Τις τελευταίες εβδομάδες είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω κάποιες από τις ομιλίες που έδωσε, στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων, η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ιστορίας στο ΕΚΠΑ κυρία Μαρία Ευθυμίου, στο πλαίσιο μιας σειράς διαλέξεων όπου εκείνη παρουσίασε την ιστορική διαδρομή της ανθρωπότητας στο πέρασμα πολλών αιώνων.
Η πρώτη από τις ομιλίες, που εγώ παρηκολούθησα, ανεφέρθη στην εξάπλωση του Χριστιανισμού στην Ευρώπη και στην Αμερική -σε συνδυασμό με την Ιστορική πορεία των δυο Ηπείρων. Η κυρία Ευθυμίου είχε την ευκαιρία να παρουσιάσει τις διαφορές του Προτεσταντισμού και της Ορθοδοξίας, όπως και να επισημάνει την επίδραση που είχε ο Προτεσταντισμός στην Ευρώπη, αλλά και στην Αμερική (κυρίως στις ΗΠΑ και Καναδά), ως εργασιακή ηθική, δηλαδή ως στάση ζωής απέναντι στην εργασία.
Είχα την ευκαιρία ενός συντόμου διαλόγου μαζί της, στην αίθουσα του Πνευματικού Κέντρου -κατά τη διάρκεια διαλύματος, όπου αναφέρθηκα σε κάποιες αντιρρήσεις μου για το μέρος της ομιλίας της στο οποίο συνέκρινε την Ορθοδοξία με τον Προτεσταντισμό. Την τρίτη εβδομάδα του Φεβρουαρίου (στις 21/2), πολύ πριν από τη λήξη του κύκλου των διαλέξεων αυτών (την περασμένη Κυριακή 5/3) έστειλα στην κ. Ευθυμίου, ηλεκτρονικά, ένα κείμενο -για ενημέρωσή της, με τις επισημάνσεις-τοποθετήσεις μου στα υπ’ αυτής -σχετικά με τα παραπάνω- προβαλλόμενα.
Αυτό το κείμενο, που απηύθυνα στην κ. Ευθυμίου, επιθυμώ τώρα να θέσω και στη διάθεση της Εφημερίδος σας, ώστε όσοι από το ακροατήριο των διαλέξεων (που ήταν πολύ μεγάλο) επιθυμούν να πληροφορηθούν και κάποιες άλλες αλήθειες -πάνω στο συγκεκριμένο τμήμα της ομιλίας της- να έχουν την ευκαιρία αυτής της πληροφόρησης και μέσα από τα Χανιώτικα Νέα.
Κατά τα άλλα, ευχαριστώ την κ. Ευθυμίου (και μέσα από τις στήλες της Εφημερίδος σας) για τις συνοπτικές -αλλά ταυτόχρονα περιεκτικές και ενδιαφέρουσες ιστορικές αναδρομές της, για την πορεία της ανθρωπότητας στο πέρασμα των αιώνων
ΕΝΟΤΗΤΑ Α
Αξιότιμη κα Ευθυμίου, κα Συνάδελφε
Με αφορμή τις πρόσφατες διαλέξεις σας (του περασμένου Σαββάτου 11/2 και Κυριακής 12/2), στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων, που αφορούσαν τον Χριστιανισμό και το ειδικότερο κομμάτι του τον Προτεσταντισμό -αλλά και γενικότερα τη διαδρομή της Ιστορίας στον Ευρωπαϊκό χώρο, κατά τη δεύτερη χιλιετία, και την επιρροή της Ευρώπης στον τότε γνωστό κόσμο- επιτρέψατέ μου να κάνω μερικές επισημάνσεις πάνω σε κάποια σημεία των ομιλιών σας και να σας μεταφέρω λίγες σκέψεις ενός Συναδέλφου από ένα διαφορετικό Ακαδημαϊκό χώρο. Πολλές φορές, οι Ακαδημαϊκοί Δάσκαλοι έχουμε τη διάθεση (ενίοτε και την τάση) για εποικοδομητική κριτική στα λεγόμενα (και γραφόμενα) Συναδέλφων, στο πλαίσιο διαφόρων εκδηλώσεων -όπως μιας ημερίδας ή ενός Επιστημονικού Συνεδρίου, αλλά πάντοτε εστιάζοντας την προσοχή μας σε συγκεκριμένες πλευρές του παρουσιαζομένου θέματος.
Κατ’ αρχήν, να σας ομολογήσω ότι έχω ξανακούσει κάποιες από τις ομιλίες σας στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, μέσα από την ηλεκτρονική υπηρεσία «Δίαυλος», όπως και έχω διαβάσει κάποια από τα κείμενα των ομιλιών σας σε σχετική ιστοσελίδα -με παραπομπή πάλι από το Δίαυλο. Να σας ευχαριστήσω, λοιπόν, για την προσπάθειά σας αυτή να ενημερώσετε και τους συμπατριώτες μου στα παραπάνω ενδιαφέροντα θέματα -και μέσα από αυτές τις χειμαρρώδεις παρουσιάσεις (που αν και συνοπτικές ήταν αρκετά περιεκτικές) να δώσετε την ευκαιρία σ’ αυτούς να καταλάβουν (σε κάποιο βαθμό) τη συμπεριφορά της Προτεσταντικής (σε μεγάλο μέρος και βαθμό) Ευρώπης απέναντι στη δοκιμαζόμενη πατρίδα μας.
Βρήκα τις παρουσιάσεις σας ενδιαφέρουσες, αλλά με όλη την εκτίμηση στο πρόσωπό σας θα ήθελα να εστιάσω την προσοχή μου σε κάποια σημεία -όπου η ομιλία σας μπορεί να προκαλέσει όχι μόνο σύγχυση στο ακροατήριο αλλά και (με κάποιο τρόπο) να μεταφέρει λανθασμένες εντυπώσεις (και πληροφορίες) στους ακροατές σας, χωρίς εσείς να το επιδιώκετε αναγκαστικά. Συγχωρέστε μου, λοιπόν, τις όποιες διαφοροποιήσεις από τις θέσεις σας, όπως θα τις παρουσιάσω παρακάτω. Ζητώ την κατανόησή σας γι’ αυτό. Η διατύπωση της «κριτικής» μου σκέψεως και θέσεως είναι καλοπροαίρετη και έχει ως σκοπό τη διασαφήνιση των όποιων διαφορών μας.
Με απασχόλησε πιο πολύ ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάσατε το Προτεσταντικό «Πρότυπο» -και σαν κομμάτι του Χριστιανισμού και σαν εργασιακή Ηθική- αλλά και κάποιες αναφορές σας, όπου -με έντονο χρωματισμό φωνής- περιγράψατε κάποιες (όχι τόσο δογματικής φύσεως) διαφορές ανάμεσα στον Προτεσταντισμό και στην Ορθοδοξία. Να ξεκαθαρίσω ότι δεν είμαι (επιστημονικά και) Θεολόγος, αλλά μόνο πιστό και συνειδητό Μέλος της Ορθοδόξου Εκκλησίας -και, συνεπώς, ό,τι εκφράζω απηχεί και μόνο βιωματικές εμπειρίες από τη συνειδητή συμμετοχή μου στη ζωή της Ορθοδόξου Εκκλησίας. H στάση μου απέναντι στην τελευταία (και η πίστη μου, με αναφορά σ’ αυτήν) είναι αποτέλεσμα μιας πορείας ζωής για αρκετές δεκαετίες, μέσα και από τη γνωριμία μου (ή και μέσα από τη μακρόχρονη σχέση μου) με φωτεινά αναστήματα του χώρου της Ορθοδόξου Εκκλησίας (όπως με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, τον Αναστάσιο Αλβανίας, τον Αμερικής Δημήτριο Τρακατέλη, τον Μεσογαίας Νικόλαο Χατζηνικολάου, τον π. Γεώργιο Μεταληνό και πολλούς άλλους, ίσως λιγότερο γνωστούς, πανεπιστημιακούς και μη, λαϊκούς και κληρικούς).
Ότι εκφράζω απηχεί, επίσης, και την εμπειρία μου από την 14χρονη παραμονή μου στις ΗΠΑ, όπου είχα τη χαρά και την τύχη να κάνω συστηματικές μεταπτυχιακές σπουδές -αλλα και να εργαστώ σε διαφορά μέρη αυτής της χώρας, σε Πανεπιστήμια και Ερευνητικά Κέντρα (Αριστείας). Ζητώ, όμως, την κατανόησή σας για την αναφορά στη μετριότητά μου και τα περί εμέ. Γίνεται μόνο για να φανεί ότι δεν είμαι ξένος προς τα υπό συζήτηση θέματα. Και συνεχίζω. Τα 3 παιδιά μου έχουν επίσης γεννηθεί στις ΗΠΑ. Έχω βιώματα, λοιπόν, και από αυτήν την -κατά βάση- Προτεσταντική χώρα (όπως και εσείς αναφέρατε). Όπως και από άλλες χώρες του κόσμου, τις οποίες επισκέφθηκα κατά τη διάρκεια των 25 (περίπου) χρόνων ακαδημαϊκής διαδρομής στο ΕΜΠ, μετά την επιστροφή μου από τις ΗΠΑ. Επιπλέον, η σε βάθος ενασχόλησή μου με τα θέματα της Ορθοδόξου πίστεως, κατά τη διάρκεια των τελευταίων 3 δεκαετιών -στη χωρά μας, μου δίνει τη δυνατότητα να αντιλαμβάνομαι τις πολύ μεγάλες (τις τεράστιες θα έλεγα) διαφορές της Ορθοδόξου πίστεως από τις άλλες 2 (κυρίως) Ομολογίες του Χριστιανισμού, τον Καθολικισμό και τον Προτεσταντισμό (με τις αμέτρητες παραφυάδες του).
Κυρία Ευθυμίου. Στην αρχή της ομιλίας σας, το Σάββατο το απόγευμα (11/2), είπατε ότι θα μιλήσετε για το «Δόγμα» του Προτεσταντισμού, προκειμένου να το συγκρίνετε με τα αλλά δόγματα του Χριστιανισμού, την Ορθοδοξία και τον Καθολικισμό. Στη Χριστιανική θρησκεία, όμως, η Ορθοδοξία, ο Καθολικισμός και ο Προτεσταντισμός δεν αποτελούν (με την θεολογική έννοια του όρου) «Δόγματα», αλλά Ομολογίες, αν και η λέξη Ορθοδοξία ετυμολογικά εκφράζει το ορθό δόγμα, το ορθώς φρονείν. Προσθέτω ότι Θεολογικά, το Δόγμα ή τα Δόγματα (της πίστεως) εκφράζουν αλήθειες της πίστεως που δεν επιδέχονται καμία αμφισβήτηση. Και στην ομιλία σας της περασμένης Κυριακής αναφερθήκατε (για άλλη μια φορά) στο Προτεσταντικό Δόγμα, παρακλάδι του Χριστιανισμού.
Μιλήσατε, ακόμα, για την επίδραση της Προτεσταντικής Ηθικής πάνω στον εργασιακό χώρο και τα (θετικά) αποτελέσματα που έχει αυτή στην παραγωγική διαδικασία, δηλαδή στην αποτελεσματική παράγωγη πλούτου -με τη στροφή του ατόμου στην επιχειρηματικότητα, στην ιδιωτική πρωτοβουλία, στο επιχειρείν. Αναφερθήκατε, ακόμα, και στη διαφορά νοοτροπίας, ανάμεσα σε προτεστάντες και μη -για την αντιμετώπιση προβλημάτων, αλλά και στη μη απόδοση ευθυνών (από τους προτεστάντες) σε άλλους, όταν δημιουργούνται αδιέξοδα- περιγράφοντας την αποφασιστικότητα των Προτεσταντών για τη λύση των προβλημάτων και την ανάληψη ευθυνών, όπου και όταν τους αναλογεί.
Μέχρι εδώ, κ. Ευθυμίου, θα συμφωνήσω μαζί σας για τα θετικά του Προτεσταντισμού, όχι ως θρησκείας -αλλά ως στάση(ς) ζωής (όπως τον χαρακτηρίσατε στην ομιλία σας της Κυριακής). Αυτή η στάση ζωής βοήθησε και τους κέντρο- και (κυρίως) βόρειο Ευρωπαίους, αλλά και τους κατοίκους των ΗΠΑ και άλλων χωρών (όπου Γης, π.χ. της Αυστραλίας), που αναπτύχτηκαν συμφώνα με τα πρότυπα του δυτικού πολιτισμού, να κάνουν μεγάλα οικονομικά βήματα, άλματα.
Αυτή ήταν και η εμπειρία μου από τις ΗΠΑ, όπου μέσα από κοπιαστική, συνεχή και συστηματική δουλειά μπορεί να φθάσει κάποιος ψηλά. Θα θυμάστε, ασφαλώς, τη σχετική αμερικανική φράση/slogan: “the sky is the limit”. Πολύ σωστά συνοψίσατε ότι για τον Προτεστάντη η κύρια έγνοια του, σε καθημερινή βάση, είναι: δουλειά, δουλειά, δουλειά. Όμως, για τον Θεό-Δημιουργό, κατά την προτεσταντική λογική -όπως είπατε, δεν μένει χρόνος ή μένει πάρα πολύ λίγος χρόνος. Ο άνθρωπος (περίπου) δεν χρειάζεται τον Θεό.
Προσωπικά, στη θεση σας, θα προκαλούσα ένα σύντομο διάλογο με το ακροατήριο για να διαπιστώσω κατά πόσο οι ακροατές (σε μεγαλύτερο ή μικρότερο μέρος) είχαν αντιληφθεί τη βασική -δομική- διαφορά ανάμεσα στον τρόπο σκέψης του (σημερινού) Έλληνα και του Ευρωπαίου ή Αμερικανού ή Αυστραλού ή … (όπου Γης) Προτεστάντη. Θα ήταν μια καλή ευκαιρία για προβληματισμό του ακροατηρίου, προκειμένου ο ακροατής να καταλάβει (δηλαδή να έλθει σε εαυτόν, κατά τη θεολογική γλώσσα) για το ποιός ευθύνεται για τα τραγικά αδιέξοδα στα οποία έχει περιέλθει ο τόπος μας. Να καταλαβει τι σημαίνει (υπεύθυνη) στάση ζωής του ατόμου (ως μονάδος και ως μέρος συλλογικότητας) απέναντι στην εργασία, στην επιχειρηματικότητα και στον υγιή ανταγωνισμό, προκειμένου να παραχθεί -έντιμα- περισσότερος πλούτος στον τόπο. Ο χειμαρρώδης λόγος σας, είμαι βέβαιος, θα προκαλούσε εποικοδομητικές συζητήσεις.
Η συμπόρευσή μου με τον Προτεσταντισμό (και ειδικότερα σε ότι αφορά τη στάση ζωής απέναντι στον εργασιακό χώρο) σταμάτα εδώ. Καταλαβαίνω ότι ο Ιδρυτής του Προτεσταντισμού, Λούθηρος, κινήθηκε από αντίδραση προς τις πρακτικές της Καθολικής Εκκλησίας και τη συμπεριφορά των εκπροσώπων της, κυρίως στο επίπεδο της Διοίκησης της Καθολικής Εκκλησίας σε διάφορες χρονικές περιόδους, ιδιαίτερα κατά την περίοδο του μεσαίωνα. Η Ανατολική Εκκλησία, πριν από το Σχίσμα, είχε διακρίνει -από πολύ ενωρίς- τις διαφορετικές αντιλήψεις της Εκκλησιάς της Ρώμης (της μετέπειτα Καθολικής Εκκλησίας), όχι μόνο σε Θεολογικό επίπεδο (πρωτείο του Πάπα, αλάνθαστο, filioque) αλλά και σε επίπεδο διαχείρισης της καθημερινότητας των πιστών, αντιλήψεις που διακρινόταν από ένα συνεχώς αυξανόμενο βαθμό εκκοσμίκευσης της Εκκλησίας, και γι’ αυτό προχώρησε σε χωρισμό από αυτήν.
Είναι λυπηρό στην πατρίδα μας, η ορθοδοξία (στο όνομα του Χριστιανισμού) να κατηγορείται για τα έκτροπα που συνέβησαν σε διαφορά μέρη της Γης, ανα τους αιώνες (κυρίως όμως κατά τη δεύτερη χιλιετία), όπως π.χ. με τις Σταυροφορίες, τα μεσαιωνικά βασανιστήρια, κ.α. (με τις αποστολές Καθολικών Μοναχών στην Αφρική, τη Νότια Αμερική και αλλού). Γι’ αυτά, όμως, τα εγκλήματα ευθύνεται αποκλειστικά ο Καθολικισμός (τουλάχιστον, πριν να εμφανιστεί ο Προτεσταντισμός). Και ο Λούθηρος, από αυτή τη σκοπιά, δικαίως επαναστάτησε. Η προτεσταντική λογική (και σκληρότητα) ευθύνεται, ωστόσο, για άλλα δεινά που προκληθήκαν στις ανακαλυφθείσες και αποικηθείσες (τότε) νέες χώρες.
* Ο Ιωάννης Αλ. Παπαδημητράκης
είναι Καθηγητής Ε.Μ. Πολυτεχνείου,
PhD Stanford Univ.
δ. Μέλος & Σύμβουλος Α.Σ.Ε.Π.
Συνεχίζεται »
Αυτά τα τριήμερα μαθημάτων στο Πνευματικό Κέντρο ήταν από τα πιο ενδιαφέροντα του χειμώνα. Είχα την τύχη να έχω παρακολουθήσει την κ.Ευθυμίου στο ίδιο θέμα σε ηλεκτρονικά μαθήματα του mathesis.cup.gr αλλά μόνο ως προς το πρώτο μέρος της Παγκόσμιας Ιστορίας – το δεύτερο μέρος – ο Άνθρωπος απέναντι στο Θείο – που αφορά τις θρησκείες θα ξεκινήσει στις 17 του Απρίλη και ακολουθούν το τρίτο και τέταρτο. Είναι σίγουρα άξια ‘δασκάλα’ και τρομερά μεταδοτική με πολύ άμεσο λόγο. Μου έκανε εντύπωση όσο αφορά στο άρθρο σας – για τα χαρακτηριστικά και τις διαφορές των κυρίαρχων χριστιανικών δογμάτων και κυρίως στις αναφορές στον προτεσταντισμό και τις πολλές ομάδες του μια – πως να το πω – παραπομπή ή καλύτερα λέξη της στην οποία έδωσα μεγάλη σημασία. Αναφέρει λοιπόν ότι η αποφασιστικότητα των προτεσταντών για τη λύση των προβλημάτων και την ανάληψη των ατομικών ευθυνών, μπορεί να είναι “ακτιβιστική” – αυτή ήταν η λέξη – απλά προσπάθησα να την ταιριάξω με το δικό σας κείμενο… ίσως λοιπόν όπως και εσείς μας αναφέρεται αυτός ο μεγάλος βαθμός ατομικής και ενεργής συμμετοχής στις ευθύνες και στα κοινά με πράξεις που μπορεί ενίοτε να κρίνονται αυστηρά – σίγουρα για τον ακτιβισμό έχουν γραφεί πολλά – να είναι απόδειξη για το πως διακρίνεται το άτομο στις σχέσεις του με το κοινωνικό σύνολο στην προτεσταντική ηθική αλλά και να είναι ‘αιτία’ της ‘ανωτερότητας’ αυτών των κοινωνιών στον σύγχρονο κόσμο. ευχαριστώ για την ευκαιρία – περιμένοντας την συνέχεια.