Οι ορθόδοξοι ναοί της παλιάς πόλης των Χανίων είναι κομμάτι αναπόσπαστο της μακραίωνης ιστορίας της. Άγνωστες πτυχές της ύπαρξης τους, μέσα από τις αφηγήσεις εφημέριων, ανθρώπων της τοπικής εκκλησίας, αναζητάμε σε αυτό το αφιέρωμα των “διαδρομών”, με αφορμή το Πάσχα, τη μεγαλύτερη γιορτή της Ορθοδοξίας.
Ο Ιερός Καθεδρικός Ναός Εισοδίων (Τριμάρτυρη)
Αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου, είναι ο καθεδρικός ναός της πόλης των Χανίων.
Σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες στη θέση που βρίσκεται σήμερα ο ιερός Καθεδρικός Ναός, υπήρχε από τις αρχές του 11ου αιώνα ένας μικρός Ναός αφιερωμένος στα Εισόδια της Παναγίας. Τον μικρό αυτό Ναό γκρέμισαν οι Ενετοί χτίζοντας στη θέση του μια μεγάλη αποθήκη για τις ανάγκες του Μοναστηριού τους, που βρισκόταν απέναντι, στην άλλη πλευρά της σημερινής οδού Χάληδων. Στη συνέχεια, όταν οι Τούρκοι υποδούλωσαν την Κρήτη (1695) μετέτρεψαν την αποθήκη των Καθολικών σε σαπωνοποιείο το οποίο και λειτούργησε έως το 1850. Η κατασκευή του ναού ολοκληρώθηκε το 1860.
Οπως τονίζει μιλώντας στις “διαδρομές” ο πρωτ. Στυλιανός Θεοδωρογλάκης, ο Ναός των Εισοδίων είναι γνωστός και με το χαρακτηρισμό Τριμάρτυρη επειδή απαρτίζεται από τρία κλίτη: Το κεντρικό όπου τιμώνται τα Εισόδια της Θεοτόκου, το δεξιό, όπου τιμώνται οι Τρεις μεγάλοι Ιεράρχες Πατέρες και προστάτες των Ελληνικών Γραμμάτων και το αριστερό εις το οποίο τιμάται ο Άγιος Νικόλαος προς αναπλήρωση του ομωνύμου Ναού της Σπλάντζιας τον οποίο οι Τούρκοι είχαν μετατρέψει τότε σε Τζαμί.
Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του ναού συνδέονται περισσότερο με την παράδοση που διαμορφώθηκε στα χρόνια της Βενετοκρατίας με τους λαξευτούς πεσσούς, τα γείσα και τα πλαίσια των ανοιγμάτων. Η πρόσοψη είναι κατασκευασμένη εξολοκλήρου από πωρόλιθο.
Στο Ναό υπάρχουν Εικόνες αξιόλογων Κρητικών Αγιογράφων του περασμένου αιώνα, όπως του Ρεθύμνιου Αντωνίου Ρεβελάκη (εικόνες του Τέμπλου: του Χριστού, της Θεοτόκου, του Αγίου Ιωάννου, των Εισοδίων οι οποίες έχουν επαργυρωθεί από τον αργυροχρυσοχόο Καρυδάκη), του Κυδωνιάτη Αντωνίου Βιβιλάκη (εικόνες των Αγίων Δέκα, του Αγίου Ιωάννου, του Αγίου Σπυρίδωνος), του Χανιώτη Ε. Τριπολιτάκη (εικόνες των Αγίου Στεφάνου και Μιχαήλ Αρχαγγέλου), του Κυθηραίου Ιωάννη Στάη (εικόνα της Μυρτιδιώτισσας) κ.ά.
Υπάρχουν και τοιχογραφίες άνω του Τέμπλου του μεσαίου κλίτους των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, καθώς και των Αγγελικών Δυνάμεων, του ονομαστού ζωγράφου Δημήτρη Κοκότση.
Ο ιστορικός Ναός των Αγίων Αναργύρων
Από τον 13ο αιώνα χρονολογείται ο Ναός των Αγίων Αναργύρων στην Παλιά Πόλη. Ένας από τους λίγους ναούς των Χανίων που παρέμεινε χριστιανικός καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και μάλιστα χρησιμοποιήθηκε ως καθεδρικός μέχρι το 1856. Στην Ενετοκρατία ήταν σε πλήρη ακμή.
Οπως επισημαίνει μιλώντας στις “διαδρομές” ο εφημέριος του Ναού, πρωτ. Γεώργιος Πατεδάκης, γύρω από το ναό των Αγίων Αναργύρων συγκεντρώθηκαν τότε οι περισσότερες δραστηριότητες των Χριστιανών, όπως σχολεία, ιδρύματα, η επισκοπική κατοικία κ.ά.
Είναι ένας τρίκλιτος ναός, το βόρειο κλίτος του οποίου είναι αφιερωμένο στους Αγίους Αναργύρους, το νότιο στον Άγιο Χαράλαμπο και το μεσαίο, που είναι και το παλαιότερο είναι σήμερα αφιερωμένο στον Άγιο Αρτέμιο.
Το δεύτερο αυτό κλίτος υπολογίζεται πως κατασκευάστηκε τον 13ο αιώνα, αρχικά ως ιδιωτικό παρεκκλήσι των Ενετών αρχόντων της παρακείμενης οικίας και αρχικά ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Σάββα.
Ο ναός αποτελείται από τρεις χώρους, από τους οποίους ο νότιος αποτελεί πρόσφατη επέκταση στο χώρο του Βενετσιάνικου αρχοντικού, στο οποίο ήταν ενσωματωμένος αρχικά ο ναός, πιθανότατα ιδιωτικό παρεκκλήσι.
Από τις εργασίες αναστήλωσης διαπιστώθηκε ότι πρώτα κτίστηκε το μικρότερο, καμαροσκέπαστο, ανατολικό τμήμα και στη συνέχεια έγινε μια όμοια επέκταση προς τα δυτικά. Μετά προστέθηκε ένα μεγαλύτερο μονόχωρο κλίτος στη βόρεια πλευρά κι αφιερώθηκε στον Άγιο Σάββα (σήμερα Άγιος Αρτέμιος). Αργότερα, έγινε μια ακόμη επέκταση προς την κατοικία που υπήρχε στη νότια πλευρά και το νέο κλίτος αφιερώθηκε στον Άγιο Χαράλαμπο.
Ο διάκοσμος του ναού στο μεγαλύτερο μέρος του χρονολογείται ανάμεσα στο 1837 και το 1841. Έχει εντοπιστεί επιγραφή που αναφέρει ως αφιερωτές τον Ρέκτορα των Χανίων Nicolaus Venerio και το Γεώργιο Σταυριανό.
Τις εικόνες ζωγράφισε γύρω στα 1625 ο Χανιώτης ιερομόναχος Αμβρόσιος Έμπορος, ο πρώτος από μια σειρά ζωγράφους της δυτικής Κρήτης που επηρεάζεται έντονα από τις φλαμανδικές χαλκογραφίες.
Το παλιό δάπεδο του ναού, όπως μας λέει ο π. Γεώργιος, ήταν πιο χαμηλά από το σημερινό και υπάρχουν μαρτυρίες ότι στο κάτω δάπεδο του ναού υπήρχαν την περίοδο της τουρκοκρατίας τάφοι, όπου εκεί μέσα έθαβαν τους εκάστοτε επισκόπους τους ιερείς, κάποιους ανθρώπους δηλαδή που δεν ήθελαν να δουν οι Τούρκοι πού τους θάβουν, τους έθαβαν μέσα στο ναό και πρέπει να υπάρχουν εδώ, τελευταία που αγιοποιήθηκαν ο Άγιος Μελχισεδέκ κι ο Άγιος Καλλίνικος.
Τα τελευταία τρία χρόνια στον Ναό έγινε επέκταση με το παρεκκλήσι του Αγ. Πορφυρίου.
ΔΥΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ
Στο Ναό των Αγίων Αναργύρων βρίσκονται δύο από τις σημαντικότερες εικόνες όλης της Κρήτης, που ανάγονται το 1625.
Η πρώτη, η Κοίμηση της Θεοτόκου, θεωρείται έργο της σχολής Δαμασκηνού, του 16ου αιώνα. Είναι διαστάσεων 1,40×1,20 μ. και απεικονίζει την Παναγία να κοιμάται, τον Χριστό όρθιο να κρατά την ψυχή της και πλήθος αγγέλων, αποστόλων, τους τρεις ιεράρχες, ένα εξαπτέρυγο χερουβείμ, να στέκουν πάνω στο φρούριο των Χανίων με τα γύρω οικήματα και το ναό. Διακρίνονται επίσης οι τρεις αφιερώτριες της εικόνας και το οικόσημό τους.
Η δεύτερη είναι η εικόνα της Κρίσεως ή της Δευτέρας Παρουσίας. Έχει διαστάσεις 1,50×2,40 μ. και ανάγεται στην εποχή της Ενετοκρατίας. Στο κέντρο βλέπουμε τον άγγελο με την ρομφαία και τη ζυγαριά της κρίσης. Στο πάνω μέρος δεσπόζει ο Χριστός, η Παναγία, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και οι Απόστολοι, ονοματισμένοι με ονόματα πολύτιμων λίθων από τον ζωγράφο, όπως στην Αποκάλυψη.
Πλήθος αγγελικών μορφών και προφητών τους περιβάλλουν. Από τη μια μεριά του αγγέλου της κρίσης βρίσκεται ο ουρανός και από την άλλη η θάλασσα, από όπου αναδύονται νεκροί, όπως επίσης και από τάφους που βλέπουμε παρακάτω. Στον ουρανό πετούν επίσης οι άνθρωποι που ζουν την Κρίση.
Όσο κατεβαίνουμε στην εικόνα απεικονίζεται με πολύ παραστατικό και ζωηρό τρόπο και η κόλαση: ο αντίχριστος και πλήθος αμαρτωλών που βασανίζονται και κατονομάζονται ανάλογα με το αμάρτημά τους. Κάτω αριστερά βλέπουμε τέσσερις αυτοκρατορικές μορφές με ένα αρχικό γράμμα να υποδεικνύει την ταυτότητά τους: πρώτος ο Δαρείος με το Π, από το “Πέρσης”, στη συνέχεια ο Μέγας Αλέξανδρος με το Μ (=Μακεδόνας), κατόπιν ο Αύγουστος με Ρ (=Ρωμαίος) και τέλος ο Μέγας Κωνσταντίνος με Κ (=Κωνσταντινούπολη), που είναι και ο μόνος που κρατά σταυρό αντί για ξίφος.
Στο ίδιο σημείο της εικόνας υπάρχουν και τα ονόματα των δωρητών και το όνομα “ΧΕΙΡ ΑΜΒΡΟΣΙΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ ΕΜΠΟΡΟΥ”, που ανήκε στον αγιογράφο, έναν από τους ονομαστότερους της εποχής.
Η ιστορική εικόνα του Αγ. Νικολάου Σπλάντζιας
Η ιστορία του ναού του Αγίου Νικολάου στην πολυσύχναστη πλατεία της Σπλάντζιας είναι γνωστή λίγο έως πολύ. Χτίστηκε επί Ενετοκρατίας, γύρω στο 1320, ως καθολικό του Τάγματος των Δομινικανών Μοναχών. Στην Τουρκοκρατία μετατράπηκε σε τζαμί, οπότε και ανεγέρθηκε εντυπωσιακός μιναρές με δύο εξώστες. Το 1928 μετατράπηκε σε Ορθόδοξο ναό.
Ωστόσο, μια άγνωστη ιστορία κρύβεται πίσω από την εικόνα του Αγ. Νικολάου που έχει συνδέσει την ύπαρξη της με αυτήν του ορθόδοξου ναού. Όπως μας αφηγείται ο εφημέριος του ιερού ναού του Αγ. Νικολάου, πατήρ Δημήτριος Λιόλιος, ο οποίος έχει γεννηθεί και μεγαλώσει στην συνοικία της Σπλάντζιας, «εικάζεται ότι πριν το ενετικό κτίσμα, προϋπήρχε ένας μικρός ορθόδοξος ναός στην περιοχή και αφού ήρθαν οι Ενετοί έκτισαν αυτό τον μεγάλο ναό, ως μοναστήρι του Τάγματος των Δομηνικανών. Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1205 και ολοκληρώθηκαν το 1320.
Όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν το νησί, αρχικά είχαν τον ναό ως Στρατώνα, φυλάσσοντας μέσα το σπαθί του Πορθητή της πόλης των Χανίων και αργότερα το μετέτρεψαν σε αυτοκρατορικό τζαμί. Γι’ αυτό άλλωστε και ο μιναρές, έχει δύο μπαλκόνια.
Μετά την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, τον Φεβρουάριο του 1918, παρόλο που είχαν γίνει 1-2 προσπάθειες ανακατάληψης του ναού για να λειτουργήσει ως Ορθόδοξος, η πρώτη θεία λειτουργία έγινε τον Φεβρουάριο του 1918. Κι από τότε ο Αγ. Νικόλαος λειτουργεί σαν ορθόδοξος ναός.
Στον ναό, υπάρχει μια εικόνα, που λέγεται ότι κατά την πρώτη προσπάθεια ανακατάληψης του από τους Χριστιανούς, για να λειτουργήσει ως ορθόδοξος, μια Χανιώτισσα Καπε- τάνισσα τη βαστούσε στα χέρια της ενώ ηγούνταν πομπής από την Μητρόπολη μέχρι την πλατεία Σπλάντζιας. Ωστόσο οι Οθωμανοί απέτρεψαν την προσπάθεια και οι Χριστιανοί δεν κατάφεραν να μπουν μέσα στο ναό.
Η εικόνα αυτή του Αγ. Νικολάου που είχε αγιογραφήσει ο αείμνηστος Γ. Πολάκης σώζεται μέχρι σήμερα και κοσμεί το εσωτερικό του ναού.
Ο ναός της Αγ. Αικατερίνης που κάποτε ήταν φούρνος
Κοντά στον Αγ. Νικόλαο, μέσα στα σοκάκια της παλιάς πόλης των Χανίων, βρίσκεται ο δίκλιτος ναός της Αγ. Αικατερίνης και του Αγ. Ιωάννη του Ερημίτη. Η δημιουργία του ναού χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα.
Την περίοδο της Τουρκοκρατίας ο ναός λειτουργούσε ως στάβλος, αποθήκη.
Στη συνέχεια ο χώρος πέρασε σε χέρια ιδιωτών και λειτούργησε ως μηχανουργείο και μέχρι να αναλάβει την αποκατάστασή του η Αρχαιολογία τη δεκαετία του 1980, ως φούρνος.
Ωστόσο, όπως μας διηγείται ο πατήρ Δημήτριος Λιόλιος μέσα στο φούρνο, υπήρχε πάντα η εικόνα της Αγ. Αικατερίνης και δίπλα της άναβε ένα καντηλάκι. Παραμονή της εορτής, κάθε 24 Νοεμβρίου, ο φούρναρης επέτρεπε να γίνεται εσπερινός με αρτοκλασία ώστε οι Χριστιανοί να εισέρχονται στο χώρο για να τη προσκυνήσουν.
Η εικόνα αυτή σώζεται σήμερα και βρίσκεται στην κατοχή της οικογένειας Καμπάλιου.
Παρατηρώντας τον ανακατασκευασμένο ναό εσωτερικά οι κάθετες επιφάνειες των τοίχων χωρίζονται από καμάρες με γείσο, ενώ τα κλίτη χωρίζονται από δύο τόξα που πατούν σε λαξευτούς πεσσούς στον κυρίως ναό και ένα στενό άνοιγμα στο ιερό. Σε σύγκριση με τους υπόλοιπους ορθόδοξους ναούς των Χανίων, εδώ εντοπίζεται η αποδοχή του αρχιτεκτονικού διάκοσμου, ο οποίος κυριαρχεί στους καθολικούς ναούς.
Στον “ουρανό” του ναού διακρίνονται μέχρι σήμερα μαυροκαπνισμένα σημεία, πιθανότατα από την περίοδο που στον ναό λειτουργούσε ο φούρνος.
Τα “κρυμμένα” πηγάδια στους ναούς Αγ. Ελευθερίου και Αγ. Ειρήνης
Ένα άγνωστο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διαθέτουν οι δύο μικροί ναοί του Αγ. Ελευθερίου και της Αγ. Ειρήνης, η κατασκευή των οποίων χρονολογείται κατά την βενετσιάνικη περίοδο: κρυμμένα, κάτω από το πάτωμα των δύο ναών βρίσκονται από 2 μεγάλα πηγάδια.
Μάλιστα στο πάτωμα του Αγ. Ελευθερίου στην οδό Γαβαλάδων, διακρίνονται οι σιδερένιες επιφάνειες των δύο πηγαδιών, τα οποία μας δείχνει ο πατήρ Δημήτριος Λιόλιος.
Ο ιερός ναός του Αγ. Ελευθερίου είναι ένας από τους παλαιότερους ναούς των Χανίων αφού αναφέρεται στην απογραφή των εκκλησιών το 1637 ως ενοριακός ναός, ιδιοκτησίας της οικογένειας Σκορδύλη – Μαραφάνη. Όπως παρατηρούμε καθώς εισερχόμαστε στο εσωτερικό του, το επίπεδο του ναού σε σχέση με τον δρόμο είναι αρκετά χαμηλότερο λόγω των μεταγενέστερων επιχώσεων. Το βόρειο κλίτος σήμερα έχει ενσωματωθεί στο ισόγειο παρακείμενης κατοικίας των χρόνων της Τουρκοκρατίας.
Ο μικρός ναός της Αγ. Ειρήνης, βρίσκεται στην “Πλατειά Ρούγα ”, στην πλατεία Καλλινίκου Σαρπάκη. Πρόκειται για δίκλιτο καμαροσκέπαστο ναό, τα κλίτη του οποίου διαχωρίζονται με τοξοστοιχία αποτελούμενη από δύο τόξα. Εικάζεται πως το ένα κλίτος ήταν αφιερωμένο στον Αγ. Γεώργιο.
Για πρώτη φορά ο ναός συναντάται στην απογραφή των ναών και των μονών της περιοχής των Χανίων του έτους 1637, όπου αναφέρεται ο ιερέας Δημήτριος Σκορ- δύλης που δηλώνει 500 υπέρπυρα ως ετήσιο εισόδημα του ναού.
Κατά την Τουρκοκρατία ο ναός χρησιμοποιήθηκε σαν αστυνομικός σταθμός.
Στην περίοδο του Μεσοπολέμου και της Κατοχής ο χώρος χρησιμοποιούνταν σαν κατάστημα τροφίμων, σύμφωνα με μαρτυρίες περίοικων.
Η αποκατάσταση και ανάδειξη του συγκεκριμένου ναού έγινε την περίοδο 2000-2006.
Όπως μας λέει, ο πατήρ Δημήτριος Λιόλιος, κατά τις εργασίες ανακατασκευής της Αγ. Ειρήνης από την Αρχαιολογία, εντοπίστηκαν ομαδικοί τάφοι ανθρώπων που είχαν πεθάνει από την επιδημία πανώλης που είχε “χτυπήσει” τα Χανιά (τον 14ο αιώνα).
Το δύο πηγάδια που υπήρχαν στο εσωτερικό της έχουν καλυφθεί από την Αρχαιολογία και δεν διακρίνονται.
