη χρήση υπερβολικών φυσικών πόρων πέρα από τα όρια που θέτει το παγκόσμιο οικοσύστημα δημιουργώντας τεράστια οικολογικά προβλήματα. Αντίθετα η αποανάπτυξη σέβεται τα οικολογικά όρια του πλανήτη ενώ η σμίκρυνση της οικονομίας μπορεί να οδηγήσει στην ευημερία όπου οι άνθρωποι θα εργάζονται λιγότερο, θα καταναλώνουν λιγότερο και θα είναι περισσότερο ικανοποιημένοι. Η συνεχής ανάπτυξη με την έννοια της συνεχούς οικονομικής μεγέθυνσης δημιουργεί υπερβολικά οικολογικά προβλήματα που σχετίζονται με την υπερκατανάλωση εξαντλήσιμων φυσικών πόρων, με την ρύπανση και τη μόλυνση του περιβάλλοντος, με τη μείωση της βιοποικιλότητας και την καταστροφή των οικότοπων.
Έτσι, οι θιασώτες της αποανάπτυξης θεωρούν ότι είναι απαραίτητη η συρρίκνωση της παγκόσμιας οικονομίας κατά το ένα τρίτο σε σχέση με σήμερα, ούτως ώστε αυτή να βρίσκεται σε ισορροπία με τα οικολογικά όρια του πλανήτη. Για να γίνει αντιληπτό το μέγεθος αυτό της προσαρμογής θα πρέπει να αναφερθεί ότι το σημερινό οικολογικό αποτύπωμα της ανθρωπότητας αντιστοιχεί σε ένα και μισό πλανήτη ενώ το 1/3 της ανθρωπότητας (το οποίο ζει σήμερα κυρίως στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη) θα πρέπει να αυξήσει σημαντικά τη κατανάλωση του για να έχει ένα αξιοπρεπές επίπεδο ζωής. Για να επιτευχθεί η ελεγχόμενη και σχεδιασμένη συρρίκνωση της οικονομίας θα πρέπει πρώτα από όλα να καταλάβουν την αναγκαιότητά της οι αναπτυγμένες χώρες. Τα αποτελέσματα από την υπερκατανάλωση φυσικών πόρων και τη συνεχή μεγέθυνση πέρα από την υπέρβαση των οικολογικών ορίων του πλανήτη είναι οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά. Οικονομικά, καθώς σήμερα λιγότερο από το 1% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει πάνω από το 50% του παγκόσμιου πλούτου διαμορφώνοντας έτσι κοινωνίες άνισες και μακροπρόθεσμα ασταθείς. Κοινωνικά, καθώς σημαντικό μέρος του πληθυσμού των ανεπτυγμένων χωρών πάσχει από υπερβολικό βάρος (Δείκτη μάζας σώματος πάνω από 25) που συνεπάγεται κακή ποιότητα ζωής και αυξημένες παθήσεις καρδιαγγειακών νοσημάτων και καρκινογενέσεων. Ταυτόχρονα η ανεργία κυρίως των νέων διατηρείται σε υψηλά επίπεδα. Περιβαλλοντικά, καθώς οι παρατηρούμενες κλιματικές αλλαγές οδηγούν σε ακραία καιρικά φαινόμενα και σημαντικές περιβαλλοντικές καταστροφές. Έχουν περάσει πάνω από 40 χρόνια από όταν πρωτοκυκλοφόρησε η έκθεση της λέσχης της Ρώμης με τίτλο «Τα όρια της μεγέθυνσης», η οποία προειδοποιούσε για το αδιέξοδο και τα μελλοντικά προβλήματα εφόσον θα συνεχιζόταν το μοντέλο της συνεχούς μεγέθυνσης των οικονομιών το οποίο θεωρείτο δεδομένο και βιώσιμο τότε.
Οι βασικές αρχές της αποανάπτυξης περιλαμβάνουν: 1. Τη δραστική μείωση της ατομικής και της συλλογικής κατανάλωσης. Καθώς οι οικολογικές επιπτώσεις από τον τρόπο διαβίωσης των πολιτών στις ανεπτυγμένες χώρες σχετίζεται κυρίως με τη διατροφή τους, το μέγεθος των κατοικιών τους και τη μετακίνηση τους, θα πρέπει στους τομείς αυτούς να επέλθουν σημαντικές αλλαγές όπως π.χ. διαμονή σε μικρότερες κατοικίες και εργασία πλησίον του τόπου διαμονής, ούτως ώστε να αποφεύγονται οι μεγάλες μετακινήσεις. 2. Μείωση της μεγάλης ψαλίδας των εισοδημάτων των πολιτών μέσω της φορολογίας. Η μεγάλη ψαλίδα στα εισοδήματα των «πλουσίων» και των «φτωχών» δεν είναι μακροπρόθεσμα βιώσιμη και θα πρέπει να μειωθεί μέσω της προοδευτικής φορολογίας. Μεγάλο χάσμα στα εισοδήματα πλουσίων και φτωχών επιτείνει τις κοινωνικές ανισότητες και μειώνει την ανθρώπινη ανάπτυξη. Διάφορες προτάσεις για τη μείωση του χάσματος αυτού έχουν προταθεί όπως οι προοδευτικοί φόροι εισοδήματος, ο φόρος του Τόμπιν κ.άλ. Αξίζει να σημειωθεί ότι εφόσον ληφθούν υπόψη οι οικονομικές ανισότητες σε μια χώρα κατά τον υπολογισμό του δείκτη ανθρώπινης ανάπτυξης από τον Ο.Η.Ε. παρατηρείται ότι ο δείκτης αυτός μειώνεται εφόσον στη χώρα παρατηρούνται μεγάλες οικονομικές ανισότητες μεταξύ του πληθυσμού τους. 3. Μείωση της ανεργίας και μείωση του χρόνου εργασίας. Είναι απαραίτητη η καλύτερη κατανομή των θέσεων εργασίας μεταξύ των εργαζομένων και η μείωση του χρόνου εργασίας με στόχο να αποφεύγεται αφ’ ενός η υπερεργασία μέρους του πληθυσμού τους και αφ’ ετέρου η ανεργία μιάς άλλης ομάδας εργαζομένων. Πληθώρα πρόσφατων μελετών δείχνει ότι η αποσύνδεση της ευημερίας από την οικονομική μεγέθυνση αποτελεί πλέον μια οικονομική και οικολογική αναγκαιότητα και όχι μια ακόμη ουτοπία.
Όμως η ευρέως διαδεδομένη άποψη σήμερα τουλάχιστον μεταξύ των πολιτών των ανεπτυγμένων χωρών είναι ότι η ευημερία (και η ευτυχία) τους συνδέεται άμεσα με τη κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών (μεγάλα και καλά σπίτια και αυτοκίνητα, άφθονη τροφή, πολλά ταξίδια κ.άλ.). Η οικονομική μεγέθυνση όπως εκφράζεται με την αύξηση το Ακαθάριστου Εθνικού Εισοδήματος αποτελεί το ιερό ευαγγέλιο των οικονομολόγων της ανάπτυξης. Όμως, εάν συνεχιστεί και στο μέλλον η επιδίωξη της αύξησης του ΑΕΠ, η υπέρβαση των οικολογικών ορίων του πλανήτη που συνεπάγεται, θα οδηγήσει σε απότομη και πολύ επώδυνη μείωση του ΑΕΠ η οποία δεν θα είναι πλέον ούτε σχεδιασμένη ούτε ελεγχόμενη. Η μετάβαση από την ανάπτυξη στην από-ανάπτυξη απαιτεί τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της ευημερίας τόσο στους απλούς ανθρώπους όσο και στους ειδικούς και στους διαμορφωτές πολιτικών. Είναι η ευημερία συνώνυμη με τη (υπερ)κατανάλωση ή συνδέεται περισσότερο με την καλή υγεία, τη μόρφωση, τις καλές κοινωνικές σχέσεις και τη δυνατότητα του ατόμου να ανθίσει και να αυτοπραγματωθεί μέσα στην κοινωνία; Η απάντηση στα ερωτήματα αυτά προϋποθέτει την υιοθέτηση διαφορετικών αξιών και προτεραιοτήτων από τους πολίτες και αυτή θα καθορίσει πιθανότατα και το μέλλον της απο-ανάπτυξης. *O κ. Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει στο Τ.Ε.Ι. Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του Μ.Α.Ι.Χ.
