Μαθητές που όρθωσαν το ανάστημά τους απέναντι σε ταγματασφαλίτες. Συγγενείς και φίλοι που στάθηκαν πλάι σε διωκόμενους αγωνιστές της Δημοκρατίας προσφέροντάς τους στιγμές ανθρωπιάς. Κομματικοί σύντροφοι, αλλά και άνθρωποι με άλλες ιδεολογικές καταβολές, που, αψηφώντας τον κίνδυνο, τήρησαν την προαιώνια παράδοση της Κρήτης και φιλοξένησαν στα σπίτια τους κατατρεγμένους της εποχής. Η λέξη «ελευθερία» που φώναξαν το ’72 κάποιοι νεαροί μπροστά από το Μουσείο. Στιγμιότυπα αντίστασης και ιστορίες από τα χρόνια της μαύρης 7ετίας της απριλιανής δικτατορίας, που σαν σήμερα το 1967 έριξε τη σκιά της πάνω από τη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Στιγμιότυπα που θυμήθηκαν Χανιώτες αγωνιστές της Δημοκρατίας, εστιάζοντας ο καθένας όχι στα «μεγάλα» γεγονότα της εποχής, αλλά σε «μικρές» πράξεις ή δράσεις αντίστασης.
Ολοι παρόντες!
Αλέκα Μαρκογιαννάκη
Η πρώην νομάρχης Χανίων και φιλόλογος Αλέκα Μαρκογιαννάκη συχνά πυκνά οδηγούνταν διά της βίας στο Αστυνομικό Τμήμα την εποχή της δικτατορίας ως «αντιδραστικό στοιχείο». Τα περιστατικά που θυμάται από τα σκοτεινά εκείνα χρόνια πολλά. Ενα από αυτά τη σφράγισε όμως: «Συχνά έρχονταν ασφαλίτες στα σημεία που έκανα μάθημα. Μία από αυτές τις φορές ήμασταν στην οδό Σολωμού, όταν “μπούκαραν” στην αίθουσα 8 ταγματασφαλίτες. Μέσα βρίσκονταν 39 παιδιά. Εγώ πάγωσα. Αρχίζουν εκείνοι, απευθυνόμενοι στους μαθητές: «Δεν το ξέρετε ότι είναι κομμουνιστικό το φροντιστήριο, ότι κάνει προπαγάνδα κατά της επανάστασης…». Αμέσως μετά ζητούν από όλα τα παιδιά να δώσουν τα ονόματά τους και τα απειλούν ότι θα έρθουν ξανά αύριο, την ίδια ώρα και όποιο παιδί βρουν μέσα, πέρα από τις συνέπειες που θα έχουν οι γονείς του, δεν πρόκειται να περάσει στο Πανεπιστήμιο. Στη συνέχεια με παίρνουν για το Τμήμα. Δεν με κράτησαν όμως. Την επομένη, 7 παρά το απόγευμα, πηγαίνω ξανά για μάθημα στη Σολωμού. Κάθομαι στο γραφείο και σκέφτομαι: “Θεέ μου, ας τολμήσει ένα παιδί να τους αψηφήσει”. Από τη θέση που κάθομαι δεν είχα οπτική επαφή με την είσοδο. Κατά τις 7 ακούω κάτι σαν σούρσιμο στην κεντρική πόρτα. Περιμένω μέχρι τις 7.15 και πηγαίνω στην αίθουσα. Μπαίνω μέσα και βλέπω μια αίθουσα φίσκα. Δεν μιλούσε κανείς. Κοίταζα τα παιδιά και σκεφτόμουν: “Να η αυριανή γενιά! Ετοιμη, άφοβη, αγωνιστική!”. Δεν πρόλαβα να πω τίποτα. Με κοίταζαν βουρκωμένα τα παιδιά και τα κοίταζα κι εγώ με δάκρυα στα μάτια. Ερχονται εκείνοι. Μετράνε 40 παιδιά. Περισσότερα από χθες. Ποιος είναι αυτός που ήρθε; Ο Κωνσταντόπουλος. Ετσι τον έλεγαν. Θυμάμαι το όνομά του. Γυρίζουν προς αυτόν και του λένε: “Δεν τα έμαθες; Δεν σου είπαν ότι χθες είπαμε σε όλους να μην ξαναέρθετε;”. Απαντά εκείνος: “Βεβαίως και το έμαθα. Ημουν άρρωστος και δεν είχα έρθει. Κι ακόμα άρρωστος είμαι, αλλά επειδή το έμαθα ήρθα!”. Μένουν ακίνητοι εκείνοι, δεν είπαν τίποτα και φεύγουν. Δεν περνάει ένα λεπτό και ένας από αυτούς επιστρέφει πάνω τρέχοντας. Πάει στο τελευταίο θρανίο και παίρνει κάτι. Την ίδια στιγμή γυρίζει και λέει στα παιδιά: “Παιδιά, είπα πως ξέχασα την εφημερίδα μου και γύρισα. Το έκανα σκόπιμα για να σας πω να μην φοβάστε. Δεν μπορούμε να σας κάνουμε τίποτα. Σας φοβερίζουμε μόνο. Κι εγώ αν είχα παιδί, εδώ θα το έφερνα”».
Η πολύτιμη συμπαράσταση των φίλων
Αντώνης Γκαζής
Ο δικηγόρος Αντώνης Γκαζής φυλακίστηκε για τις ιδέες του και τον αγώνα του κατά της δικτατορίας, βιώνοντας το απάνθρωπο πρόσωπο της χούντας. Τα πολιτικά γεγονότα και οι άνθρωποι που τον σημάδεψαν με την παρουσία τους κατά τη διάρκεια της 7ετίας πολλά. Κοντά σε αυτά και ανθρώπινες στιγμές που τον κράτησαν όρθιο σε δύσκολες ώρες. «Σε αυτή την κατηγορία ανήκει η συμπαράσταση που είχε κανένας από την οικογένεια και στενούς του φίλους την εποχή εκείνη είτε βρισκόταν μέσα στη φυλακή είτε έξω. Θυμάμαι το ’68 να βρίσκομαι στην Αίγινα και να έρχεται η νύφη μου. Να κάθεται μια εβδομάδα σε εμένα και μια εβδομάδα να πηγαίνει στον Μανώλη τον αδερφό μου που ήταν στη Γυάρο. Το ίδιο έκαναν και ο πατέρας με τη μάνα μου», σημειώνει ο κ. Γκαζής και προσθέτει: «Αυτό για εμάς ήταν πολύ τονωτικό και είναι κάτι που το θυμάμαι πάντα με συγκίνηση». Επισκέψεις φίλων και συγγενών που δεν σήμαιναν μόνο κάτι πολύ σημαντικό συναισθηματικά, αλλά και… γαστριμαργικά, όπως αναπολεί χαμογελώντας ο κ. Γκαζής: «Θυμάμαι ότι η νύφη μου μας έφερνε, μεταξύ άλλων, στα επισκεπτήρια γαριδοκροκέτες τις οποίες έτρωγε ο Αντρέας Αρχοντάκης, ο “Κάστρο”, με τον Αλέκο Παπατέρπο που ήμασταν μαζί στην Αίγινα». Ρωτάμε τον κ. Γκαζή για εκείνους που δεν είχαν επισκεπτήριο: «Τα ξεπερνούσαμε αυτά γιατί ήμασταν τελικά ένα πράγμα όλοι μαζί. Ο,τι έφερναν για έναν, ήταν για όλους. Πάντως οι επισκέψεις αυτές ήταν αυτό που με στήριζε μέσα στη φυλακή, όπως με βοηθούσε και η συντροφιά των φίλων τα λίγα διαστήματα που ήμουν έξω. Θυμάμαι δηλαδή την παρέα που κάναμε με τον Γιάννη τον Γαρεδάκη, τον Διονύση τον Μαργαρώνη, 2 – 3 καλούς φίλους. Ολοι οι άλλοι με έβλεπαν στον δρόμο, με ήξεραν, αλλά φοβόταν μη στιγματιστούν. Δικαιολογημένα βέβαια και γι’ αυτό δεν κράτησα καμία κακία σε κανένα ποτέ. Δεν μπορούσες να απαιτήσεις από κανένα να ασπαστεί τις ιδέες ή τις πράξεις σου. Υπήρχε ο φόβος για τη ζωή τους», σημειώνει ο κ. Γκαζής και προσθέτει ότι οι συνθήκες τότε ήταν πραγματικά σκληρές και δύσκολες γι’ αυτό και κανείς θα πρέπει να είναι προσεκτικός όταν χρησιμοποιεί λέξεις όπως η χούντα για να περιγράψει μεταπολιτευτικές καταστάσεις. «Ηταν δύσκολα τα πράγματα τότε, δεν είναι όπως τις μεταπολιτευτικές “χούντες” και πραγματικά με ενοχλεί ο παραλληλισμός που γίνεται, όταν ακούς ορισμένους να λένε με ευκολία ότι αυτό που ζούμε είναι χούντα. Οι άνθρωποι αυτοί είτε δεν γνωρίζουν τι σημαίνει χούντα είτε -κάποιοι της ηλικίας μου- γνωρίζουν τι σημαίνει, αλλά τότε δεν είχαν αντισταθεί και γι’ αυτό σήμερα εκστομίζουν αυτές τις λέξεις εύκολα. Δυστυχώς, όμως, σήμερα οι λέξεις έχουν χάσει τη σημασία τους», αναφέρει καταλήγοντας.
Η παράδοση της αλληλεγγύηςΛευτέρης Ηλιάκης
Το απριλιανό πραξικόπημα βρίσκει το ιστορικό στέλεχος του ΚΚΕ Λευτέρη Ηλιάκη διωκόμενο στην Κρήτη. Κρύβεται για μήνες χάρη στη συμπαράσταση και τη βοήθεια συντρόφων του αριστερών και μη, που, ακολουθώντας μια μακραίωνη παράδοση της Κρήτης, πρόσφεραν καταφύγιο στον κατατρεγμένο αγωνιστή. Χαρακτηριστικό το απόσπασμα από το βιβλίο του Λευτέρη Ηλιάκη «Δεν σταθήκαμε στην άκρη του δρόμου», που αναφέρεται στη στιγμή της σύλληψής του που έγινε στον Φουρνέ και μας θύμισε ο ίδιος σε τηλεφωνική επικοινωνία που είχαμε: «Στις 6 του Γενάρη το βράδυ, παραμονή του Αη Γιαννιού, ακούμε ένα ύποπτο δυνατό χτύπημα στην κεντρική πόρτα. Πήγα να βγω από την κουζίνα προς τον κήπο, οπότε 3 ασφαλίτες με αγριοφωνάρες και με πιστόλια έτοιμα να πυροβολήσουν μ’ έσπρωξαν βίαια στο διπλανό καναπεδάκι, με τις κάννες των όπλων να ακουμπούν στα μηλίγγια μου. Αλλοι 2 ασφαλίτες είχαν σπάσει το τζάμι του μικρού παραθύρου της κουζίνας με τις κάννες των αυτόματων στραμμένες προς το μέρος μου. Αφού μου πέρασαν χειροπέδες με τα χέρια πίσω με οδήγησαν στο πρώτο Αστυνομικό Τμήμα των Χανίων και με έκλεισαν στο κρατητήριο. Την επομένη άρχισαν οι ανακρίσεις. Μου ζήτησαν να κατονομάσω τα πρόσωπα που μου πρόσφεραν καταφύγια. “Στην Κρήτη”, τους λέω, “υπάρχει από τα πολύ παλιά χρόνια παράδοση για την παροχή φιλοξενίας και προστασίας σε κάθε διωκόμενο και η προδοσία χαρακτηρίζεται ως κατάπτυστη πράξη. Γι’ αυτό κι εγώ σαν κομμουνιστής, αλλά και σαν Κρητικός, δεν πρόκειται να κατονομάσω εκείνους τους πραγματικούς Κρητικούς, πραγματικούς φύλακες των παραδόσεών μας, που μου πρόσφεραν καταφύγιο και φιλοξενία”. “Δεν μας πάει καλά να σε βασανίσουμε”, μου λένε σε συνέχεια, “γι’ αυτό πες μας τουλάχιστον από ποια χωριά πέρασες”. “Ναι”, τους λέω ξανά, “μα άμα σας πω τα χωριά που πήγα, θα γνωρίζετε τους Αριστερούς και θα βρείτε κάποια άκρη για να προχωρήσετε σε συλλήψεις”. Εδώ έκλεισε η πρώτη μέρα των ανακρίσεων και γύρισα στο κρατητήριο. Την επομένη το πρωί με πήγαν πάλι για ανάκριση στον διοικητή της Χωροφυλακής Κρήτης. Οι ίδιες ερωτήσεις από την πλευρά του, οι ίδιες απαντήσεις από τη δική μου πλευρά. Τότε ο διοικητής απευθύνθηκε στους υφισταμένους του και τους λέει: “Γυμνώστε τον τελείως και ρίξτε έναν γαζοντενεκέ κρύο νερό στο κρατητήριο. Λέγοντάς το αυτό με κοίταξε στο πρόσωπο για να μαντέψει πώς θα αντιδράσω κι όταν είδε πως χαμογέλασα ελαφριά, διέκρινα στο πρόσωπό του έναν μορφασμό, σαν να ντράπηκε για την αποτυχία της φοβέρας του. Εμεινα μερικές ημέρες στο κρατητήριο που με επισκέφθηκε η γυναίκα μου και μου έφερνε φαγητό και ό,τι άλλο αναγκαίο. Ενα δυο βράδια πέρασε έξω από το κρατητήριο και η Κωστούλα Μουντάκη και συζητούσε δυνατά για να γνωρίσω τη φωνή της σαν να μου έλεγε: “Κουράγιο συναγωνιστή στο πλευρό σου είμαστε όλοι, συναγωνιστές και φίλοι. Μια μέρα ήρθε και ο δικηγόρος Γ. Μακρυδάκης, στενός συνεργάτης στα χρόνια της Κατοχής, που παρακολουθούσε την υπόθεσή μου και μου είπε ότι θα με έστελναν εξορία στη Γυάρο».
Χρόνια ομοψυχίας
Βάλια Βαγιωνάκη
«Δεν θα ξεχάσω ποτέ την εικόνα έξω από την Περιφέρεια στα Χανιά να μαζεύουν τους ανθρώπους που κυνηγούσαν για να τους στείλουν στη φυλακή ή την εξορία, αλλά και τον πατέρα μου να έρχεται σπίτι έντονα ταραγμένος από τα γεγονότα», σημειώνει η βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ Βάλια Βαγιωνάκη, που η χούντα τη βρήκε μαθήτρια στο Γυμνάσιο. Αργότερα, ως φοιτήτρια πια θα ενταχθεί στον αντιδικτατορικό αγώνα, θα συλληφθεί το ’73 και θα φυλακιστεί για 2 μήνες. «Η δική μου εμπλοκή ξεκίνησε μέσα από το φοιτητικό κίνημα, την Επιτροπή Αγώνα του Χημικού, την Αντι – ΕΦΕΕ», αναφέρει, ενώ στην ερώτησή μας τι έχει συγκρατήσει από εκείνη την εποχή υπογραμμίζει: «Αυτό που μου έχει μείνει είναι η μεγάλη αλληλεγγύη και στήριξη του ενός προς τον άλλο. Ειδικά οι Κρητικοί ήταν πολύ δεμένοι. Μάλιστα ο πρώτος φοιτητικός σύλλογος ήταν εκείνος των Κρητών. Αργότερα δημιουργήθηκαν και άλλοι κι αυτό συνέβαλε τα μέγιστα στον αντιδικτατορικό αγώνα γιατί έδωσε τη δυνατότητα να συνευρίσκονται οι άνθρωποι και να συζητούν». Συνεχίζοντας η κα Βαγιωνάκη τονίζει: «Εκείνη την εποχή ήταν εντυπωσιακή η συντροφικότητα, η ενότητα και η αγωνιστικότητα. Παρά τις όποιες αντιπαραθέσεις και τις διαφορές. Θυμάμαι χαρακτηριστικά στη Νομική, όταν βγήκαμε έξω, ο κόσμος να είναι παρατεταγμένος και το ένιωθες ότι ήταν εκεί για να συμπαρασταθεί. Πολύ δε περισσότερο στη διάρκεια του Πολυτεχνείου. Το βασικό όμως νομίζω ότι ήταν ότι ο κόσμος δεν είχε αποδεχθεί το καθεστώς. Ειδικά στην Κρήτη ήταν πολύ λίγοι οι υποστηρικτές της δικτατορίας. Η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων θεωρούσε ξένο σώμα τη χούντα και εξέφραζε με κάθε ευκαιρία την αντίθεσή του σε αυτή, όπως και στις μέρες μας θεωρώ ότι για τους περισσότερους Έλληνες αποτελεί ξένο σώμα η Χρυσή Αυγή».
«Ε-λευ-θε-ρί-α!»
Αντώνης Μπαλωμενάκης
Σε καθεστώτα ανελευθερίας, ακόμα και η πιο μικρή αυτοσχέδια ενέργεια, μπορεί να αποκτήσει χαρακτήρα λυτρωτικό, απελευθερωτικό. Να στείλει ένα μήνυμα ελευθερίας. Μια τέτοια ενέργεια θυμήθηκε ο δικηγόρος Αντώνης Μπαλωμενάκης, ο οποίος ως νέος έζησε τις απαγορεύσεις και την κοινωνική καταπίεση της χούντας, αλλά και τα μεγαλειώδη γεγονότα του Πολυτεχνείου που άνοιξαν τον δρόμο για την πτώση της απριλιανής δικτατορίας. «Η πρόσληψη του συγκλονιστικού γεγονότος της βίαιης κατάλυσης της Δημοκρατίας από ένα μικρό παιδί αναγκαστικά είχε περιορισμένο ορίζοντα και βάθος. Δεν ήταν συνεπώς παράδοξο ότι η πομπώδης καθαρεύουσα του καθεστώτος, τους κανόνες της οποίας μας δίδασκαν με ιερατική αυστηρότητα στο σχολείο, έφθασε αρχικά να ηχεί οικεία στα αφτιά μας. Είχαμε εξοικειωθεί με την κάλπικη, όπως αποδείχθηκε, πατριδοκαπηλία των στρατοκρατών. Η απουσία στοιχειώδους δημοκρατικής ζωής φαινόταν ως κάτι το φυσιολογικό, μια και δεν είχαμε γνωρίσει ως τότε άλλο τρόπο λειτουργίας αυτού που σήμερα ονομάζουμε “δημόσιο χώρο”», σημειώνει ο κ. Μπαλωμενάκης και προσθέτει: «Ολα αυτά καταλύθηκαν βίαια μέσα μας με τα πρώτα διαβάσματα, τα πρώτα ψιθυρίσματα μεταξύ μας, τις πρώτες μυστικές συνάξεις. Αρχίσαμε κοροϊδεύοντας τον Παπαδόπουλο και λέγοντας ανέκδοτα για τον Παττακό. Την ίδια στιγμή χαμηλώναμε τη φωνή, όταν αναφερόμασταν στο γείτονα που τον πήραν στη Γυάρο (λέξη άγνωστη και επίφοβη συνάμα), χαμηλώναμε την ένταση στο πικάπ όταν βάζαμε έναν δίσκο του Μίκη. Δεν θα ξεχάσω ποτέ την τρομερή κραυγή “Ε-λευ-θε-ρί-α!” βγαλμένη από μερικές δεκάδες προσυνεννοημένους μεταξύ μας φίλους στο προαύλιο του Μουσείου, στην πρώτη “στιγμιαία” διαδήλωση κάτω από τη μύτη του “Σπουδαστικού”. Τα υπόλοιπα είναι, πια, Ιστορία».
