Ήταν να μην ξεκινήσω. Από τότε όμως που, για ένα γινάτι (ας όψονται αυτοί που λένε πως οι Κρητικοί απείχαν από τον αγώνα) έπιασα να μάθω και να γράψω τι συνέβη κατά την επανάσταση του 1821 στην Κρήτη, ανακαλύπτω συνεχώς πράγματα και θάματα.
Ένα μήνα μετά από την κήρυξη της επανάστασης από τον Υψηλάντη στην Μολβοβλαχία, οι Κρήτες ξεσηκώνονται και αυτοί. Τον πρώτο καιρό οι επιτυχίες διαδέχονται η μια την άλλη. Αλλά το 1822 έρχονται ενισχύσεις των Τούρκων από την Αίγυπτο. Οι σφαγές πληθαίνουν , ο άμαχος πληθυσμός αποδεκατίζεται, τα χωριά καταστρέφονται και μέχρι τον Απρίλιο του 1824 που πέφτουν τα Σφακιά, τελευταίο μέρος αντίστασης, η επανάσταση μοιάζει να σβήνει. Μόνο μερικοί αντάρτες συντηρούν ένα υποτυπώδη κλεφτοπόλεμο.
Όμως ο αγώνας δεν έχει τελειώσει. Ένα χρόνο μετά Κρητικοί που είχαν διαφύγει στην Πελοπόννησο για να σώσουν το κεφάλι τους, θα επιστρέψουν και θα προσπαθήσουν για άλλη μια φορά να πετύχουν το ακατόρθωτο. Αυτό είναι το δεύτερο στάδιο της επανάστασης του 1821 στην Κρήτη. Έχει και όνομα. Είναι η περίοδος της Γραμβούσας. Γιατί όλο αυτό το κομμάτι του αγώνα μας έχει επίκεντρο ένα νησάκι που βρίσκεται στην βορειοδυτική άκρη του τόπου μας και ένα κάστρο που στέκει στα 137 μέτρα του απόκρημνου βράχου του.
Κτίσμα του 16ου αιώνα, της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας που νόμισε πως με τα κάστρα που θα χτίσει θα απαντήξει αυτούς που επιβουλεύονταν το έχει της. Πραγματικά το κάστρο της Γραμβούσας είναι, λένε, ένα αριστούργημα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής.
Εκείνη την εποχή, η θέση του το καθιστούσε πολύ σημαντικό , για τον έλεγχο της κίνησης μεταξύ Κεντρικής και Ανατολικής Μεσογείου. Ενενήντα χρόνια μετά από το χτίσιμό του και μετά από είκοσι έτη αντίστασης οι Τούρκοι θα καταφέρουν να κυριεύσουν τον Χάνδακα το 1669 και να καταλάβουν την Κρήτη. Στην συνθήκη όμως που υπογράφεται τα νησιά της Γραμβούσας, της Σούδας και της Σπιναλόγκας μένουν στην κατοχή των Ενετών (άραγε είχαν την απατηλή ελπίδα, ότι με τον έλεγχο των νησιών αυτών και των κάστρων τους θα μπορέσουν να επανακτήσουν την Κρήτη;). Άλλα είκοσι τρία χρόνια μετά ο Βενετσιάνος φρούραρχος Luca Della Rocca ανταλλάσσει το νησί της Γραμβούσας με αξιώματα στην Υψηλή Πύλη. Οι Τούρκοι ειρωνικά τον αποκαλούν Καπετάν Γραμβούσα και οχυρώνουν το κάστρο τους με κανόνια μεγάλου βεληνεκούς. Εγκαθιστούν μόνιμη ισχυρή φρουρά και στην ουσία κάνουν το φρούριο απόρθητο.
Ήδη στην πρώτη περίοδο της Κρητικής επανάστασης τον Δεκέμβριο του 1823 ο Εμμανουήλ Τομπάζης αποτυχαίνει να καταλάβει το κάστρο και αποχωρεί με μεγάλες απώλειες. Από τους 150 Κισαμίτες αγωνιστές που συμμετέχουν στην επιχείρηση μαζί με τους δικούς του σώζονται μόνο οι 60.
Τον Αύγουστο του 1825 όμως, κάποιοι άλλοι, τολμηροί πετυχαίνουν το ακατόρθωτο. Κρητικοί υπό την αρχηγία των Δημητρίου Καλλέργη αποπλέουν από την Πελοπόννησο με 13 πλοία για την Γραμβούσα. Εντωμεταξύ μια ομάδα, επτά λένε, ντόπιων που ξέρουν τούρκικα, πάνε στο κάστρο. Ισχυρίζονται πως είναι οι στρατιώτες που έρχονται να αντικαταστήσουν την φρουρά. Οι από μέσα ξεγελιούνται και το απόρθητο φρούριο πέφτει στα χέρια των Ελλήνων. Το νησί γίνεται το πρώτο κομμάτι της Κρήτης που ελευθερώνεται. Η επανάσταση αναζωπυρώνεται και το κάστρο της Γραμβούσας γίνεται η βάση και το ορμητήριο των εξεγερμένων. Ορίζεται διοίκηση του νησιού: το Κρητικό Συμβούλιο που βγάζει μέχρι και σφραγίδες. Η «σφραγίς της νήσου Γραμβούσης» γράφει η μια και «η σφραγίς του Κρητικού Συμβουλίου», λέει η άλλη.
Από κει εξορμούν προς το εσωτερικό της Κρήτης ένοπλα επαναστατικά σώματα «χαΐνηδων» και « καλησπέρηδων» που παλεύουν να συντηρήσουν την φλόγα του αγώνα. Την ίδια στιγμή άνθρωποι από όλη την Κρήτη με τις οικογένειές τους, αρχίζουν να φτάνουν στην Γραμβούσα, για να ξεφύγουν από την αγριότητα των εχθροπραξιών. Ο μόνιμος πληθυσμός του νησιού σύντομα ξεπερνά τους 3,000, πράγμα που καθιστά την ζωή εκεί πολύ δύσκολη μιας και το νησί είναι τόσο μικρό που δεν μπορεί να υποστηρίξει αγροτικές καλλιέργειες, ούτε όμως και την διατροφή ζώων. Νερό υπάρχει από δυό υπόγειες δεξαμενές, που γεμίζουν με τις βροχές και κάποια ξεροπήγαδα που όμως δεν είναι αρκετά. Οι καινούργιοι πρόσφυγες εγκαθίστανται στην παραλία κοντά στο λιμάνι και σύντομα δημιουργείται συνοικία με καλύβια, σπίτια και μαγαζιά κυρίως ταβέρνες και αποθήκες. Παράλληλα στο κάστρο υπάρχει ο οικισμός των πολεμιστών πιο οργανωμένος και πιο καθαρός. Την ίδια εποχή ιδρύεται ακόμα και σχολείο στο νησί για την διδασκαλία των παιδιών.
Οι κάτοικοι προκειμένου να βιοποριστούν στρέφονται στην πειρατεία. Η αρχή γίνεται τυχαία, αλλά σύντομα η τακτική αυτή γίνεται κυρίαρχη. Και δεν είναι αστείο, γίνονται ο φόβος και ο τρόμος όλης της περιοχής από την Μάλτα μέχρι τις αφρικάνικές ακτές. Λέγεται πως μέσα σε εννέα μήνες είχαν κουρσέψει περίπου 500 πλοία. Ακόμα λέγεται πως για να προστατέψουν τα εμπορικά τους πλοία τα ξένα κράτη σχημάτιζαν νηοπομπές με πολεμικά. Αλλά οι Γραμβουσιανοί επιτίθεντο και σε αυτά.
Ο πλούτος που μαζεύτηκε στο νησί ήταν μυθικός αν και οι κάτοικοι δεν ήξεραν ακριβώς την αξία του. Λέγεται ότι κάποτε έκαψαν αντί για καυσόξυλα τόνους κανέλλας. Μέσα στο κάστρο μια εκκλησιά του 16ου αιώνα ονοματίστηκε στο όνομα της Παναγιάς της κλεφτρίνας, προστάτιδας των πειρατών, γιατί, σύμφωνα με το σκεπτικό τους, «με τον Θεό δεν μπορεί να τα βάλει κανείς». Με τα λάφυρα αγοράστηκε και ένα πλεούμενο που έδρασε ως καταδρομικό για τις ανάγκες μεταφοράς στρατιωτικών σωμάτων, προμηθειών και εφοδίων.
Οι κάτοικοι της Γραμβούσας μαζί με τις πειρατικές τους ενασχολήσεις προσπάθησαν να κρατήσουν ζωντανή την φλόγα της επανάστασης. Υπάρχουν επιστολές προς τον Καποδίστρια με τις οποίες ζητούν βοήθεια για οπλισμό και πυρομαχικά. Βοήθεια η οποία συνήθως ήταν λειψή και ανεπαρκής . Οπότε τα κέρδη από την πειρατεία ήταν ο μόνος δρόμος επιβίωσης.
Αρχές του 1828 η πολιτεία του κάστρου μετρά περί τις 7000 ψυχές. Μέσα σ αυτές και το ένοπλο τμήμα του Χατζή Μιχάλη Νταλιάνη που ήρθε στην Κρήτη για να ενισχύσει τον επαναστατικό αγώνα. Την ίδια εποχή, οι πιέσεις των μεγάλων δυνάμεων για την εξάλειψη της πειρατείας, μαζί και ο φόβος μήπως η ανομία βλάψει την έκβαση του αγώνα στην Κρήτη κάνουν τον Καποδίστρια να στείλει μια ναυτική μοίρα με κάμποσα βρετανικά, γαλλικά πλοία και Έλληνες τοποτηρητές στο νησί των πειρατών (προσπάθειες πάταξης της πειρατείας έχουν γίνει κι άλλες φορές αλλά απέτυχαν). Ο επικεφαλής Άγγλος ναύαρχος ζητά από τους επαναστάτες να του παραδώσουν τους 12 αρχηγούς των πειρατών. Αυτοί αρνούνται. Τελικά μετά από παρεξηγήσεις, ναυάγια, αστοχίες και κάποια τυχαία περιστατικά οι Αγγλογάλλοι καταλαμβάνουν το φρούριο. Οι κάτοικοι προσπαθούν να βάλουν μπουρλότο κάτω από το οίκημα που μένουν οι ξένοι. Το σχέδιο προδίδεται. Το νησί εκκενώνεται και οι άνδρες του Νταλιάνη φεύγουν προς το εσωτερικό της Κρήτης. Οι Άγγλοι κατεδαφίζουν όλη την σαθρή πολιτεία του λιμανιού της Γραμβούσας. Η ναυτική μοίρα συλλαμβάνει πειρατές, καταλαμβάνει πλεούμενα και κατευθύνεται στην Μάλτα. Ο Καποδίστριας πετυχαίνει ώστε να παραδοθούν οι πειρατές, στην Ελληνική δικαιοσύνη για να δικαστούν και να αποδοθούν τα πλοία στην Ελληνική κυβέρνηση. Την ίδια χρονιά με την κατάληψη του κάστρου της Γραμβούσας το 1828, ο Νταλιάνης πολεμά και σφαγιάζεται στο Φραγκοκάστελλο. Ένας νέος θρύλος για τους πεθαμένους πολεμιστές που οδεύουν πάντα προς την θάλασσα και την ελευθερία μέσα στην δροσιά της αυγής, δημιουργείται.
Αρχές του 1829 όλη η Κρήτη εκτός των τριών μεγάλων φρουρίων Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου, είναι ελεύθερη. Η Αγγλία και η Γαλλία παραδίδουν το κάστρο της Γραμβούσας στην Ρωσία. Το 1830 η ρωσική φρουρά της Γραμβούσας δίδει το κάστρο στους Τουρκοαιγυπτίους και τον Μεχμέτ Αλή. Αυτός με την σειρά του τον Γενάρη του 1832 στους Τούρκους. Από τότε το κάστρο ουσιαστικά εγκαταλείπεται κι ερημώνει .
Το 1830 με το πρωτόκολλο του Λονδίνου ένα καινούργιο κράτος δημιουργείται. Όμως το νησί μας, παρ όλες τις υποσχέσεις, δεν θα βρίσκεται μέσα στα όριά του. Παρά τις προσπάθειες των Κρητικών το αίμα ,τις θυσίες και τους αγώνες τους. Παρά τις προσπάθειες του κυβερνήτη ο οποίος έλεγε ότι « η Κρήτη δέον να είναι το έσχατον προς μεσημβρίαν μεθόριον σκέπασμα των άλλων του Αιγαίου νήσων ». Δεν ήταν ακόμα η ώρα μας. Η αγγλική διπλωματία που ήθελε τον έλεγχο της Κρήτης, είχε θριαμβεύσει. Έπρεπε να χυθεί κι άλλο αίμα έπρεπε να γίνουν κι άλλες θυσίες. Έπρεπε….
Στην εποχή μας, η παλιά πειρατική πολιτεία του κάστρου έχει ξεχαστεί. Οι καλησπέρηδες και οι χαΐνηδες μοιάζουν σαν να βγήκαν από τα παραμύθια. Το φρούριο υποδέχεται πληγωμένο, ψαράδες και τουρίστες. Οι καιροί και οι αέρηδες έχουν αφήσει πάνω του, τα σημάδια τους. Σήμερα μόνο οι δεξαμενές και η εκκλησιά της Παναγιάς έχουνε μείνει. Διακρίνονται και κάποια θεμέλια μα τίποτα δεν θυμίζει την αίγλη του κάστρου που διαφέντευε κάποτε, τα θαλάσσια περάσματα μαζί με την Κρητική επανάσταση.
