Εκκλησιαστική γλώσσα: Τι δεν καταλαβαίνουμε;

Μὲ ἀφορμή, ἢ καὶ πρόσχημα, τὸ ὅτι πολλοὶ πιστοὶ δυσκολεύονται ἢ ἀδυνατοῦν νὰ καταλάβουν ὅσα περιλαμβάνονται στὶς Ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας δὲν εἶναι λίγοι ἐκεῖνοι ποὺ ἐπικρίνουν τὴν προσήλωση στὸν ἀρχαιοπρεπῆ λόγο μὲ τὸν ὁποῖο ἐκφέρονται δεήσεις, ἱκεσίες, εὐχές, ἀναγνώσματα κ.λπ.

Τὸ πρόβλημα τὸ γνωρίζει τόσο ὁ κατώτερος ὅσο καὶ ὁ ἀνώτερος Κλῆρος. Πρὶν ἀπὸ χρόνια, μὲ πρωτοβουλία τοῦ ἀειμνήστου Ἀρχιεπισκόπου Χριστοδούλου, μετὰ τὴν ἀνάγνωση ἀπὸ τὸν ἱερέα (ἢ τὸν διάκονο) τῆς εὐαγγελικῆς περικοπῆς ἀκολουθοῦσε ἀνάγνωσή της καὶ ἀπὸ μετάφραση στὴ νέα ἑλληνική. Τὸ ἐγχείρημα σύντομα ἐγκαταλείφθηκε, διότι δὲν ἔδινε λύση στὸ γενικότερο πρόβλημα. Πρόβλημα γιὰ τὸ ὁποῖο δὲν ἔχω ὑπόψη μου κάποια συστηματικὴ καὶ κυρίως ἀποτελεσματικὴ παρέμβαση, συνολικά, τῆς Ἐκκλησίας.

Ἡ ἄποψη ποὺ συχνὰ ἐπανέρχεται (δὲν ἔχει σημασία ἀπὸ ποιούς…) γιὰ μετάφραση στὴ νέα ἑλληνικὴ ὅλων τῶν Ἀκολουθιῶν δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ βρεῖ πρόσφορο ἔδαφος. Ὁ λόγος δὲν εἶναι μόνο γιὰ κάθε λογῆς ἀναγνώσματα (Εὐαγγέλιο, Ἀπόστολος, Προφητεῖες, Εὐχὲς κ.λπ.), ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ ἀποδοθοῦν σὲ μορφὴ γλωσσικὴ πιὸ οἰκεία σὲ ὅλους τοὺς πιστούς. Ἕνα μεγάλο μέρος τῶν Ἀκολουθιῶν καταλαμβάνουν ὕμνοι ποὺ ψάλλονται καὶ ποὺ εἶναι ποιητικὰ κείμενα γραμμένα μὲ βάση συγκεκριμένες γλωσσικὲς καὶ μουσικὲς φόρμες. Καὶ ἐκτὸς ἀπὸ αὐτὸ ἀξεπέραστες δυσκολίες σχετίζονται μὲ φρασεολογία ἡ ὁποία ἀναφέρεται σὲ θεολογικά, δογματικὰ καὶ ἄλλα συναφῆ θέματα, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ἔχουν καταστεῖ στερεότυπα ποὺ κινδυνεύουν ἢ καὶ εἶναι βέβαιο ὅτι θὰ χάσουν τὸ περιεχόμενό τους, ἂν μεταγλωττισθοῦν. Δὲν πρέπει νὰ παραβλέπεται καὶ τὸ ὅτι ἑκατοντάδες φράσεις τῆς ἐκκλησιαστικῆς γλώσσας ἔχουν διεισδύσει ἀκόμη καὶ στὴν καθημερινὴ ὁμιλία ἐμπλουτίζοντας καὶ ὀμορφαίνοντας τὸν νεοελληνικὸ λόγο. Τί θὰ κάνουμε μὲ αὐτές; Θὰ ἀπαγορευθοῦν;…

Ἡ φύση καὶ ἡ οὐσία τοῦ προβλήματος ὁδηγοῦν ἀβίαστα πρὸς συγκεκριμένη κατεύθυνση. Ἡ πρόσβαση στὸ περιεχόμενο τῶν Ἀκολουθιῶν καὶ ἡ κατανόησή του δὲν μποροῦν νὰ ἐπιτευχθοῦν παρὰ μόνο μὲ βοήθεια σὲ ὅσους ἔχουν δυσκολίες. Προϋπόθεση ἀσφαλῶς εἶναι νὰ τὸ θέλουν αὐτὸ καὶ οἱ δύο πλευρὲς – Ἐκκλησία καὶ ἐκκλησιαζόμενοι. Ἀκόμη ὅμως καὶ ἂν δεχτοῦμε πὼς τὸ θέλουν, δὲν εἶναι βέβαιο ὅτι προσπαθοῦν κάτι νὰ κάμουν.

Οἱ μαθητές, ἂν κάτι δὲν καταλαβαίνουν, ἂν κάποιες δυσκολίες συναντοῦν, μαθαίνουν ἀπὸ μικρὴ ἡλικία νὰ ρωτοῦν καὶ γενικὰ νὰ ψάχνουν ὅσο μποροῦν, γιὰ νὰ λυθοῦν οἱ ἀπορίες τους. Ὑποτίθεται ὅτι αὐτὸ τὸ ἐμπεδώνουν, γίνεται συνήθεια ποὺ τοὺς συνοδεύει σὲ ὅλη τὴ ζωή. Στὴν πράξη ὅμως ἀποδεικνύεται ὅτι συχνὰ χάνεται τὸ ἐνδιαφέρον, σβήνει ἡ δίψα γιὰ ἐμβάθυνση τῶν γνώσεων. Ὁ λόγος τοῦ Σόλωνος «γηράσκω ἀεὶ πολλὰ διδασκόμενος» δὲν βρίσκει ἐφαρμογὴ παρὰ μόνο σὲ λίγους. Αὐτὸ συμβαίνει καὶ στὸ χῶρο τῆς Λατρείας: ὅσοι δὲν καταλαβαίνουν αὐτὰ ποὺ ἀκοῦνε στὴν ἐκκλησία θὰ ἔπρεπε (ἂν πραγματικὰ ἤθελαν νὰ ξέρουν τί ἄκουσαν καὶ θὰ ἀκούσουν πάλι στὸ μέλλον πολλὲς φορὲς) νὰ ἀναζητήσουν βοήθεια – ὁποιασδήποτε μορφῆς. Ἀντίθετα, ἀφήνουν νὰ διαιωνίζεται ἡ ἄγνοια, ἡ ὁποία, στὴ χειρότερη περίπτωση, εἶναι δυνατὸν νὰ ἀμβλύνει τὸ θρησκευτικὸ συναίσθημα καὶ νὰ τοὺς κάμει ἀδιάφορους γιὰ ὅσα συμβαίνουν στὶς Ἀκολουθίες (ἄλλης τάξεως πρόβλημα εἶναι αὐτὸ ποὺ συμβαίνει σὲ τελετὲς καὶ κοινωνικοῦ χαρακτήρα – γάμους, βαπτίσεις – κατὰ τὶς ὁποῖες ἡ προσοχὴ στρέφεται σὲ ἄλλα σημεῖα).

Σὲ γενικὲς γραμμὲς αὐτὴ εἶναι ἡ εὐθύνη τοῦ καθενὸς χωριστὰ ἀπὸ τοὺς ἐκκλησιαζόμενος. Εὐθύνη ἀτομική, μὲ βάρος ἀνάλογο τῆς ἄγνοιας ποὺ ἔχουν καὶ τῆς ἀδιαφορίας ποὺ δείχνουν.

Τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς εὐθύνης εἶναι τῆς Ἐκκλησίας στὸ σύνολό της. Βλέποντας κανεὶς ἀπὸ κοντὰ καὶ προσέχοντας τὶς λεπτομέρειες δὲν εἶναι δύσκολο νὰ διαπιστώσει τοῦ λόγου τὸ ἀσφαλές. Ἡ πιὸ συνηθισμένη «παρέμβαση» εἶναι ὀλιγόλεπτο κήρυγμα, τὸ ὁποῖο ἑστιάζει σὲ κάποιο σημεῖο τῆς εὐαγγελικῆς ἢ ἀποστολικῆς περικοπῆς μὲ προβολὴ σκέψεων, παρατηρήσεων, νουθεσιῶν κ.λπ. Καλὸ αὐτὸ καὶ χρήσιμο, ἀλλὰ πολὺ λίγο – καὶ ἄσχετο μὲ τὸ πρόβλημα τῆς γλώσσας. Τὸ ἴδιο θὰ ποῦμε καὶ γιὰ ὁμιλίες ποὺ γίνονται κατὰ καιροὺς μὲ τὴν εὐκαιρία ἑορτῶν θρησκευτικῶν καὶ μὲ περιεχόμενο «πνευματικό».

Στὸ ἐρώτημα «τί θὰ μποροῦσε νὰ κάμει ἡ Ἐκκλησία καὶ δὲν τὸ κάνει;» χωροῦν ἀπαντήσεις ποὺ φωτίζουν τὰ πράγματα ἀπὸ διαφορετικὴ θέση ἡ κάθε μία. Καί, γιὰ νὰ προλάβω ἐνστάσεις, προσθέτω ὅτι ἀφ’ ἑνὸς ἐνέργειες ἀποσπασματικὲς δὲν θεραπεύουν τὴν κατάσταση, ἀφ’ ἑτέρου λύσεις μαγικὲς δὲν εἶναι εὔκολο νὰ βρεθοῦν. Θὰ γράψω λίγες σκέψεις γιὰ κάποια θέματα – «ἀπαντήσεις».

Τὸ πρῶτο, ἀσφαλῶς τὸ πιὸ ἁπλό, εἶναι ἡ ἀνάγκη ἱερεῖς, ψάλτες, ἀναγνῶστες νὰ ψάλλουν καὶ νὰ διαβάζουν μὲ εὐκρίνεια. Ὁρισμένοι δίνουν τὴν ἐντύπωση πὼς δὲν τοὺς ἀπασχολεῖ τὸ ἂν εἶναι καταληπτὰ ὅσα βγαίνουν ἀπὸ τὸ στόμα τους. Ἢ πὼς αὐτοὶ οἱ ἴδιοι ποὺ διαβάζουν καὶ ψάλλουν δὲν καταλαβαίνουν τὸ περιεχόμενο ὕμνων καὶ ἀναγνωσμάτων. Ἕνας κακοπροαίρετος θὰ ἔλεγε ὅτι ὁρισμένοι γιὰ κάποιο λόγο βιάζονται νὰ τελειώσουν. Ὅμως συστατικὸ τῆς ὀρθόδοξης Λατρείας εἶναι ἡ κατάνυξη, ποὺ πρέπει νὰ χαρακτηρίζει κάθε Ἀκολουθία – κατάνυξη ἡ ὁποία σὲ μεγάλο βαθμὸ θεμελιώνεται, καὶ ἐν συνεχείᾳ ὑποβάλλεται στοὺς πιστούς, μὲ εὐθύνη τῶν ἀνθρώπων ποὺ προανέφερα. Προσωπικὰ ἀπορῶ μὲ αὐτὴν τὴ βιασύνη, ἡ ὁποία δὲν ἀφήνει πολλὰ περιθώρια στοὺς «ἀκροατὲς» νὰ καταλάβουν αὐτὸ ποὺ ἄκουσαν. Ξεχνοῦν ἄραγε πὼς ἴσως οἱ περισσότεροι ἀπὸ τοὺς τελευταίους δὲν διαθέτουν τὴν ἀπαιτούμενη γλωσσικὴ κατάρτιση;

Ὑποθέτω ὅτι κατὰ τοὺς τελευταίους μῆνες δὲν εἶναι λίγοι ἐκεῖνοι ποὺ λόγω ἀναγκαστικοῦ «ἐγκλεισμοῦ» στὰ σπίτια τους παρακολουθοῦν ἀπὸ τὴν τηλεόραση τὶς ἱερὲς Ἀκολουθίες – κυρίως τὴν Θεία Λειτουργία. Ἴσως ἔχουν προσέξει ὅτι στὶς περισσότερες περιπτώσεις ἡ εἰκόνα ὡς πρὸς τὸ συγκεκριμένο θέμα εἶναι καλύτερη ἀπὸ αὐτὴν ποὺ εἴχαμε συνηθίσει. Τοῦτο μπορεῖ νὰ ἀποδοθεῖ εἴτε στην ἡσυχία καὶ τὴν κατάνυξη μέσα στὶς ἐκκλησίες εἴτε στὸ ὅτι δὲν ὑπάρχει λόγος γιὰ βιασύνη εἴτε καὶ στὸ ὅτι ἡ τηλεοπτικὴ ἀναμετάδοση ἐπιδρᾶ εὐεργετικά. Καὶ ἐπειδὴ ἔχω διαχρονικὴ εἰκόνα, θὰ ἔλεγα ὅτι στὴ Μητρόπολη Ἀθηνῶν μποροῦμε νὰ βροῦμε τὸ κορυφαῖο πρὸς μίμηση παράδειγμα. Ἐκτός, δηλαδή, ἀπὸ τὴν ὑποβλητικὴ ἀτμόσφαιρα, τὰ ἀψεγάδιαστα ἀκούσματα ποὺ φτάνουν μέσω τοῦ δέκτη στὸ σπίτι μας χαρίζουν γενναιόδωρα τέρψη καὶ ἐσωτερικὴ γαλήνη.

Αὐτὴ ἡ τελευταία περίοδος τῶν περιορισμῶν λόγω τῆς πανδημίας μπορεῖ νὰ δώσει μιὰ ἀκόμη πρόταση γιὰ ἀντιμετώπιση τοῦ προβλήματος. Φέρνω ὡς παράδειγμα τὴν πολὺ οἰκεία εἰκόνα πιστῶν ποὺ πηγαίνουν στὴν ἐκκλησία τὴ Μ. Ἑβδομάδα κρατώντας βιβλιαράκι μὲ τὰ κείμενα τῶν Ἀκολουθιῶν. Μὲ τὴ βοήθειά του καὶ προσηλωμένοι παραμένουν καὶ τὸ περιεχόμενο ὕμνων καὶ ἀναγνωσμάτων καταλαβαίνουν εὐκολότερα. Θὰ μποροῦσε, λοιπόν, (καὶ θὰ ἔπρεπε) νὰ ἀναλάβει πρωτοβουλία ἡ Ἐκκλησία, ὥστε σὲ ὅλες τὶς Ἀκολουθίες νὰ διανέμεται στοὺς πιστοὺς δωρεὰν φυλλάδιο κάποιας μορφῆς, στὸ ὁποῖο μάλιστα νὰ ὑπάρχει καὶ μετάφραση ἀπὸ τὸ πρωτότυπο – καί, ὅπου κρίνεται ἀπαραίτητο καὶ χρήσιμο, σχόλια καὶ ἐπεξηγήσεις.

Ἂς προσθέσω κάτι ἀκόμη: Μέσω τοῦ διαδικτύου πολλοὶ εἶναι ἐκεῖνοι (φυσικὰ πρόσωπα, σύλλογοι, ὀργανώσεις κ.λπ.) ποὺ προσπαθοῦν νὰ βοηθήσουν κάθε ἐνδιαφερόμενο μὲ κατάλληλες δημοσιεύσεις. Δὲν ξέρω ἂν ἀνάλογη προσπάθεια καὶ πρωτοβουλία (ἐννοεῖται συστηματικὴ καὶ ὄχι περιστασιακὴ) ἔχει ἀναλάβει καὶ καταβάλλει ἡ ἐπίσημη Ἐκκλησία. Φοβοῦμαι ὅμως ὅτι ἡ χρόνια δυσκινησία ποὺ μᾶς χαρακτηρίζει ὅταν πρόκειται γιὰ θέματα κοινοῦ ἐνδιαφέροντος ὑψώνει σοβαρὰ ἐμπόδια. Γνωστός μου ἱερωμένος, ποὺ ἱερουργεῖ στὴ Μακεδονία, ἀπαντώντας σὲ ἐπισήμανσή μου ὅτι τὰ λειτουργικὰ βιβλία ἔχουν πολλὰ λάθη σχετικὰ μὲ τὸ περιεχόμενο ὕμνων, μοῦ ἔγραψε πρὸ ἡμερῶν: «φροντίζω καὶ ἐπιθυμῶ νὰ εὐθυγραμμίζομαι μὲ τὰ παραδεδομένα».

Ἴσως αὐτὸ ἐξηγεῖ καὶ τὸ ὅτι λάθη δὲν ὑπάρχουν μόνο στὰ βιβλία.