Τα πλοία και οι ναυτικοί στις κρητικές επαναστάσεις

Γράφει η ΕΥΜΟΡΦΙΑ ΜΠΟΥΝΤΟΥΡΑΚΗ – ΒΑΓΙΑΚΗ
Με το σημερινό μου κείμενο κάνω κι εγώ μια προσπάθεια για να μάθουν οι αναγνώστες  κάτι παραπάνω από την πλούσια και ένδοξη ιστορία του νησιού μας. Αφορμή γι΄ αυτό το γραφτό μου πήρα από το δημοσίευμα των ´Χ.Ν.´ στις 12-1-2012 με τίτλο ´Ανέγερση μνημείου για το “Αρκάδι” στο Λαφονήσι´ από την Ενωση Τουριστικών Καταλυμάτων Ν. Χανίων.
Οι κρητικές επαναστάσεις δεν θα είχαν τόσο μεγάλη διάρκεια και ένταση αν δεν συνέβαλαν δύο παράγοντες:
Ο ένας είναι:
Τα πλοία και οι καπεταναίοι (ναυτικοί) που εφοδίαζαν τους επαναστάτες, σε όλο το διάστημα των εξεγέρσεων, με τα αναγκαία εφόδια και τρόφιμα, μεταφέροντας ταυτόχρονα και εθελοντές.
Ο άλλος είναι:
Οι ερανικές επιτροπές που είχαν επωμισθεί την ευθύνη να ανεφοδιάζουν τους επαναστατημένους με πολεμοφόδια, τρόφιμα και άλλα χρειαζούμενα για τον αγώνα.
Αναφέρομαι σε τούτο το κείμενο, για τα πλοία και τους ναυτικούς. Αλλη φορά θ? αναφερθώ στις ερανικές επιτροπές.
Στη Σύρο είχε καταφύγει ο Σφακιανός πλοιοκτήτης Ανδρέας Κριαράς (1) και εκεί ίδρυσε την πρώτη ελληνική Ακτοπλοΐα Σύρου. Διέθετε τότε η Ακτοπλοΐα δυο μικρά πλοία το ´Πανελλήνιον´ και το ´Υδρα´.
Αν και ήταν μικρής χωρητικότητας ανεφοδίαζαν τους επαναστάτες, κυρίως τον πρώτο καιρό, με τα αναγκαία εφόδια, μεταφέροντας στην Κρήτη και τους εθελοντές από την άλλη Ελλάδα.

´ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ´
Κυβερνήτης στο ´Πανελλήνιον´ ήταν ο Ν. Σαχτούρης και άλλοτε ο Αναστάσιος Κοτζιάς.
Με μεγάλη επιτυχία έκανε στην Κρήτη 9 διαδρομές. Πάντα κατάφερνε να διαφεύγει της προσοχής των τουρκικών πλοίων, που περιπολούσαν όλη την Κρήτη και δεν άφηναν τα τροφοδοτικά πλοία να προσεγγίσουν στις ακτές.
Για την αφοβία και τόλμη των ναυτικών μας -του ´Πανελληνίου´- οι Τούρκοι το ονόμαζαν ´Σεϊτάν Παντελή´.
Με το ´Πανελλήνιον´ την 1η Οκτωβρίου 1866 αποβιβάστηκαν στο Λουτρό Σφακίων οι Ι. Ζυμβρακάκης με 800 εθελοντές.

´ΥΔΡΑ´
Το ´Υδρα´ αρχικά είχε πλοίαρχο τον Ψαριανό Ανδρέα Κοτζιά, απόστρατο πλωτάρχη. Αργότερα πλοίαρχος ήταν ο Κιοσές από την Κάσο, που τον Νοέμβρη του 1866 μετέφερε πλήθος εθελοντών και πολεμοφοδίων στις ακτές του νησιού. Κατά την επανάσταση του ?21 βοήθησε τον αγώνα των Κρητών, συνεκστρατεύοντας στην Κρήτη μαζί με τον Εμμ. Τομπάζη.

´ΕΝΩΣΙΣ´
Το πλοίο ´Ενωσις´ είχε πλοίαρχο τον Νικ. Σουρμελή που καταγόταν από τη Μύκονο. Στην Κρήτη έκανε με τον Σουρμελή 28 ταξίδια και με άλλους πλοιάρχους 46.
Το πλοίο ´Ενωσις´ αγοράστηκε από το Λίβερπουλ με χρήματα Ελλήνων και Φιλελλήνων. Το αρχικό του όνομα ήταν ´Γλαυξ´ (Οwl αγγλιστί).

´ΚΡΗΤΗ´
Το πλοίο ´Κρήτη´ με πλοίαρχο τον Νικ. Σουρμελή εξετέλεσε με επιτυχία δέκα ταξίδια στην Κρήτη, βοηθώντας αφάνταστα τον αγώνα εθελοντών και Κρητών και μάλιστα σε μια πολύ δύσκολη φάση του αγώνα τους.

´ΑΡΚΑΔΙ´
Κλείνω την αναφορά μου για τον απόπλου στην Κρήτη το διάστημα των Επαναστάσεως με το ´Αρκάδι´.
Στο πλοίο ´Αρκάδι´ πλοίαρχοι κατά διαστήματα ήταν Γ. Παυλίδης, Ν. Αγγελικάρας και Αναστάσιος Κουρεντής (ή Κουρέντης και όχι Κουράντης Δ.)
Το καταδρομικό αυτό αγοράστηκε από τους ευρισκόμενους Ελληνες στο Λίβερπουλ της Αγγλίας και με τη συνεισφορά Φιλελλήνων. Το αρχικό του όνομα ήταν ´Ονειρον´ και έδρασε κατά τον Αμερικανικό Εμφύλιο πόλεμο.
Το ονόμασαν ´Αρκάδι´ τον Αύγουστο του 1867, εις ανάμνηση της ονομαστής Μονής Αρκαδίου.
Ξεκινώντας το 23ο ταξίδι του -το τελευταίο και μοιραίο- με πλοίαρχο τον Αναστ. Κουρέντη και υποπλοίαρχο τον Γ. Παυλίδη, φορτωμένο με πυρομαχικά και Μανιάτες πολεμιστές, το τουρκικό πλοίο ´Ιτζεδίν´ το καταδιώκει συνεχώς και μη μπορώντας να ξεφορτώσει τα πυρομαχικά και τους πολεμιστές αναγκάζεται ο καπετάνιος του, Αναστ. Κουρέντης και το ρίχνει σε κάποια ακτή της Νότιας Κρήτης, κοντά στο Ακρωτήρι ´Κρύον Μέτωπον´.
Από την πρόσκρουση πήραν φωτιά τα πυρομαχικά και το καράβι ανατινάχτηκε. Από τους πολεμιστές ελάχιστοι γλύτωσαν. Αναφορικά με τους Μανιάτες πολεμιστές και το πλοίο ´Αρκάδι´ παραθέτω μερικά στοιχεία όπως τα δημοσίευσε ο Γεώργιος Φτέρης, στο περιοδικό ´Κρητική Πρωτοχρονιά´ (τεύχος 1967).
´?Τότε πέρασε στον κρητικό θρύλο το πλοίο που θα ανανέωνε αργότερα το ολοκαύτωμα του Αρκαδιού.
“Αρκάδι” το βαφτίσανε κι εκείνο για να βάλουν μέσα στη θάλασσα την καρδιά της Μονής.
Παντού το περιμένουν σαν σωτήρα για να βοηθήσει, να προσφέρει τις υπηρεσίες του. Αλλωστε γι? αυτό το σκοπό το αγοράσανε Ελληνες της Αγγλίας. Από το Λίβερπουλ κατέβηκε στη Σύρο που αποτελούσε το κέντρο μέσα σ? όλη την προσπάθεια για την ενίσχυση του κρητικού αγώνα κι από τη Σύρο πέρασε στην Τήνο για ν?
αγιαστεί. Κι αμέσως κατόπιν αρχίζει η δράση του.
Φορτώνεται με πολεμοφόδια μαζί με τρόφιμα και τα πηγαίνει στην Κρήτη, παίρνει από κει γυναικόπαιδα για τα ελληνικά λιμάνια.
Το όνομά του γίνεται σε λίγο μαγικό, το προφέρουν όλοι. Του ?βγαλαν και τραγούδι, “Καλώς ήρθες Τουρκομάχο, της θαλάσσης μας πουλί”.
Οι πλοίαρχοί του, ο Αγγελικάρας κι ο Κουρεντής, το κυβερνούν όχι μόνο με την πείρα τους αλλά και με την άψηφισιά τους. Ωσπου ήρθε η ώρα του για να γίνει ολοκαύτωμα κι αυτό.
Μήνα Αύγουστο του 1867, το “Αρκάδι”, μεταφέροντας τον Κοσονάκο και τους άλλους Μανιάτες με τον Κουρεντή καπετάνιο, φτάνει στην Αγιά Ρουμέλη των Σφακιών. Ο οχτρός, το “Ιτζεδίν”, το τούρκικο καράβι που παραφύλαγε, ύστερα από διάφορα απρόοπτα και διάφορες μετακινήσεις, το χτυπά, το πετυχαίνει και του σπάζει τον ένα τροχό του.
Ο Κουρεντής το ρίχνει απάνου στο τούρκικο. Από τό “Αρκάδι” αντάρτες κάνουν γιουρούσι στο “Ιτζεδίν” για να τ? αρπάξουν, αλλά καθώς το κατάστρωμα είναι πιο χαμηλό, οι Τούρκοι τους χτυπάνε γρήγορα, τους πελεκούν. Το αίμα τρέχει. Κι ο καπετάνιος του “Αρκαδίου”, βλέποντας αύτη την απελπιστική κατάσταση πέταξε το χιλιοτρυπημένο πλοίο στη στεριά, για να γλυτώσουνε όσοι μπορούσαν να γλυτώσουν.
Οι φλόγες από το μπαρούτι που άναψε δεν άργησαν ν? αγκαλιάσουν το “Αρκάδι” όπως είχαν αγκαλιάσει και τη Μονή. Εκεί σκοτώθηκε ο Γιώργης ο Κοσονάκος(2) με τους άλλους Μανιάτες, όπως του ?χε ειπεί η μάνα του στο Μαμουσούμπαση. Οι Τούρκοι έσβησαν στο τέλος τη φωτιά κι αυτό που απόμεινε από τον καρβουνιασμένο σκελετό του το πήγαν μαζί με τους καρβουνιασμένους Μανιάτες στον Σουλτάνο, στην Κωνσταντινούπολη?´.
Το θάρρος και η γενναιοφροσύνη των πληρωμάτων είχε καταπλήξει όχι μόνο τους Ελληνες, αλλά και αυτούς ακόμη τους εχθρούς.
Πλοίαρχοι στο διάστημα των αγώνων

ΚΑΝΤΑΡΤΖΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ
O πλοίαρχος Θεόδωρος Κανταρτζής καταγόταν από την Κάσο και έλαβε μέρος στον ξεσηκωμό των Κρητών του 1821.
Βρισκόμαστε στην άνοιξη του 1822. Ο Κανταρτζής με το πλοίο του, αραγμένο απέναντι από το νησάκι Θοδωρού, πανηγύριζε με τους ναύτες του γιατί εβύθισαν ένα εχθρικό πλοιάριο αύτανδρο, ρίχνοντας κανονιοβολισμούς. Δυστυχώς, όμως, το κανόνι εθραύστηκε και ένα θραύσμα κτυπώντας τον Κανταρτζή τον άφησε νεκρό.
Ο Θ. Κανταρτζής ήταν από τους πρώτους πλοιάρχους που βοήθησαν τον αγώνα των Κρητών. Ο Κριτοβουλίδης (σελ. 388) περιγράφοντας το γεγονός του θανάτου του πλοιάρχου αναφέρει τα εξής:
´?O Θεόδωρος Κανταρτζής υπήρξεν εις των επισημοτέρων πλοιάρχων της νήσου Κάσου. Ητον ο νοημονέστερος, γενναιότερος και δραστηριότερος των Κασίων, ναυτικός φιλάνθρωπος δε ων, ου μόνον εχορήγη πάσαν δυνατήν περίθαλψιν εις τους εν Κάσω προσφυγόντας εν τη επαναστάσει, των καταδιωγμών ένεκα, αλλ? εξέτεινε την βοηθητικήν του χείρα και μακράν έτι… περιέπλεε δε συχνάκις την Κρήτην και με άλλα Κάσια, παρέχων συνδρομήν μεν εις τους αγωνιζόμενους αδελφούς του Ελληνας, βλάβην δε και φόβον απ? εναντίας εις τους πολεμίους. Φρονίμως καθωδήγει ούτος και κατεγίνετο να φέρη εις άμιλλαν τους συντοπίτας του, διά να συνδράμωσι προθύμως τον αγώνα της Κρήτης…´.

ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Ο Νικ. Σαχτούρης ήταν από την Υδρα. Στην επανάσταση του 1866 ήταν κυβερνήτης του πλοίου ´Πανελλήνιον´. Από τους πρώτους που έτρεξαν να βοηθήσουν τον αγωνιζόμενο λαό της Κρήτης. Γι? αυτό η συμβολή του ήταν σημαντική στην επανάσταση του 1866.

ΚΙΟΣΕΣ ΑΝΔΡΕΑΣ
Ο Ανδρέας Κιοσές ήταν Υδραίος. Η Ελληνική ακτοπλοϊκή εταιρεία Σύρου -η πρώτη που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα- τον προσέλαβε κατά την επανάσταση του 1866.
Υπηρέτησε ως κυβερνήτης στα πλοία ´Υδρα´ και ´Αρκάδι´.
Διακρίθηκε για τη ναυτική του εμπειρία, την τόλμη και την ψυχραιμία του.

ΚΟΤΖΙΑΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ
Ο Αναστάσιος Κοτζιάς ήταν Ψαριανός. Στην επανάσταση του 1866 εκυβέρνησε κατά διαστήματα τα καταδρομικά ´Αρκάδι´, ´Υδρα´, ´Πανελλήνιον´ μεταφέροντας πολεμοφόδια τροφές και εθελοντές στο νησί. Φεύγοντας έπαιρνε γυναικόπαιδα αποβιβάζοντάς τα στον Πειραιά. Για τη γενναιότητά του υμνήθηκε από Ελληνες και ξένους ποιητές. Μεταξύ των ξένων ήταν και ο Βίκτωρας Ουγκώ.

ΟΡΛΩΦ Β.
Ο Β. Ορλώφ ήταν Σπετσιώτης.
Η καταγωγή της οικογένειάς του ήταν από τη Σπάρτη.
Οταν πρωτοεγκαταστάθηκαν στις Σπέτσες, είχαν το επώνυμο Μανιάτης. Αργότερα ονομάστηκαν Λαζάρου.
Το επίθετο Ορλώφ οφείλεται στο γεγονός ότι πήρανε μέρος στο κίνημα του Ορλώφ και ακολούθησαν τον Ρώσο Ναύαρχο Ορλώφ στα ταξίδια του.
Ο Β. Ορλώφ ήταν κυβερνήτης στο ´Πανελλήνιον´, στο ´Υδρα´ και σε άλλα καράβια. Πολλά ταξίδια έκανε μαζί με τον Σουρμελή.

ΚΑΛΛΙΓΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
Ο Ιωάννης Καλλιγάς ήταν Κεφαλονίτης. Δεν αναφέρεται ως κυβερνήτης στα καταδρομικά που είχαν επωμισθεί την ευθύνη να τροφοδοτούν και να εφοδιάζουν τους πολεμιστές. Ναυτικός βέβαια ήταν και πιθανόν να ήρθε σε βοήθεια των επαναστατημένων Κρητικών.

ΑΓΓΕΛΙΚΑΡΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Ο Νικ. Αγγελικάρας ήταν από τα Ψαρά.
Ως κυβερνήτης έκανε πολλά δρομολόγια και με διάφορα πλοία φέρνοντας στην Κρήτη τα απαραίτητα του αγώνα καθώς και πολλούς εθελοντές.

ΠΑΥΛΙΔΗΣ Γ.
Ο Γ. Παυλίδης συνταξίδευε με τον Ν. Σουρμελή, υπηρέτησε ως υποπλοίαρχος σε πολλά τροφοδοτικά πλοία της επαναστάσεως.
Στα ταξίδια του αναδείχτηκε ο πιο δραστήριος, ενθουσιώδης, ατρόμητος αγωνιστής, προικισμένος με εξυπνάδα και αντίληψη.
Εκινδύνεψε πολλές φορές και μάλιστα με το ´Αρκάδι´ έχοντας πλοίαρχο τον Ν. Αγγελικάρα και κατά την καταστροφή του ´Αρκαδιού´ με καπετάνιο τον Αναστάσιο Κουρεντή.

ΤΖΩΡΤΖΗΣ
Στοιχεία για την καταγωγή του δεν έχουμε.
Η δράση του όμως ήταν ισάξια των άλλων συναδέλφων του ναυτικών. Το βέβαιο είναι
-όπως αναφέρουν οι ιστορικοί- ότι εβοήθησε κι αυτός τον αγώνα των Κρητών.

ΣΟΥΡΙΑΣ ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ
Το μόνο στοιχείο που έχουμε για τον Επαμ. Σουρια είναι ότι πρόσφερε κι αυτός τις υπηρεσίες του στο νησί μας συνταξιδεύοντας με τον Ν. Σουρμελή, ο οποίος στο ημερολόγιό του σημειώνει ´…ότι έφερεν εις πέρας πάντοτε με προθυμίαν το καθήκον του…´.

ΚΟΥΡΕΝΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ
Αναφέρομαι με λίγες αράδες και στον ήρωα και θρυλικό καπετάνιο του ´Αρκαδιού´ τον Αναστάση Κουρεντή.
Ο Κουρεντής καταγόταν από το Γαλαξίδι και ήταν γιος Ιταλού μετανάστη που είχε εγκατασταθεί εκεί.
Αθάνατα θα μείνουν τα κατορθώματά του, το θάρρος και η γενναιοφροσύνη του ατρόμητου Καπετάνιου Αναστασίου Κουρεντή.
Δίκαιο έχουν οι κύριοι με το δημοσίευμά τους στα ´Χ.Ν.´ να προτείνουν την ανέγερση μνημείου κοντά στον τόπο της τραγωδίας.
Ο Β. Ψιλάκης στην ιστορία της Κρήτης (τομ. 4ος σελ. 416) αναφερόμενος στις θυσίες τόσων αγωνιστών αναφέρει τα εξής:
´…Η θυσία, η οποία προσφέρθη από τους αειμνήστους νέους επιστήμονας, όπως και πλήθος άλλων τοιούτων… δεν ήταν ευκαταφρόνητος απέναντι του φοβερού τολμήματος, δηλαδή της πάλης και του αγώνος εναντίον του φοβερού κολοσσού, εναντίον ολοκλήρου του Μωαμεθανισμού.
Η πατρίς, επί του ιερού βωμού της οποίας προσεφέρθησαν εθελοντικώς τόσον πολλά και τοιαύτης αξίας εξιλαστήρια θύματα, οφείλει παντοτινήν ευγνωμοσύνην και τιμήν εις την μνήμην αυτών, η οποία βεβαίως θα εκδηλωθή, έαν παρουσιασθή ευκαιρία, και με αναμνηστικά αναθήματα εις κάθε τόπον θυσίας…´.
Δυστυχώς, αν και σε λίγο συμπληρώνονται 150 χρόνια από το μεγάλο ξεσηκωμό του νησιού μας, δεν έχει γίνει τίποτα.

ΣΟΥΡΜΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Ο Ν. Σουρμελής καταγόταν από τη Μύκονο.
Η δράση του στην Κρητική Επανάσταση αρχίζει το 1867. Δεκάδες δρομολόγια έκανε στην Κρήτη κουβαλώντας πολεμοφόδια και τρόφιμα στους αγωνιζόμενους. Αμέτρητες φορές αναμετρήθηκε με τα τουρκικά καράβια και πάντα έβγαινε νικητής. Γι? αυτό εθεωρήτο ο καλύτερος κυβερνήτης πολεμικών πλοίων.
Ο Νικ. Σουρμελής δεν ήταν μόνο ατρόμητος και ευρηματικός κυβερνήτης αλλά είχε και την πρόνοια να κρατά ημερολόγιο για όλα τα ταξίδια που έκανε με το ´Ενωσις´ στην Κρήτη.
Το βιβλιαράκι αυτό -πολύ δυσεύρετο σήμερα, εκδόθηκε το 1869- αν και ολιγοσέλιδο, μας βοηθά να μάθουμε τη θαλασσινή ιστορία της Κρητικής Επαναστάσεως.
Τα γεμάτα κινδύνους ταξίδια, τη θαρραλέα αντιμετώπιση των δεινών και τη μεγάλη προσφορά του στον Κρητικό αγώνα, την αληθινή πίστη και αγνότητά του.
Πέθανε το 1898. Στον τάφο του είναι χαραγμένοι οι παρακάτω στίχοι του Αριστομένη Προβελέγγιου:
´Συ που ?πλεξες με τ? όνομα της Κρήτης τ? όνομά σου, θαλασσοπούλι αθάνατο ακούω τι σου ψάλλει το κύμα που χαρμόσυνον αφρίζ? ολόγυρά σου. Σήκω να ιδής τη λευθεριά που φωτερή προβάλλει στης Κρήτης, σου το ποθητό τρισένδοξο περγιάλι´.
Ο Ηλίας Βενέζης σ? ένα κείμενό του δημοσιευμένο στην ´Κρητική Επιθεώρηση´ (τεύχος 1967) για τον Νικ. Σουρμελή κλείνει το γραφτό του με τα εξής λόγια: ´Τι έχει κάνει, άραγε η πατρίδα γι? αυτόν τον καπετάνιο-σύμβολο;?
Aν η ηπειρωτική Ελλάδα δεν έχει κάμει τίποτα για τη μνήμη του καπετάν Σουρμελή άραγε τον έχει τιμήσει όπως πρέπει η Κρήτη;?´.
Αυτά ήταν τα ελληνικά καράβια και αυτοί ήταν οι γίγαντες των Ελληνικών θαλασσών, τους οποίους αποκαλεί ο Β. Ψιλλάκης ´…Τρίτωνες των Ελληνικών θαλασσών…´ ο δε Κ. Ν. Ράδος -καθηγητής της Ναυτικής Ιστορίας στη Σχολή Δοκίμων- σημειώνει τα εξής σχετικά με τους απόπλους αυτών των πλοίων:
´…Μια συστηματική μελέτη ολοκλήρου του γεμάτου περιπέτειαν έργου το οποίον με τόλμη ανέλαβαν και έφεραν εις πέρας τα περί ων ο λόγος καταδρομικά, χωρίς το οποίον θα ήταν αδύνατος η παράτασις επί τριετίαν μιας εξαιρετικώς ανίσου πάλης, και (η οποία μελέτη) είναι δυνατόν να αποτελέσει αξιόλογον και χρησιμωτάτην σελίδα εις την ιστορία του Ναυτικού…´.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIA:
Κ. Κριτοβουλίδη: Ιστορία των Επαναστάσεως της Κρήτης.
Β. Ψιλάκη: Ιστορία της Κρήτης.
Ιλαρίων Σκίνερ: Σκληραγωγίαι εν Κρήτη (1867).
Περιοδικόν Κρητική Πρωτοχρονιά.
Περιοδικόν Κρητική Επιθεώρηση.
Εγκυκλοπαίδεια Χάρη Πάτση.
Λεξικόν της Ελληνικής Επανάστασης του ?21.
Ν. Ψύχα Επαναστατική Εικών των Δυτικών της Κρήτης Διαμερισμάτων.
Θ. Δετοράκη Ιστορία της Κρήτης.
Εφημερίδα ´Χανιώτικα νέα´.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
(1) O Aνδρέας Κριαράς καταγόταν από την Ανώπολη Σφακίων. Γεννήθηκε το 1776. Με την κήρυξη της Επανάστασης εξελέγει μέλος της εξαμελούς καγκελαρίας (τοπική διοίκηση). Το 1822 με βάση τον οργανικό νόμο της Επιδαύρου εξελέγη φροντιστής (περίπου υπουργός της αστυνομίας στην Κρήτη).
Πρόσφερε πολλές υπηρεσίες και οικονομική βοήθεια στην επανάσταση. Το 1830 εγκαταστάθηκε στη Σύρο.
(2) Εθελοντής λοχαγός από τη Μάνη.