» Ο µήνας µε τον τρύγο του και τις πολλές δροσιές του
Με το µπάσιµο του Σεπτέµβρη το καλοκαίρι αρχίζει να υποχωρεί για τα καλά και η φύση σοβαρεύεται, καθώς ετοιµάζεται για τη µεταβολή, για το πέρασµα στον χειµώνα. Πάντως, όπως και να έχει, ο Σεπτέµβρης είναι από τις γλυκύτερες και γοητευτικότερες φάσεις του έτους. Επαναφέρει στην πραγµατικότητα και σιγά-σιγά σε περιοχές ήρεµης ενατένισης της ζωής.
Όπως και στον άλλο ελλαδικό χώρο έτσι και στην Κρήτη όλα µαζεύονται. Οι παραθεριστές, οι δουλειές, τα παιδιά. Σε λίγο και τα πρώτα σύννεφα.
Μπορεί να µην είναι τα πρωτοβρόχια, δεν είναι όµως τα σύννεφα του καλοκαιριού. Είναι οι προποµποί κάποιας νέας εποχής, που καθηµερινά γίνεται και περισσότερο βεβαιότητα. Χειµώνας εν όψει, αυτό είναι.
Το καλοκαίρι µπορεί να επιµένει ακόµη, κάποτε κρατάει πολύ και τότε το µικρό καλοκαιράκι ή γαϊδουροκαλόκαιρο ξεπερνά τα µέσα του Οκτώβρη. Κι αν πάει ακόµα πιο πέρα επαληθεύεται η λαϊκή µετεωρολογική παρατήρηση που µας λέει:
Τ’ Αϊ ∆ηµητράκη µικρό καλοκαιράκι.
Οι βροχές του Σεπτέµβρη για τον Κρητικό Λαό είναι και καλές και κακές.
Καλές γιατί:
Αν ίσως βρέξ’ ο τρυγητής χαρά στον τυροκόµο.
Και κακές γιατί:
Του Σεπτέµβρη οι βροχές πολλά κακά µας φέρνουν.
Ο Σεπτέµβρης είναι ο ένατος µήνας του χρόνου, ωστόσο την εποχή που το ρωµαϊκό έτος άρχιζε το Μάρτη, ο Σπετέµβρης είχε την έβδοµη θέση στη σειρά των µηνών.
Το δείχνει εξάλλου και τ’ όνοµά του, γιατί σέπτεµ στα λατινικά θα πει εφτά. Όταν όµως ο Ρωµαίος νοµοθέτης καθιέρωσε τον Γενάρη ως πρώτο µήνα του χρόνου τότε ο Σεπτέµβρης έγινε ένατος.
Η 1η του Σεπτέµβρη ήταν και για τους Ρωµαίους ένα είδος πρωτοχρονικάς. Την ονόµαζαν ιντίκτιο (ινδικτιώνα), που σηµαίνει κατανοµή φόρων.
Κι αυτό γιατί τον µήνα Σεπτέµβρη έχουν πια συγκεντρωθεί όλα τα εισοδήµατα, και το κράτος όριζε τότε στον κάθε νοικοκύρη τι φόρο πρέπει να πληρώσει από την παραγωγή του.
Ήταν σαν να λέµε ένα είδος αρχής του οικονοµικού έτους.
Η συνήθεια αυτή διατηρήθηκε και στους Βυζαντινούς, οι οποίοι από το 313 µ.Χ. καθιέρωσαν την 1η του Σεπτέµβρη ως αρχή του εκκλησιαστικού έτους.
Άρχιζε λοιπόν απ’ αυτόν το θρησκευτικό έτος και παλαιότερα, γινόταν απαραίτητα αγιασµός την πρώτη του µήνα στα σπίτια. Την ίδια µέρα πίστευαν πως ο Χάρος έγραφε στο ντεφτέρι του όσους θα έπαιρνε τη χρονιά αυτή.
Στην Κρήτη κάνουν και µαντική, όπως την Πρωτοχρονιά.
Για να δεις ανέ ζήσεις αλάκαιρον το χρόνο, παίρνεις ένα καρύδι, τα µεσάνυχτα, το βάνεις στα κεραµίδια και πας να κοιµηθείς. Το πρωί σπας το καρύδι. Άνε βγει ολόκληρο, θα να ‘σαι γερός ούλο το χρόνο.
Για τους αγρότες µας την αρχιχρονιά του Σεπτέµβρη αρχίζει το γεωργικό έτος, αφού τότε ξεκινούν όλες οι προετοιµασίες για τ’ όργωµα και τη σπορά, που είναι η αρχή µιας µακριάς σειράς εργασιών στην ύπαιθρο.
Για τη σπορά στην Κρήτη λέµε:
Το Σεπτέµβρη στάρι σπείρε
και σε πανηγύρι σύρε.
Στην Κρήτη ο Σεπτέµβρης λέγεται Τρυγητής, Τρυγοµηνάς, Σταυρωτής και Σποριάς.
Και Τρυγητής γιατί αρχίζει ο τρύγος αφού:
Το Σετέµπρη τα σταφύλια
τον Οκτώµπρη τα κυδώνια.
Ο τρύγος έχει αρχίσει από τα τέλη του Αυγούστου, αλλά το Σεπτέµβρη βρίσκεται στη µεγάλη του ώρα.
Οι τρυγητάδες ξεκινούν χαράµατα για τ’ αµπέλια “συν γυναιξί και τέκνοις”. Από κοντά πολλές φορές φίλοι και γείτονες να βοηθήσουν. Πολύ προσέχουν βέβαια αυτό το διάστηµα να µην βασκαθούν τα σταφύλια. Αποφεύγουν να τρυγήσουν Τρίτη και Παρασκευή και προσέχουν να µην τελειώσουν Σάββατο. Το σχετικό παραντήρηµα παραγγέλει:
Την Τρίτη και την Παρασκευή τ’ αµπέλι µην τρυγήσεις.
Τα σταφύλια τα µεταφέρουν στα πατητήρια, τον αρχαίο ληνό κι οι πατητάδες, µέσα σε µια χαρούµενη ατµόσφαιρα, µε γέλια και πειράγµατα, πατούν ξυπόλυτοι τα τσαµπιά για να τα λιώσουν, να τρέξει ο µούστος στο ποδόχι (µικρή δεξαµενή). Μετά το πάτηµα και τη µεταφορά του µούστου στα καλοκαθαρισµένα βαρέλια, αρχίζει ένα γερό γλεντοκόπι. Έτσι λένε:
Το Σεπτέµπρη που τρυγούνε δέκα στείρα καταλιούνε.
Την ώρα που τρέχει ο µούστος οι νοικοκυρές πηγαίνουν και γεµίζουν κανάτες και µετά τον φέρνουν και τον ρίχνουν σε τσικάλια, στηµένα πάνω σε φωτιά. Το ψήσιµο θα δώσει στις νοικοκυρές εµπνεύσεις, για µουσταλευριές, µουστόπιτες και µουστοκούλουρα. Από τη µουσταλευριά έπρεπε δίχως άλλο να στείλουν στη γειτονιά και στους συγγενείς, µέσα σε πιατάκια, και να ρίξουν από πάνω άσπρα αµύγδαλα. Το έτρωγαν εκείνοι κι εύχονταν:
Κι από χρόνου!
Γλυκό να ‘ναι το στόµα τους και η καρδιά τους!
Αρκετές γιορτές και τον Σεπτέµβρη, κορυφαία όµως, η Ύψωση του Σταυρού.
Σύµφωνα µε την παράδοση η Αγία Ελένη, η µητέρα του Αγίου Κωνσταντίνου βρήκε τον Σταυρό: απορούσε όµως ανάµεσα στους πολλούς σταυρούς ποιος να ήταν του Χριστού.
Το κατάλαβε από ένα µυρωδάτο φυτό, που είχε φυτρώσει δίπλα του, τον βασιλικό. Κι έτσι τον σήκωσαν κι έγινε η “Ὕψωσή του κι ανήµερα στη γιορτή φέρνουν αγκαλιές τους βασιλικούς ή κι ολόκληρες γλάστρες στην εκκλησία, που τους µοιράζουν στο εκκλησίασµα.
Οι πιστοί κρατάνε και αυστηρή νηστεία, γιατί είναι “σταυρωµένη µέρα» σαν τη Μεγάλη Παρασκευή.
Την ίδια µέρα λένε οι γεωργοί:
Του Σταυρού σταύρωνε και σπέρνε
και ξεκινούν όλες τις προετοιµασίες για να σπείρουν τη γη.
Κατεβάζουν κι από το εικονοστάσι τον σταυρό των σταχυών, που είχαν φτιάξει όταν θέριζαν, τρίβουν τα στάχυα, παίρνουν τον σπόρο και τον ανακατεύουν µε τον άλλο που προορίζουν γα τη σπορά. Τον πηγαίνουν στην εκκλησία και παίρνουν την ευλογία της.
Τελειώνοντας θα πρέπει να πούµε πως στην Κρήτη λέµε:
Του Σεπτεµβριού και του Μαρθιού ίσα τα µεροχύχθια,
γιατί οι µέρες έχουν µικράνει αρκετά, ώστε η ηµέρα να είναι ίση σχεδόν µε τη νύχτα.
*Από το βιβλίο του αείµνηστου Μιχάλη Γρηγοράκη ‘‘Κρητικά Λαογραφικά για τους Μήνες’’,
εκδ. ‘‘Χανιώτικα νέα’’, 2002.
