Στο εξαιρετικό αυτό βιβλίο ο Enzo Traverso, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ της Νέας Υόρκης, αναφέρεται στους διανοούμενους από την εποχή της γέννησής τους έως την εποχή της παρακμής τους στα τέλη του 20ου αιώνα, στη σημερινή μετάλλαξή τους και σχολιάζει τις προοπτικές των διανοούμενων του αύριο.
Σύμφωνα με τον συγγραφέα ο διανοούμενος ελέγχει την εξουσία, αμφισβητεί τον κυρίαρχο λόγο, προκαλεί διχόνοια και εισάγει μια κριτική ματιά στα θέματα που πραγματεύεται. Η γέννηση του διανοούμενου εγγράφεται στην παράδοση του διαφωτισμού και χρονολογείται από την υπόθεση Ντρέυφους (τέλη του 19ου αιώνα) λόγω της πολιτικής και της ηθικής της διάστασης, αλλά και των ζητημάτων που θέτει για τη δημοκρατία, τη δικαιοσύνη και τα δικαιώματα του ανθρώπου. Ισως όμως οι απαρχές των διανοούμενων ανάγονται στην περίοδο του διαφωτισμού στα τέλη του 18ου αιώνα, όταν οι εγκυκλοπαιδιστές συνέβαλαν στη μόρφωση του πληθυσμού δεδομένου ότι τότε η παιδεία δεν ήταν μαζική όπως σήμερα.
Κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα οι διανοούμενοι είχαν σαν συνομιλητές τους την αριστοκρατία και την αστική τάξη. Έτσι την εποχή αυτή πολλοί διανοούμενοι έθεταν τις γνώσεις τους στην υπηρεσία κάποιας φωτισμένης δεσποτείας υποβαθμίζοντας τον κριτικό τους λόγο προς την εξουσία.
Ηταν κάτι ανάλογο με αυτό που συμβαίνει σήμερα όπου ο διανοούμενος – εμπειρογνώμονας θέτει τις γνώσεις – συμβουλές του στην υπηρεσία της κυβέρνησης χωρίς συνήθως να εκφέρει κριτικό λόγο. Την περίοδο μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο άνθησε στην Ευρώπη η μορφή του «στρατευμένου διανοούμενου» με χαρακτηριστικό εκπρόσωπο τον Ζαν Πωλ Σαρτρ. Ο στρατευμένος διανοούμενος την περίοδο αυτή παρουσιάζει έντονο πολιτικό ακτιβισμό και μάχεται κριτικά ενάντια στον κομφορμισμό και την υποταγή. Ομως το 1989 σήμανε το τέλος των μεγάλων ουτοπιών του 20ου αιώνα και την περίοδο αυτή άρχισε η παρακμή και η έκλειψη των διανοούμενων. Σήμερα ένας πανεπιστημιακός ή ένας δημοσιογράφος μπορούν να ονομαστούν διανοούμενοι με την έννοια ότι επιτελούν ένα διανοητικό επάγγελμα όμως δεν μπορούν να θεωρηθούν μέλη μίας ελίτ ούτε σε υλικό ούτε σε συμβολικό επίπεδο.
Ετσι ο διανοούμενος σήμερα είναι ένας εργαζόμενος όπως τόσοι άλλοι και η θέση του πλέον υποβαθμίστηκε. Παράλληλα η δύναμη επιρροής του στην κοινωνία σμίκρυνε σε σχέση με την ισχύ που έχουν σήμερα τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας. Κατά την εποχή της νεοτερικότητας οι Ευρωπαϊκές κοινωνίες γνώρισαν τη βιομηχανοποίηση, την αστικοποίηση, την ανάδυση του δημόσιου χώρου και της μαζικής κοινωνίας. Παράλληλα στα τέλη του 19ου αιώνα ο Τύπος γίνεται βιομηχανία με μεγάλα τιράζ. Ο δημοσιογράφος πλέον συμβάλλει στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και ζει από την πένα του. Έτσι στα τέλη του 19ου αιώνα οι διανοούμενοι συγκροτούν μία κοινωνική ομάδα αυτόνομη πλέον. Την εποχή αυτή βέβαια τα πανεπιστήμια δεν ήταν μαζικά όπως σήμερα.
Καθώς ο 20ος αιώνας ήταν ένας αιώνας έντονων πολιτικών και κοινωνικών συγκρούσεων, οι διανοούμενοι κλήθηκαν να παίξουν κάποιο σημαντικό ρόλο και να διαμορφώσουν την πολιτική διαφόρων κομμάτων όπως ανέλυσε και ο Α. Γκράμσι. Σήμερα όμως τα πολιτικά κόμματα δεν τους χρειάζονται και τους έχουν αντικαταστήσει με μάνατζερ επικοινωνίας – επικοινωνιολόγους. Οι διανοούμενοι υπήρξαν ανέκαθεν στόχοι των Εθνικιστών, της συντηρητικής δεξιάς και των αντιδιαφωτιστών με χαρακτηριστικό το μίσος των Ναζί εναντίον τους και με αποκορύφωμα το κάψιμο των βιβλίων το 1933 στο κέντρο του Βερολίνου μπροστά από το Πανεπιστήμιο Χούμπολτ.
Ίσως όμως ορόσημο για την παρακμή τους αποτελεί το 1989 οπότε κλείνει και ένας ιστορικός κύκλος και έκτοτε υποβαθμίστηκε η κριτική τους σκέψη. Ταυτόχρονα στα τέλη του 20ου αιώνα πραγματοποιήθηκε μία μεγάλη αλλαγή από τη γραφόσφαιρα (που άρχισε το 15ο αιώνα με την επικράτηση της τυπογραφίας) στη βιντεόσφαιρα, από τον γραπτό λόγο στην εικόνα. Ο συγγραφέας πιστεύει ότι παρά την τεράστια ισχύ των ΜΜΕ σήμερα υπάρχει αρκετός χώρος για ανεξάρτητους, ακέραιους και κριτικούς δημοσιογράφους όπως αποδεικνύει η πληθώρα ανεξάρτητων εφημερίδων, εντύπων, αλλά και μικρών εκδοτικών οίκων.
Η αλλαγή αυτή έφερε στο προσκήνιο το μιντιακό διανοούμενο που συχνάζει στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση αντί να χρησιμοποιεί την πένα του. Παράλληλα πραγματοποιείται μία μετάβαση από το παλιό στρατευμένο διανοούμενο (συνοδοιπόρο επαναστατικών υποθέσεων, αντιφασίστα, αντιαποικιοκράτη) προς ένα νέο τύπο διανοούμενου του οποίου η πολιτική του στάση απορρέει από τον ανθρωπισμό του. Ετσι η πολιτική γίνεται αντιληπτή μακριά από τους παλιούς ολοκληρωτισμούς και ουτοπίες και είναι πλέον προσανατολισμένη στον ανθρωπιστικό αγώνα. Στα τέλη του 20ου αιώνα ο Μισέλ Φουκώ άρχισε να μιλάει για τον ειδικευμένο διανοούμενο σε αντιδιαστολή προς τον οικουμενικό διανοούμενο. Καθώς οι κοινωνίες γίνονται όλο πιο σύνθετες και περίπλοκες ο ειδικευμένος διανοούμενος επιστρατεύει τις γνώσεις του για να παίρνει θέση σε μία κοινωνία που γίνεται πλέον όλο και πιο περίπλοκη. Ο ειδικευμένος διανοούμενος του Φουκώ ασκεί μία κριτική λειτουργία η οποία απουσιάζει τελείως από τον σημερινό εμπειρογνώμονα διανοούμενο που θέτει τις υπηρεσίες του στην κρατική εξουσία, πολλές φορές ενάντια στη κριτική σκέψη. Η αναγκαιότητα δημιουργίας του ειδικευμένου διανοούμενου προέκυψε λόγω της αύξησης των γνώσεων σήμερα έτσι που κανείς δεν μπορεί να εκφέρει μια έγκυρη κρίση για τα πάντα.
Μήπως όμως το 1989 σήμανε και την αρχή της παρακμής των διανοουμένων όπως σήμανε και το τέλος της ιστορίας σύμφωνα με τις απόψεις του Φ. Φουκουγιάμα (καθώς επεκράτησε ο φιλελευθερισμός και η οικονομία της αγοράς χωρίς προφανή εναλλακτική);
Ο Enzo Traverso πιστεύει ότι αν και σήμερα υπάρχουν λίγοι κριτικοί διανοούμενοι είναι πολύ πιθανό στο μέλλον να εμφανιστούν πολλοί περισσότεροι. Θεωρεί ότι η εποχή μας χαρακτηρίζεται από την ιστορική ήττα των επαναστάσεων του 20ου αιώνα αφενός και την ύπαρξη μιας ιστορικής κρίσης του καπιταλισμού, η οποία στερεί το μέλλον μιάς γενιάς αφ’ ετέρου. Τα διάφορα κοινωνικά κινήματα όπως η Αραβική άνοιξη, το κίνημα των αγανακτισμένων, το κίνημα occupy Wall Street, αποδεικνύουν ότι σήμερα υπάρχουν οι συνθήκες μιας κοινωνικής έκρηξης. Ίσως οι νέοι που έχουν περάσει από το πανεπιστήμιο και έχουν πρόσβαση στην κουλτούρα και οι οποίοι είναι πιο ευαίσθητοι στις αδικίες της κοινωνίας, αποτελέσουν τη δεξαμενή από την οποία θα ξεπηδήσουν οι νέοι κριτικοί διανοούμενοι τους οποίους έχει τόση ανάγκη η κοινωνία.
* ο κ. Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει στο Τ.Ε.Ι. Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του Μ.Α.Ι.Χ.
