Γιάννης Τσουκάτος*
Η ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική (π.α.) όπως και κάθε π.α. σε όλο τον κόσμο έχει να επιδείξει σπουδαία δείγματα προσαρμογής στο περιβάλλον, οικονομίας υλικών, απλότητας και λιτότητας εκφραστικών μέσων.
Ο κάθε τόπος, ανάλογα με το κλίμα, τις κοινωνικές συνθήκες, τις τεχνοοικονομικές δυνατότητες και τις ανάγκες που επιτάσσει η εκάστοτε εποχή, έχει τη δική του αρχιτεκτονική απόκριση. Η χρήση υλικών από τον περιβάλλοντα χώρο και η προσαρμογή των χώρων ανάλογα με το κλίμα, δημιούργησε τις εστίες των ανθρώπων που φύτρωσαν στη γη φυσικά όπως τα δέντρα. Αυτά τα οικήματα ´δοχεία ζωής´, εκτός από την ανάγκη εξέφρασαν το ανθρώπινο μέτρο, αλλά και το σεβασμό του ανθρώπου απέναντι στη φύση. Το σπουδαίο με την π.α. είναι ότι έχει και χαρακτηριστικά βιοκλιματικού σχεδιασμού αλλά και στοιχεία ενεργειακής αυτονομίας. Κάτι που στις μέρες μας φαίνεται σπουδαίο, για χιλιάδες χρόνια ήταν αναπόφευκτο, αφού οι άνθρωποι κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες, ήταν υποχρεωμένοι να επιβιώνουν και να καλύπτουν τις ενεργειακές τους ανάγκες στα περιορισμένα όρια του χώρου που ζούσαν. Eτσι παρατηρούμε ότι σε πολλές περιοχές οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν διαφορετικούς ορόφους ανάλογα με τις εποχές (´χειμερινό´ ισόγειο με τζάκι ή ´θερινός´ όροφος). Επίσης διαπιστώνουμε τη σπουδαιότητα των ενδιάμεσων ημιυπαίθριων χώρων ήδη από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Σε πολλές αρχαίες πόλεις οι κατοικίες προσέφεραν ζέστη το χειμώνα και δροσιά το καλοκαίρι. Αυτό γινόταν με σωστό προσανατολισμό των χώρων και δημιουργία κατάλληλων κουφωμάτων. Ετσι η είσοδος της ηλιακής ακτινοβολίας το χειμώνα όταν ο ήλιος είναι πιο χαμηλά έμπαινε και ζέσταινε τα εσωτερικά δωμάτια, ενώ αντίστοιχα το καλοκαίρι η προστασία του εσωτερικού χώρου από την ηλιακή ακτινοβολία γινόταν με σκιασμό, όταν ο ήλιος ήταν πιο ψηλά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Πριήνη, μία αρχαία ελληνική πόλη στην Μικρά Ασία.
Στα ελληνικά νησιά συναντάμε τη σοφή διάταξη των όγκων με την κυβιστική χαρακτηριστική σύνθεση, αλλά και η λογική της λιτής κατασκευής για κάθε χρήση, λόγω του περιορισμένου διαθέσιμου χώρου. Τα υλικά είναι ντόπια και δημιουργούν τις κατάλληλες συνθήκες θερμικής άνεσης στο εσωτερικό.
Αλλά και στην Κρήτη το θολωτό μεταβυζαντινό σπίτι, (αρχικά μονόχωρο και μετά δίχωρο) έχοντας όλες τις απαραίτητες λειτουργίες εντός, έχει βιοκλιματικά χαρακτηριστικά, με την ύπαρξη μικρών κατά το δυνατό ανοιγμάτων, προσανατολισμένων στο Βορρά και το Νότο, με αποφυγή ανοιγμάτων στη Δύση και διαμπερή θέση για την κυκλοφορία του αέρα.
Αξιοσημείωτη είναι η διαμόρφωση της αυλής όπου ήταν δυνατό: πέργκολα με χτιστές κολώνες και ξύλινα δοκάρια για την κληματαριά, προσανατολισμένη στο νότο για τη σκίαση του κτίσματος και την παραμονή ανθρώπων.
Σε αντίθεση με όσα επιγραμματικά αναφέρονται παραπάνω, οι σύγχρονες κατασκευές κατά πλειοψηφία χαρακτηρίζονται από την έλλειψη μέτρου, αλλά και βιοκλιματικής λογικής. Για τις σύγχρονες κατασκευές προέχουν η εκμετάλλευση, η εμφάνιση και ο μιμητισμός των κτηρίων άλλων τόπων, με τελείως όμως διαφορετικό κλίμα. Κτήρια ενεργοβόρα, που βοούν ότι δεν σέβονται το περιβάλλον. Αυτή η απόκριση δεν είναι άσχετη από τον τρόπο ζωής των χρηστών, που διακρίνονται από αλαζονεία, υπεροψία και με την ψευδαίσθηση ότι μπορούν να καταναλώνουν χωρίς όρια. Ο σύγχρονος καπιταλιστικός ´πολιτισμός´ έχει διαγράψει με υπεροψία όλη την σοφία και την ταπεινότητα της π.α. Τα σύγχρονα οικοδομικά υλικά ανταποκρίνονται μεν στις ανάγκες της κοινωνίας για μαζική παραγωγή κτηρίων σε μεγάλη κλίμακα, αλλά δημιουργούν χώρους αφιλόξενους για τον άνθρωπο. Για την σύγχρονη πόλη και τα προβλήματα που έχει δημιουργήσει στο περιβάλλον δεν φταίνε βέβαια τα υλικά, αλλά ο τρόπος που αυτά κατασκευάζονται και χρησιμοποιούνται, από ένα κοινωνικό σύστημα που δεν θέτει ως προτεραιότητα τον άνθρωπο και τις ανάγκες του, αλλά την εκμετάλλευση και το κέρδος μέσω της κατανάλωσης.
Τομή στα νέα υλικά είναι πλέον η απαιτούμενη πιστοποίηση. Τουλάχιστον τα υλικά που αφορούν στην θερμομόνωση των νέων κατασκευών, πρέπει να έχουν πλέον ´πιστοποίηση´ σύμφωνα με τον Κ.ΕΝ.Α.Κ. (Κανονισμός Ενεργειακής Απόδοσης Κτιρίων) ΦΕΚ 407/Β/9-4-2010. Αυτό σημαίνει ότι δεν επιτρέπεται οι νέες κατασκευές να χρησιμοποιούν υλικά που δεν έχουν ελεγχθεί στα εργαστήρια της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Επίσης τα νέα υλικά που αφορούν στον ηλεκτρομηχανολογικό εξοπλισμό ελέγχονται για την εξοικονόμηση ενέργειας. Είναι προφανές ότι τα υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί στην π.α. δεν μπορούν να έχουν πιστοποίηση, αφού ως επί το πλείστον είναι φυσικά, παρμένα από το εγγύς περιβάλλον και επεξεργασμένα από ντόπιους τεχνίτες.
Για παράδειγμα το παραδοσιακό δώμα με κορμούς, δοκάρια, διαδοκίδες, θάμνους (ή φύκια) και χώμα, δεν μπορεί να πιστοποιηθεί. Επίσης ο παραδοσιακός μαραγκός που έφτιαχνε πορτοπαράθυρα, δεν μπορεί πλέον να δουλέψει, αφού τα κουφώματά του δεν μπορεί να είναι πιστοποιημένα, όπως τα κουφώματα των πολυεθνικών. Ετσι, κάτι που εδώ και πολλά χρόνια συμβαίνει, δηλ. η απομάκρυνση των κατασκευών από την π. α., τώρα επιτείνεται και με πιστοποίηση.
Υπάρχει λοιπόν αναντιστοιχία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής με τα σύγχρονα οικοδομικά υλικά. Είναι όμως όλα τα νέα υλικά κατάλληλα; Επιτυγχάνεται η επιθυμούμενη εξοικονόμηση ενέργειας; Το πρόβλημα με τον Κ.ΕΝ.Α.Κ. είναι ότι δίνει μεγάλη σημασία στο κέλυφος, με υλικά που έχουν μεγάλη περιβαλλοντική επιβάρυνση, όπως η πολυστερίνη και η πολυουρεθάνη και τα συνθετικά κουφώματα ή τα κουφώματα αλουμινίου, για τα οποία επίσης δεν υπολογίζεται καθόλου η εμπεριεχόμενη ενέργεια και η παραγωγή CO2 που δημιουργείται στον τόπο παραγωγής τους. Γιατί σημασία δεν έχει μόνο αν ένα υλικό έχει πολύ καλές θερμομονωτικές ιδιότητες, (που σημαίνει μείωση των καταναλώσεων εκεί που τοποθετείται) αλλά και πόση κατανάλωση ενέργειας χρειάστηκε για να φτιαχτεί. Ετσι το τελικό περιβαλλοντικό ισοζύγιο δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα είναι θετικό.
Με τον τρόπο αυτό θα επιστρέψουμε και πάλι σε μία νέας γενιάς αδιέξοδη δόμηση, με καλύτερες μεν μονώσεις και βελτιωμένες εγκαταστάσεις θέρμανσης – ψύξης με μείωση των ορυκτών καυσίμων εκεί που τοποθετούνται, αλλά με μεγάλη απαίτηση πρωτογενούς ενέργειας στον τόπο κατασκευής τους (αλουμίνιο, συνθετικά μονωτικά υλικά κλπ). Ως γνωστό οι συνέπειες ρύπανσης του περιβάλλοντος δεν γνωρίζουν σύνορα.
Σε μία χώρα, όπως είναι η Ελλάδα, θα μπορούμε να πετύχουμε εξοικονόμηση ενέργειας το χειμώνα μέχρι και 70% και το καλοκαίρι μέχρι και 100%, με σωστό βιοκλιματικό σχεδιασμό και με αξιοποίηση της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς. Η μελέτη των υλικών που έχει χρησιμοποιήσει η π.α. μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο σ? αυτή την κατεύθυνση. Υλικά ντόπια, που η π.α. έχει δείξει σοφά πώς χρησιμοποιούνται. Κάτι τέτοιο όμως προϋποθέτει να μην υποτάσσεται η κοινωνία στους νόμους της αγοράς, αλλά και οι ´καταναλωτές´ να γίνουν σκεπτόμενοι και ενεργοί πολίτες, που θα δεν θα δίνουν σημασία στην αφθονία αλλά στην επάρκεια.
* Αρχιτέκτονας
