Απόψεις από τον Μεσαίωνα στον 19ο αιώνα
Α’. Αντί Προλόγου Αργά και σταθερά (κατά τ’ ανθρώπινα μετράδια), συνεχίζει αδιάλειπτα την περιστροφή του ο τροχός του χρόνου στις ράγες της αιωνιότητας, συνθλίβοντας στο πέρασμά του πολιτισμούς και καθεστώτα, ανθρώπινες οντότητες και άλλα έμβια και άψυχα δημιουργήματα της μάνας-Φύσης, αφήνοντας εις το φευγιό του αναμνήσεις, μνήμες, γεγονότα, που γίνονται άλλα’ πό τούτα θρύλοι, και άλλα παραμένουν απορίες ως τα σήμερα σε προαιώνια ανθρώπινα ερωτηματικά του τύπου: “ποιος είμαι;”, “από πού ήρθα;”, “πού πηγαίνω;”…
Β’. Απόψεις του Μεσαίωνα και εντεύθεν… Σ’ αυτό το “που πηγαίνω;” φτάνει στ’ αυτιά μας ολοκάθαρος ο αντίλαλος στις χρονοθίνες ετούτης της κραυγής της εναγώνιας, που κινά από τον “σκοτεινό Μεσαίωνα” και ακόμη πίσω… Και ο Μεσαίωνας ή οι “Σκοτεινοί Χρόνοι”, καλύπτει ένα ευρύ φάσμα της Ιστορίας από την Αρχαιότητα μέχρι την Αναγέννηση (476 – 1492 μ.Χ.), χαρακτηριζόμενος μεταξύ άλλων από την εμφάνιση της επιδημίας της πανούκλας (Μαύρος Θάνατος) που σκότωσε το 1/3 περίπου του πληθυσμού της Ευρώπης.1 Ετσι, στον Μεσαίωνα, η ιδέα του θανάτου καλλιεργήθηκε -και μονοπώλησε- όσο σε καμία άλλη εποχή. Τα: memento mori (θυμήσου το θάνατο) και Vanitas (όλα μάταια) ήταν διαρκώς παρόντα.2 Τα θέματα που κυριαρχούσαν ήταν ο θάνατος, η σήψη του ανθρωπίνου σώματος και το πέρασμα της νεότητας. Στο Μεσαίωνα κυριαρχούσε ο φόβος για την ζωή και η άρνηση της ομορφιάς και της ευτυχίας που ήταν συνδεδεμένες με τον πόνο και τη δυστυχία.
Η περιφρόνηση της εγκόσμιας ζωής και η φρίκη της αποσύνθεσης του υλικού σώματος ήταν παρόντα στα εκκλησιαστικά κείμενα. Στα τέλη του 14ου αιώνα άρχισε η απεικόνισή των θεμάτων αυτών με ρεαλιστικό τρόπο, ενώ παράλληλα διαδόθηκαν και στη λογοτεχνία.3 Ο θάνατος στην μεσαιωνική τέχνη εμφανίζεται με διάφορους τρόπους, πιο συχνά στα πάθη και τα μαρτύρια Αγίων. Κατά τον 11ο και 12ο αιώνα σε έργα με θέμα την Δευτέρα Παρουσία περιγράφεται ο θάνατος απλών ανθρώπων. Στην εποχή της επιδημίας του Μαύρου Θανάτου, της πανώλης, έγινε δημοφιλές το θέμα “Θρίαμβος του Θανάτου”.4 Η Αναγέννηση (15ος – 17ος αιώνας) ενέπνευσε ένα κίνημα που ξεκίνησε στην Ιταλία κατά τον ύστερο Μεσαίωνα, από όπου και εξαπλώθηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη. Η Αναγέννηση, σύμφωνα με αρκετούς μετά τα ένδοξα χρόνια της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας, υπήρξε η πιο σημαντική περίοδος για τον δυτικό κόσμο και γενικά για την ανθρωπότητα, με σπουδαιότερο χαρακτηριστικό την αναβίωση των αξιών της κλασικής αρχαιότητας, οι οποίες είχαν παραμεριστεί κατά τον Μεσαίωνα. Ζωγράφοι, πανεπιστήμονες και νέες μέθοδοι ανακαλύφτηκαν τότε. Οι άνθρωποι ψάχνουν πλέον αιτίες. Η ευπιστία και ο δογματισμός έχουν αρχίσει και υποχωρούν. Ο Αριστοτέλης με την κατηγοριοποίηση, με τις αιτίες και τα αποτελέσματα, την αυστηρή του λογική, “αναστήθηκε” όχι μόνο για τα λαμπρά μυαλά της εποχής, αλλά και για το σύνολο της κοινωνίας. “Αναστήθηκε” και ο Όμηρος. Ο φόβος του θανάτου σταμάτησε. Ως γνωστόν, ο φόβος σταματά, μόνο όταν πραγματοποιείται… Έτσι λοιπόν, οι άνθρωποι απέκτησαν ένα παράξενο θάρρος. Η “κόλαση και ο παράδεισος”, δεν έπαψαν να απασχολούν τον άνθρωπο.
Μπορεί άλλωστε ένα υπαρξιακό ζήτημα να εκλείψει από μια φωτεινή περίοδο; Όχι! Η διαφορά, έγκειται στο πώς οι άνθρωποι άρχισαν να σκέφτονται γύρω από το ορατό και το αόρατο. Μια μεγάλη δίψα για ανακαλύψεις όλων των θαυμάτων που φιλοξενεί η γη, κυρίευσε τον κόσμο. 5, 6 Σοφή ήταν η απάντηση του ζωγράφου της Αναγέννησης Μιχαήλ Άγγελου, όταν τον ρώτησαν εάν λυπάται τον τερματισμό της τέχνης του μετά το θάνατο: «Α μπα! εάν το να γεννιέται κανείς είναι ευχάριστο πράμα, και εφόσον ο θάνατος είναι μέρος του ιδίου κύκλου, δεν πρέπει να μας δυσαρεστεί καθόλου».7 Με το κίνημα του Διαφωτισμού (τέλη 17ου – αρχές 18ου αιώνα), ο άνθρωπος, για να αποδεχτεί το θάνατο χρειάζεται να τον επεξεργαστεί λογικά. Ως απεχθές γεγονός αποτελεί κατάσταση κρίσεως, η οποία αντιμετωπίζεται πλέον με δικανικό τρόπο.
Τον 17ο αιώνα η άρνηση του θανάτου λαμβάνει και ιδεολογικό περιεχόμενο με κοσμικά κριτήρια. Η πίστη στη δύναμη του ανθρώπου δεν θα μπορούσε να δεχτεί ένα γεγονός το οποίο ο άνθρωπος δεν δύναται να ορίσει. Ο θάνατος, ορθολογικοποιείται.8 Η απόρριψη του μυστικισμού μέσω του οποίου προσεγγιζόταν ο θάνατος αντικαθίσταται από τον ορθό λόγο. Συγκεκριμένα, η πίστη στη δύναμη του ανθρώπου έφτασε στο απόγειό της με τον ορθολογισμό. Ιδρυτής του κινήματος υπήρξε ο Ρενέ Ντεκάρτ (1596-1650), ο οποίος προχώρησε στον απόλυτο διαχωρισμό υλικού και νοητού, τοποθετώντας την αλήθεια στην έμφυτη ψυχή.9 Ο Άγγλος φιλόσοφος Sir Francis Bacon (1561-1626) έλεγε πως όποια ενέργεια το πνεύμα μπορεί να την εκτελεί χωρίς τα όργανα του σώματος, πρέπει να συνεχίζει την ύπαρξή της και μετά το θάνατο.
Ο δε Γάλλος στοχαστής Μοντεσκιέ (1689-1755) έγραφε: «Εάν η αθανασία της ψυχής ήτανε ακόμα και λάθος, θα ήταν ανοησία να μη πίστευα στην ψυχική μου αιωνιότητα. Δεν επιθυμώ ποτέ να ανταλλάξω την ιδέα της αθανασίας μου ακόμη και με τη πιο ύψιστη ευλογία του παραδείσου. Απολαμβάνω και χαίρομαι να πιστεύω ότι είμαι αθάνατος ψυχικά όπως και ο Θεός ο ίδιος. Ανεξάρτητες αποκαλυπτικές ιδέες μου έδωσαν ισχυρή πίστη και ακλόνητη σιγουριά για την αιωνιότητα μου, ΠΟΥ ΠΟΤΕ, ΜΑ ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΘΑ ΑΠΟΡΡΙΨΩ.»10 Αργότερα, τον 19ο αιώνα, ο Αμερικανός φιλόσοφος Waldo Emerson (1803-1882), θαυμαστής και λάτρης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, υποστήριζε ακράδαντα την αθανασία της ψυχής: «Κάθε πλανήτης και αστέρι, λέει, θα διαλυθούν κάποτε στον μέλλον, αλλά η ψυχή μας θα παραμένει αθάνατη αιώνια».
10 Εξάλλου, η Ρωσίδα φιλόσοφος Ε.Π. Μπλαβάτσκυ (1831-1891) αναφέρει στο Κλειδί της Θεοσοφίας, τα εξής για τον θάνατο: «Ο θάνατος είναι η τελευταία έκσταση στη γη. Μετά η ψυχή είναι ελεύθερη από τον περιορισμό του σώματος και το ευγενέστερο τμήμα της ενώνεται με την ανώτερη φύση και γίνεται συμμέτοχος της σοφίας και της μαντικής δύναμης των ανωτέρων όντων».11 Υπήρξαν ωστόσο στον αιώνα αυτό και πολέμιοι της ιδέας της αθανασίας της ψυχής, με διασημότερους εκπροσώπους τους Φόϊερμπαχ, Μαρξ, Νίτσε και Φρόιντ, θεωρητικούς άθεους. Ο Φόϊερμπαχ μάλιστα θεωρεί το Θεό κατασκεύασμα του ανθρώπου. Πιστεύει πως η θρησκεία προήλθε από τον πόθο του ανθρώπου να προεκτείνει τη ζωή του στο υπερπέραν. Μπροστά στην ανάγκη για αυτοσυντήρηση που αίρεται από τον θάνατο (γράφει ο ίδιος), ο άνθρωπος έφτασε να επινοήσει τη μεταθανάτιο ζωή. 12 Ο μεγάλος Ρώσος Συγγραφέας Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (1821-1881), σημειώνει: «Κανένας πόνος της ζωής δεν είναι τόσο βαθύς που να μπορεί να συγκριθεί με το θάνατο, αυτόν τον αιώνιο ανταγωνιστή της».13
Γ’. Επίλογος Ανήσυχος ανά τους αιώνες λοιπόν ο άνθρωπος για το πέρασμα από την προσωρινή γήινη διάβασή του σε μια άλλη διάσταση, πλήρης ερωτηματικών! Ολίγα “ψήγματα γνώσης” του θέματος δώσαμε για μια ευρεία περίοδο της ανθρώπινης παρουσίας και σε τούτο ζητούμε την κατανόηση του αναγνώστη. (Στο επόμενο: Οι απόψεις στον 20ο αιώνα – Rudolf Steiner)
ΠΗΓΕΣ 1. Αμαλία Τσακίρη. 10 τρελές θεραπείες. Εις Site: “Ελεύθερος Αετός”. http://www.aetos-apokalypsis.com/2013/05/mayros-thanatos.html 2. Johan Huizinga, L’autunno del Medioevo, Firenze, Sansoni Editore, 1978, 3. Η επίδραση του θανάτου στην τέχνη. Vanitas και memento mori. Χρυσή Καλογιαννίδου Διπλωματική Μεταπτυχιακή Διατριβή. Α.Π.Θ. 2012. 4. Franco Mormando Thomas Worcester, Piety and Plague from Byzantium to the Baroque, Kirksville, Missouri US, Truman State University Press, 2007 5. https://el.wikipedia.org/wiki 6. http://www.tsemperlidou.gr/alexandros-drivas/inspiration-spirituality/meta-tin- panoukla-irthe-i-anagennisi 7. Δρ. Δημήτρης Καραλής: Ζωή & αθανασία. http://diasporic.org/2011/01/dimitri-karalis/life-and-immortality/ 8. π.Ν. Λουδοβίκους. 2002. «Η εξατομίκευση του θανάτου και η ευθανασία: αναζητώντας το θεολογικό μίτο». Επιστημονικό Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη. 9. Βασιλική Κατσαούνη. Διαφωτισμός, ορθολογικοποίηση του θανάτου και ηθική https://www.pemptousia.gr/2015/03/diafotismos-orthologikopiisi-tou-thanatou-ke-ithiki/ 10. Δημήτρης Καραλής. Ζωή και αθανασία. http://diasporic.org/2011/01/dimitri-karalis/life-and-immortality/ 11. Ασπασία Παπαδομιχελάκη. 2007. Δεν υπάρχει Θάνατος http://ultathens.gr/articles/27-about-death/75-there-is-no-death.html 12. Μιχαήλ Χούλης. Το φαινόμενο τής Αθεΐας Ιστορική αναδρομή παρανοήσεων Αθέων. http://oodegr.co/oode/a8eismos/a8eias_fainomeno_1.htm 13. http://www.sansimera.gr/quotes/categories/77#ixzz4B03QKKi5
