■ ∆οσµένος στο λαϊκό κίνηµα
«Και πάντα ο όρκος
του λαού µας για το φως
για το ψωµί για το κρασί
για την αγάπη
για το δίκιο θα ‘ναι
(µα τη Λευτεριά στο λέω)
-ναι, µα τον Αρη, σου το λέω
της λευτεριάς πρωτοχελίδονο-
όρκος του λαού µας, θα ‘ναι
- µα τον Άρη-: Ο ΑΡΗΣ».
Γιάννης Ρίτσος
Ο Άρης Βελουχιώτης, πρωτοκαπετάνιος του ΕΛΑΣ, υπήρξε αναµφισβήτητα µια από τις πιο σηµαντικές φυσιογνωµίες του εθνικοαπελευθερωτικού µας κινήµατος ενάντια στη φασιστική κατοχή. Στηριγµένος στο Κόµµα του, το ΚΚΕ, και στις ανεξάντλητες δυνάµεις του ελληνικού λαού, συνέβαλε τα µέγιστα, ώστε να ξαναζωντανέψει στις νέες συνθήκες το 1821, το αρµατολίκι και την κλεφτουριά. Έτσι η µορφή του δικαίως τοποθετήθηκε από την ιστορία δίπλα στις µορφές του Κολοκοτρώνη, του Καραϊσκάκη, του Ανδρούτσου, αλλά και τόσων άλλων επωνύµων και ανωνύµων που συγκροτούν την πανστρατιά των λαϊκών αγωνιστών, όσων ενέπνευσαν και εµπνέουν στο λαό µας το αίσθηµα της κοινωνικής προόδου, της Εθνικής Ανεξαρτησίας, της λαϊκής κυριαρχίας και απελευθέρωσης από οποιαδήποτε δεσµά εξάρτησης και υποτέλειας.
Από νωρίς µε το δίκαιο και το ΚΚΕ
Ο Άρης Βελουχιώτης (το πραγµατικό του όνοµα ήταν Θανάσης Κλάρας) γεννήθηκε, από εύπορη οικογένεια, στη Λαµία, στις 27 Αυγούστου του 1905. Το 1911 γράφτηκε στο ∆ηµοτικό Σχολείο του «Λαχανά» και το 1915 γράφτηκε στο Σχολαρχείο. Μετά το Σχολαρχείο θα γραφτεί στο ανώτερο τµήµα της «Αβερωφείου Γεωργικής Σχολής» Λαρίσης (Μέση Γεωπονική Σχολή µε τρίχρονη φοίτηση), απ’ όπου και θα αποφοιτήσει το 1922. Στη συνέχεια θα διοριστεί στη Γεωργική Υπηρεσία, αλλά γρήγορα θα παραιτηθεί, αφού – όπως ο ίδιος έλεγε – δεν µπορούσε να κλείνει τα µάτια στη φτώχεια και την εκµετάλλευση της αγροτιάς. Λίγο αργότερα, αρνούµενος να εκµεταλλευτεί την περιουσία του πατέρα του, να ζήσει άνετα και πλούσια, θα κατέβει στην Αθήνα κι αυτή η κάθοδος θ’ αλλάξει τη ζωή του.
Η αρχή της οργανωµένης δράσης του Θ. Κλάρα, µέσα από τις γραµµές της ΟΚΝΕ, τοποθετείται χρονολογικά στα 1924 µε 1925. Πάντως το 1925, που θα καταταγεί στο στρατό για να υπηρετήσει τη θητεία του, είναι ήδη µέλος της Κοµµουνιστικής Νεολαίας. Στο στρατό αρχικά έγινε δεκανέας, αλλά γρήγορα ανακάλυψαν την επαναστατική του δράση, τον καθαίρεσαν και τον έστειλαν «ως επικίνδυνο κοµµουνιστή» να περάσει το υπόλοιπο της θητείας του περιορισµένος στο Καλπάκι, που ήταν «πειθαρχικός ουλαµός», το χειρότερο στρατιωτικό κάτεργο της εποχής, ένα πραγµατικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Στο Καλπάκι ο Θανάσης Κλάρας κράτησε στάση πραγµατικού λαϊκού αγωνιστή και ο «Ριζοσπάστης» της εποχής πολλές φορές αναφέρει το όνοµά του σε ρεπορτάζ από το µαρτυρικό στρατόπεδο.
Το 1927 απολύεται από το στρατό, φτάνει στην Αθήνα, ξανασυνδέεται µε την ΟΚΝΕ, γίνεται στέλεχός της και δουλεύει σε διάφορες δουλειές όπως συντάκτης της εφηµερίδας «»ΝΕΟΛΑΙΑ»», µέλος της Περιφερειακής Επιτροπής Αθήνας κ. ο. κ. Επίσης δούλεψε στο κοµµατικό «Σοσιαλιστικό Βιβλιοπωλείο», µε διευθυντή τον Γ. Ζεύγο, και είχε συνεργασία µε το «Ριζοσπάστη», ενώ αργότερα υπήρξε συντάκτης του. Στο Κόµµα περνάει το 1929. Χρησιµοποιήθηκε σε διάφορες εµπιστευτικές δουλειές, όπως για παράδειγµα στην ειδική δουλειά που αφορούσε την κοµµατική περιφρούρηση, την οργάνωση δραπετεύσεων αγωνιστών από τις φυλακές, την εξασφάλιση πλαστών ταυτοτήτων για τους παρανόµους συντρόφους κ. ά.
Από το 1931 έως το 1933 ο Θανάσης Κλάρας θα βρεθεί εξόριστος στη Γαύδο µε τον συµπατριώτη του Τάκη Φίτσο και τον Ανδρέα Τζίµα (Σαµαρινιώτη), και άλλα στελέχη του ΚΚΕ. Ακόµα σώζετε το ‘’σπίτι του Βελουχιώτη’’ στο Σαρακήνικο της Γαύδου που κτίστηκε από τους ίδιους τους εξόριστους και ήταν ιδιοκτησία της οµάδας συµβίωσης, καθώς και Συµφωνητικό που υπογράφτηκε στις 14 του Μάρτη του 1933 ανάµεσα στον ιδιοκτήτη του οικοπέδου και τους αντιπροσώπους της Κολεκτίβας µε την υπογραφή και του (Άρη Βελουχιώτη)
Στη διάρκεια της ∆ικτατορίας του Μεταξά θα συλληφθεί, θα φυλακιστεί στην Αίγινα, θα αποδράσει κατά τη διάρκεια δίκης του στην Αθήνα, θα δουλέψει στον παράνοµο κοµµατικό µηχανισµό και θα ξανασυλληφθεί. Στα µέσα του 1939 – πιθανόν τον Ιούνη – τον στείλανε στις φυλακές της Κέρκυρας. Τον Ιούλη του ίδιου έτους υπογράφει «δήλωση µετανοίας» και αποφυλακίζεται. Την δήλωση αυτή υπέγραψε θεωρώντας ότι εκπληρώνει κοµµατική εντολή που αποσκοπούσε στο να συνδράµει στην ανασυγκρότηση των παράνοµων κοµµατικών οργανώσεων. Στην πραγµατικότητα η εντολή προερχόταν από την χαφιεδική ‘’Προσωρινή ∆ιοίκηση’’ που είχε συγκροτηθεί από την ∆ικτατορία Μεταξά. Για την δήλωση, ο Θανάσης Κλάρας διαγράφηκε από το ΚΚΕ ενώ µετά την αποφυλάκισή του διατήρησε αποστάσεις από την ‘’Προσωρινή ∆ιοίκηση’’.
Πρωτοκαπετάνιος του ΕΛΑΣ
Με την έναρξη του ελληνο-ιταλικού πολέµου ο Θ. Κλάρας θα βρεθεί στο Αλβανικό Μέτωπο σαν λοχίας του πυροβολικού. Στην Αθήνα θα επιστρέψει µε την είσοδο της Γερµανίας στον πόλεµο και την κατάρρευση του µετώπου. Στους συναδέλφους του φαντάρους, λέγεται ότι συνιστούσε να µην παραδώσουν τον οπλισµό τους, αλλά να τον κρύψουν για να µπορέσουν στη συνέχεια να αντισταθούν στον κατακτητή.
Το Νοέµβρη του 1941 αφού αποκαθίστατε ως µέλος του κόµµατος, στέλνεται από την ΚΕ του ΚΚΕ στη Ρούµελη, για να εξετάσει τις δυνατότητες ανάπτυξης του αντάρτικου κινήµατος. Επιστρέφει το ∆εκέµβρη του ίδιου έτους, υποβάλλει σχετική έκθεση στο Κόµµα, η οποία και εγκρίνεται. Το Γενάρη του 1942 βγαίνει οριστικά στο βουνό και αρχίζει τη δουλειά της συγκρότησης των ανταρτοοµάδων. Η δουλειά αυτή αποφασίστηκε στην ιστορική παράνοµη κοµµατική σύσκεψη στελεχών της Περιφερειακής Επιτροπής και των Αχτίδων του ΚΚΕ, στις 14/5/42, ηµέρα Πέµπτη, στο σπίτι του ∆. Μυρεσιώτη, στη συνοικία Νέα Σφαίρα της Λαµίας. Στη σύσκεψη συµµετείχαν οι Γ. Γιαταγάνας, Θ. Κλάρας, Γ. Φράγκος, Γ. Χουλιάρας, Τ. Καρκάνης, Ν. Λέβας, Γ. Λιάσκος, ∆. Μπακόλας, Ν. Παπιώτης, Β. Καθούλης, Φ. Μαστροκώστας, Κ. Αµπλιανίτης, και άλλοι. Τη σύσκεψη άνοιξε ο Γιαταγάνας και την εισήγηση έκανε ο Κλάρας (Άρης Βελουχιώτης). Το ξεκίνηµα της πρώτης ανταρτοοµάδας έγινε από την Καλύβα του Στεφανή, στη Σπερχειάδα, και στις 7/6/1942 ο Κλάρας θα µπει στο χωριό ∆οµνίτσα της Ευρυτανίας µε το όνοµα Άρης Βελουχιώτης. Από κει και µετά το όνοµα αυτό θα αντηχήσει σ’ ολόκληρη την Ελλάδα: Η συντριβή του ιταλικού καταδιωκτικού αποσπάσµατος «Ρυκά», ο Γοργοπόταµος, η µάχη του Κρικέλου, του Μικρού Χωριού και εκατοντάδες άλλες θα συνδεθούν µε τον Άρη. Στις 2/5/1943 µε τη συγκρότηση του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ θα οριστεί καπετάνιος του, µέλος της τριµερούς ηγεσίας, δίπλα στον Σαράφη που ήταν ο στρατιωτικός αρχηγός και τον αντιπρόσωπο του ΕΑΜ Α. Τζήµα – Σαµαρινιώτη.
Στις 22/4/1944 ο Άρης θα περάσει στην Πελοπόννησο µε αποστολή να βοηθήσει στην ανάπτυξη του αντάρτικου κινήµατος και στη συντριβή των εθνοπροδοτικών ταγµάτων ασφαλείας. Πετυχαίνει στην αποστολή του απόλυτα και επιστρέφει στη Ρούµελη τον Οκτώβρη του ίδιου έτους. Στις 20/10/1944 µπαίνει στη γενέτειρά του Λαµία, όπου γίνεται δεκτός από χιλιάδες κόσµου και εκφωνεί την περίφηµη ιστορική του οµιλία.
Άδικο τέλος
Στα ∆εκεµβριανά δε θα πάρει µέρος. Θα σταλεί µαζί µε τον Σαράφη και µεγάλες δυνάµεις του ΕΛΑΣ στην Ήπειρο εναντίον του Ζέρβα. Με τη συµφωνία της Βάρκιζας θα διαφωνήσει, αλλά παρά τις διαφωνίες του πειθάρχησε στις κοµµατικές αποφάσεις και υπέγραψε τη διαταγή αποστράτευσης του ΕΛΑΣ. Γρήγορα όµως – παρά το γεγονός ότι ο ΕΛΑΣ είχε διαλυθεί, οι συνθήκες είχαν αλλάξει και η ανασυγκρότηση του κινήµατος απαιτούσε µακρόχρονη µαζική πολιτικοϊδεολογική δουλειά και δράση – αντιτάχθηκε στην πολιτική του Κόµµατος, ξανάρχισε την αντάρτικη δραστηριότητα και επιχείρησε, όπως αναµφισβήτητα προκύπτει από πλήθος ιστορικών στοιχείων και ντοκουµέντων, να δηµιουργήσει το «Νέο ΕΛΑΣ». Το γεγονός αυτό – που δεν ήταν απλά µια οποιαδήποτε απειθαρχία στο Κόµµα – δηµιουργούσε τεράστιους κινδύνους για το λαϊκό κίνηµα συνολικότερα, µε αποτέλεσµα να υποχρεωθεί η ΚΕ του ΚΚΕ στην 11η Ολοµέλειά της (Απρίλης 1945) να προχωρήσει στη διαγραφή του Άρη. Η απόφαση της διαγραφής θα δηµοσιοποιηθεί τον Ιούνη του ‘45, αφού προηγουµένως θα αποβούν άκαρπες οι προσπάθειες της ηγεσίας του Κόµµατος ώστε ο Άρης να εγκαταλείψει την αντάρτικη δράση και να καταφύγει σε κάποια από τις Λαϊκές ∆ηµοκρατίες, όπως έγινε µε χιλιάδες, καταδιωκόµενους από την αντίδραση, λαϊκούς αγωνιστές.
Ο Άρης θα χαθεί άδικα στις 16/6/1945 έξω από τη Μεσούντα, όπου καταδιωκόµενος από δυνάµεις του εχθρού, θα δώσει ο ίδιος τέλος στη ζωή του. Στο θάνατο θα τον ακολουθήσει και ο πιστός του αντάρτης ο Τζαβέλας. Οι διώκτες τους, θα αποκεφαλίσουν τους δύο νεκρούς συντρόφους και θα κρεµάσουν τα κεφάλια τους από τις 18 έως τις 20 Ιούνη σ’ ένα φανοστάτη στα Τρίκαλα, δείχνοντας προφανώς µ’ αυτή τους τη θηριωδία πως έτρεµαν τον πρωτοκαπετάνιο του ΕΛΑΣ ακόµη και νεκρό.
Ο Άρης Βελουχιώτης αντιτάχθηκε στη Συµφωνία της Βάρκιζας και τη χαρακτήρισε λαθεµένη, ενώ είχε επισηµάνει έγκαιρα τον ρόλο των Άγγλων. Είναι χαρακτηριστικό πώς κατέληγε στην οµιλία του στη Λαµία τη µέρα της Απελευθέρωσης της πόλης: «Ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ υποσχέθηκαν στον λαό την πάλη ενάντια στον κατακτητή και την απελευθέρωση της χώρας µας. Αυτές τις υποσχέσεις τις τηρήσαµε (…) Μα εµείς υποσχεθήκαµε στον λαό και κάτι άλλο: Ότι δεν θ’ αφήσουµε το όπλο από το χέρι µας αν δεν πετύχουµε και τη διπλή λευτεριά: Τη λαοκρατία. Γι’ αυτό θα παλέψουµε για να εκτελέσουµε κι αυτή την υπόσχεσή µας, αφιερώνοντας και θυσιάζοντας τη ζωή µας ακόµα για τη λαοκρατική λύση του ελληνικού προβλήµατος (…) Αν αυτά δεν εκτελεστούν, τότε σας υποσχόµαστε ότι πάλι θα ξαναβγούµε στο βουνό (…)».
Αν και η αντίληψη του Άρη δεν ήταν απαλλαγµένη από τις αντιφάσεις της στρατηγικής του ΚΚΕ, είχε δίκιο που επέκρινε τη Συµφωνία της Βάρκιζας και τον αφοπλισµό του ΕΛΑΣ, υποστηρίζοντας την οργάνωση – συνέχιση του ένοπλου αγώνα.
Το ∆οκίµιο Ιστορίας του ΚΚΕ (Τόµος Β1) αναφέρει µεταξύ άλλων: «Θα ήταν πολύ περισσότερο σηµαντική η συµβολή του Άρη, εάν, πειθαρχώντας και ταυτόχρονα παλεύοντας µέσα από τις γραµµές του Κόµµατος για να γίνει κυρίαρχη η άποψή του, έθετε τις οργανωτικές στρατιωτικές ικανότητες που είχε και τη µεγάλη πείρα του στη διάθεση του Κόµµατος. Αν τις υπέτασσε στις αρχές λειτουργίας της κοµµατικής συλλογικότητας. Η ατοµική επιλογή απειθαρχίας του, ως µέσου πίεσης στο Κόµµα για να αλλάξει τη θέση του, δεν ήταν δυνατό να έχει αποτελεσµατικότητα.
Το δίδαγµα που βγαίνει από την ιστορία του Άρη µέσα στην Ιστορία του ΚΚΕ, είναι ότι µια λαθεµένη απόφαση µπορεί αποτελεσµατικά να διορθωθεί µόνο µέσα από τη συλλογική επεξεργασία και την πρακτική υλοποίησή της. Ταυτόχρονα, τα βαθύτερα διδάγµατα αφορούν τις συλλογικές ευθύνες των ανώτερων καθοδηγητικών οργάνων του Κόµµατος, δηλαδή της ΚΕ και του ΠΓ. Η έλλειψη συλλογικής λειτουργίας τους σε κρίσιµες περιόδους της ταξικής πάλης εκµηδενίζει την ουσιαστική λειτουργία της αρχής του δηµοκρατικού συγκεντρωτισµού: “Αποφασίζουµε συλλογικά, πλειοψηφικά, δρούµε ενιαία, µονολιθικά”. Η απόφαση για τη Συµφωνία της Βάρκιζας δεν ήταν αποτέλεσµα µιας τέτοιας λειτουργίας».
Ο Άρης – ο ρόλος και η συµβολή του στο ένοπλο λαϊκό κίνηµα – αποκαταστάθηκε αργότερα ηθικά και πολιτικά. Η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ (16 Ιούλη 2011) αποφάσισε την επίσηµη πολιτική αποκατάστασή του. Η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του Κόµµατος (23 Ιούνη 2018) αποφάσισε και την κοµµατική αποκατάσταση του Άρη Βελουχιώτη.
Ορισµένες επισηµάνσεις
Ο Άρης έγινε θρύλος υλοποιώντας την πολιτική του ΚΚΕ ως καπετάνιος του ΕΛΑΣ. Έγινε θρύλος ως κοµµουνιστής αντάρτης. Ποτέ δε στράφηκε κατά του ΚΚΕ. Και όταν ακόµα διαφώνησε για τη Βάρκιζα, και τότε δεν ήταν πολέµιος του ΚΚΕ. Να τι έλεγε στις 11 του Μάρτη του 1945 σε οµιλία του στο χωριό Αγία Τριάδα Ευρυτανίας: «Θα ‘ταν ανοησία να νοµίζει κανείς ότι εγώ είναι δυνατό να βαδίσω ενάντια στο Κόµµα, να το σώσω απ’ το γκρεµό θέλω. Το Κόµµα γνωρίζει τι κάνω, βρίσκοµαι σε συνεχή επαφή µε την καθοδήγηση του Κόµµατος και οι κινήσεις µου θα ‘ναι τέτοιες που θα δοθεί και ο χρόνος και η δυνατότητα στο Κόµµα να πάρει όλα τα µέτρα που θα απαιτήσει µια αλλαγή της πολιτικής του» (βλέπε ∆ηµ. Καραθάνου, «Αντίο καπετάνιε»,σελ. 26).
Ο Άρης Βελουχιώτης είναι µία από εκείνες τις προσωπικότητες του ελληνικού κοµµουνιστικού – και ευρύτερα λαϊκού – κινήµατος που έγινε θρύλος. Και σαν θρύλος µπορεί να επιδρά στη λαϊκή συνείδηση µε όλα εκείνα τα στοιχεία του µύθου που µπορεί να συγκινούν και να συνεγείρουν στις µικρές και µεγάλες στιγµές του αγώνα, µπορεί να ενεργούν ευεργετικά στην κινητοποίηση των µαζών σε µια δοσµένη ιστορική χρονική στιγµή, αλλά µπορεί και να αποτελούν ισχυρό εµπόδιο για µια επιστηµονικά ακριβολογηµένη προσέγγιση τόσο του προσώπου όσο και των γεγονότων στα οποία διαδραµάτισε ρόλο, αλλά και των αντικειµενικών συνθηκών της διαµόρφωσής του σαν προσωπικότητα. Γενικά να µη γίνεται κατανοητή η σχέση της προσωπικότητας µε την ιστορία και το λαϊκό κίνηµα. Βεβαίως, στο µύθο του Άρη που παίζουν ρόλο οι ίδιες οι περιστάσεις της ζωής του, δεν είναι δύσκολο να ξεµπλέξει κανείς το κουβάρι και να φέρει τα πράγµατα στις κανονικές τους διαστάσεις. Το πρόβληµα όµως δυσκολεύει εκεί όπου έχει συσσωρευτεί ένας τεράστιος όγκος από µυθοπλασίες, παραποιήσεις της αλήθειας και σκόπιµες ανακρίβειες – µε όλα τα δυσµενή για την ιστορία επακόλουθά τους – γύρω από τον Άρη. Αναφερόµαστε, φυσικά, σε κείνους που καλλιέργησαν και διόγκωσαν στη σύγχρονη εποχή το µύθο του Άρη, για πολιτικούς κυρίως λόγους. Είτε γιατί εκτίµησαν ότι η περίπτωση προσφέρεται προς εκµετάλλευση σε βάρος του ΚΚΕ είτε γιατί νόµισαν ότι βρήκαν µια ευκαιρία να αξιοποιήσουν προς όφελός τους – για δικά τους πολιτικά οφέλη – τους πατριωτικούς αγώνες του Κόµµατος παρά και ενάντια στο ίδιο το Κόµµα. Η ακόµα και να αµαυρώσουν την ίδια τη δράση του ΚΚΕ, το ρόλο της εµπροσθοφυλακής στο λαϊκό κίνηµα και τη σχέση του µε την πραγµατική ιστορία. Οι κοµµουνιστές, οι επαναστάτες, όσοι σέβονται τη µνήµη και την ιστορία του, όσοι διδάσκονται από τη δράση και την προσφορά του οφείλουν να προσεγγίζουν τον Άρη όπως πραγµατικά ήταν: Ένας άνθρωπος µε µεγάλα προτερήµατα, αλλά και µε αδυναµίες, µε σπουδαίο ιστορικό έργο, αλλά και µε λάθη. ∆ιότι και τα λάθη όταν υποδεικνύονται, εκτός από εχθρός των µύθων είναι κι αυτά πολύτιµα για να διδάσκεται κανείς, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για λάθη ανθρώπων που ήταν ηγετικές φυσιογνωµίες του λαϊκού κινήµατος και µάλιστα στις κορυφαίες στιγµές του, όπως το αθάνατο έπος της Εθνικής Αντίστασης και του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα από το φασιστικό ζυγό. Αυτός ήταν ο Άρης.
Επειδή τους ήρωες πρέπει να τους τραγουδάµε, ας θυµηθούµε το τραγούδι του: ‘’Ο Άρης κάνει πόλεµο ‘’Στίχοι: Ναυσικά Φλέγκα – Παπαδάκη (1923-2018), µουσική: Αλέκος Ξένος.
Βαριά στενάζουν τα βουνά, ο ήλιος σκοτεινιάζει
Το δόλιο το µικρό χωριό και πάλι ανταριάζει
Λαµποκοπούν χρυσά σπαθιά πέφτουν τουφέκια ανάρια
Ο Άρης κάνει πόλεµο µε αντάρτες παλικάρια
Έλα βρε άπιστε Ιταλέ, κοροΐδο Μουσολίνι
Να µετρηθούµε οι δυο µαζί να δεις το τι θα γένει
∆εν έχεις γέρους και άρρωστους, µικρά παιδιά να σφάξεις
Ούτε κορίτσια ντροπαλά ούτε χωριά να κάψεις
Παπάδες για να τυρρανάς στη µέση στο παζάρι
Έχεις µπροστά σου σήµερα, τον Καπετάνιο ‘Άρη
Που γρήγορος σαν τον αητό σαν το γοργό το αγέρι
φασίστες ἐσφαξε πολλούς µε δίκοπο µαχαίρι
Πηγές:
1.∆οκίµιο ιστορίας του ΚΚΕ τόµος Β1
2.Ριζοσπάστης 7 Ιούλη 2018, 100 χρόνια ΚΚΕ, αποκαλυπτικό κείµενο του Πάνου Τσαρού’’∆ήλωση Μετανοίας’’ του Άρη και η αλήθεια, ντοκουµέντο, άρθρο του Μάκη Μαΐλη
3.Ριζοσπάστης, 2 Οκτώβρη 2011, για την πολιτική αποκατάσταση του Άρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα)
4.Ριζοσπάσης, 17 Ιούνη 2022, σελ.10
5.∆ηµήτρη ∆αµασκηνού, ιστορικού – εκπαιδευτικού, ‘’Εξόριστοι στο νησί του θανάτου’’
Χανιά 11/6/2025
Ο Σπύρος ∆αράκης είναι
πρώην πρόεδρος µαρτυρικής ΜΑΛΑΘΥΡΟΥ
πρώην ∆ήµαρχος Μηθύµνης και µέλος του
∆.Σ του ∆ικτύου Μαρτυρικών πόλεων και
χωριών της Ελλάδος περιόδου 40΄- 45΄
(ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΑ)
