Α’ Αντί Προλόγου
Ανατρέχοντας στα ταφικά έθιμα της αρχαιότητας, συνάγονται οι αντιλήψεις στη μακρινή εκείνη εποχή για τη μετάβαση στο επέκεινα. Επιλέξαμε να αναφερθούμε στην Αρχαία Ελλάδα και στην Αρχαία Αίγυπτο, δυο χώρες που ξεχώριζαν πολιτισμικά στην αρχαιότητα και οι οποίες πολλά έχουν να δώσουν στον μελετητή πολλών θεμάτων.
Β’ Ο άνθρωπος ως “ψυχή” στα ταφικά έθιμα
1. Στην Αρχαία Ελλάδα
Η ταφή των νεκρών στην Αρχαία Ελλάδα ήταν θρησκευτικό καθήκον των οικείων τους και προβλεπόταν από το νόμο. Η αμέλεια από τους οικείους, θεωρείτο βαρύ έγκλημα στον ηθικό χαρακτήρα του νεκρού. Θεωρούσαν υποχρέωσή τους την τέλεση της ταφής, επειδή πίστευαν ότι από την ανάπαυση του σώματός τους εξαρτιόταν και η αποδοχή και ανάπαυση της ψυχής τους στα Ηλύσια Πεδία. Ατιμωτικό ήταν να μείνει το σώμα άταφο. Συνήθως έμεναν άταφοι οι προδότες της πατρίδας, οι λιποτάκτες, οι ιερόσυλοι και οι αυτόχειρες. Την ψυχή του νεκρού τη μετέφερε ο ψυχοπομπός Ερμής στην Αχερουσία λίμνη απ’ όπου την παραλάμβανε ο βαρκάρης Χάροντας και την μετέφερε στον Αδη όπου γινόταν δεκτή, με την προϋπόθεση πως το σώμα του νεκρού είχε ταφεί. Εκεί βρισκόταν με τις άλλες ψυχές, χωρίς όμως να θυμάται τίποτα από την επίγεια ζωή του, ευρισκόμενος σε κατάσταση λήθης.1
Οι αρχαίοι Ελληνες τιμούσαν τους νεκρούς τους με μεγαλοπρεπείς τελετές κατά την κηδεία και με εορταστικές τελετές και εορταστικούς αγώνες μετά από αυτήν. Η κηδεία περιελάμβανε τέσσερις φάσεις: α) καλλωπισμό, β) πρόθεση στη νεκρική κλίνη, γ) εκφορά για ενταφιασμό, δ) ταφή (κατώρυξη). Κατά την κατώρυξη ο νεκρός τοποθετείτο σε πλάγια στάση, με τα χέρια του φερμένα μπροστά στο πρόσωπο και με ισχυρή κάμψη των γονάτων στο στήθος.2 Γι’ αυτό το συγκεκριμένο τρόπο απόθεσης των νεκρών έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς διάφορες ερμηνείες, και κατά μια άποψη, η εμφανής ομοιότητα που παρουσιάζει η στάση των νεκρών με τη στάση των εμβρύων, εμπεριέχει το συμβολισμό της επαναφοράς του νεκρού στη μητέρα γη.3
Πολλές φορές έβαζαν στο στόμα του νεκρού ένα νόμισμα. Ήταν τα βαρκάτικα, ο οβολός που έπρεπε να πληρώσει στον Χάροντα που τον περνούσε με τη βάρκα στον ποταμό Αδη. Αλλες φορές πάλι, έβαζαν κοντά στο νεκρό ένα γλυκό από μέλι, διότι πίστευαν πως με αυτό θα μπορέσει να κολακέψει τον Κέρβερο, τον σκύλο – φύλακα του Αδη. Η κηδεία γινόταν μέσα στο σκοτάδι της νύχτας, πριν βγει η πρώτη αχτίδα του ήλιου και μολυνθεί από τον νεκρό, που θεωρείτο μιασμένος. Εκαναν τελετές εξαγνισμού, ενώ οι συγγενείς πλένονταν με νερό φερμένο από άλλο σπίτι κι έπειτα έτρωγαν όλοι μαζί (νεκρόδειπνα). Την επόμενη, γίνονταν εξαγνισμός του σπιτιού με θαλασσινό νερό. Την τρίτη μέρα, την ένατη, την τριακοστή και στο χρόνιασμα, έκαναν προσφορές, θυσίες και συμπόσια στη μνήμη του νεκρού. Η τελευταία μέρα των Ανθεστηρίων (τέλη Φεβρουαρίου) ήταν η μεγάλη γιορτή στη μνήμη των νεκρών (κάτι σαν τα σημερινά Ψυχοσάββατα).4
Επίσης μέσα στον τάφο, μαζί με το νεκρό τοποθετούνταν διάφορα προσωπικά αντικείμενα (“κτερίσματα”). Πρόκειται για αντικείμενα δηλωτικά του φύλου, της ηλικίας, του επαγγέλματος ή των ασχολιών του νεκρού καθώς επίσης και του βιοτικού επιπέδου της εποχής και της περιοχής. Στους άνδρες τοποθετούσαν κυρίως διάφορα όπλα και τρόπαια (δόρατα, ασπίδες, τόξα). Στις γυναίκες είδη καλλωπισμού, ενώ στα παιδιά, παιχνίδια.2 Το έθιμο αυτό ξεκινούσε από τις δοξασίες των αρχαίων Ελλήνων που πίστευαν ότι ο νεκρός χρειάζεται τα αγαπημένα του αντικείμενα και μετά το θάνατο, στην “άλλη ζωή”, αλλά και ως προσωπικά αγαθά του πεθαμένου ανακρατούν κάτι από την ζωή του και έτσι θα έχουν ξεχωριστή δύναμη να τον ξαναφέρουν στον κόσμο.5
Η καύση των νεκρών που εμφανίζεται γύρω στον 11ο αιώνα π.Χ. θεωρείται επίδραση της Ανατολής, πιθανώς των Χετταίων και διαδόθηκε στην Ελλάδα από τη Μικρά Ασία. Ο Όμηρος αναφέρει πως την καύση των νεκρών την ήθελαν όλοι γιατί η φωτιά έδινε τη λύτρωση των νεκρών.5
2. Στην Αρχαία Αίγυπτο
Τα ταφικά έθιμα και τα τελετουργικά διαρκούσαν περίπου 70 ημέρες από την ώρα του θανάτου μέχρι την ταφή. Τα τελετουργικά αυτά είχαν ως σκοπό να μετατρέψουν ολοκληρωτικά το νεκρό σε Όσιρι. Οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν ο πρώτος λαός που υποστήριξε ότι η ψυχή ήταν αθάνατη και ότι μετά τον θάνατο, η ψυχή ξαναγύριζε σε σώμα ζώου (μετεμψύχωση). Ο χρόνος που χρειαζόταν για να ολοκληρωθεί αυτή η φάση εξέλιξης ήταν 3.000 χρόνια. Η διαδικασία της μετενσάρκωσης αφορούσε μόνο τους Φαραώ, τους ιερείς και τους ευγενείς. Στον ενταφιασμό συμμετείχε και η Αιγυπτιακή Βίβλος των Νεκρών, η οποία ήταν μια σειρά διακοσίων αποσπασματικών κειμένων, ύμνων και εικόνων γραμμένων σε πάπυρο, που θάβονταν μαζί με το νεκρό ή ζωγραφίζονταν στους τοίχους, για να διευκολύνουν το πέρασμά του στον κάτω κόσμο. Συνέπεια των απόψεών τους για την ψυχή μετά θάνατον, ήταν και η κατασκευή των Πυραμίδων, που προορίζονταν μόνο για τους Φαραώ.6
Οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι εφάρμοσαν την ταρίχευση και μουμιοποίηση των σωμάτων. Και τούτο, επειδή, στις πεποιθήσεις τους περί ψυχής, περιλαμβανόταν η πίστη πως με την ταρίχευση και τη μουμιοποίηση διατηρείτο η ταυτότητα του ατόμου στην μεταθανάτια ζωή. Σύμφωνα δε με μεταγενέστερες πεποιθήσεις, η ψυχή του νεκρού οδηγείται στην Αίθουσα της Κρίσης, στο Ντουάτ (Κάτω Κόσμο), από τον θεό Άνουβι και η καρδιά του, εν είδει αρχείου της ηθικής του κατόχου της, ζυγίζεται με αντίβαρο το Φτερό της Αλήθειας της θεάς Μά’ατ. Εάν το αποτέλεσμα είναι ευνοϊκό, ο νεκρός οδηγείται στον Όσιρι στο Ααρού. Εάν το αποτέλεσμα είναι δυσμενές, ο δαίμων Αμμίτ (καταβροχθιστής των καρδιών) -εν μέρει κροκόδειλος, εν μέρει λέων και εν μέρει ιπποπόταμος- καταβροχθίζει την καρδιά και ο νεκρός παραμένει στο Ντουάτ.7
Γ’ Επίλογος
Ίδιος ο άνθρωπος ανά τους αιώνες, αδύναμος ενώπιον της τύχης στο επέκεινα… Ολίγα μόνο “ψιχία” ενημέρωσης παραθέσαμε και σήμερα για το “ογκώδες” θέμα των ταφικών εθίμων και σε τούτο ζητούμε την κατανόηση του αναγνώστη.
(Στο επόμενο: Απόψεις Αρχαίων Λατίνων)
ΠΗΓΕΣ
1. Καρύτσα Αντιγόνη. 2014. Η ταφή και η καύση των νεκρών στην αρχαιότητα.
2. Ελευθεριάδης Χάρης, Γκέκας Νίκος, Παύλου Αντώνης, Παπακων/νου Χρήστος.
3. Η απόθεση. Εις site: Χρονολόγιο.
4. Άρτεμις Σκουμπουρδή, «Αθήνα: Μια πόλη μαγική» (Αθήνα, 2006, εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ)….
5. Εγκυκλοπαίδεια “Επιστήμη και Ζωή”, Τόμος 10ος.
6. Ταφικά έθιμα στην Αρχαία Αίγυπτο. Νικολαΐδου Κων/να, Τσέκου Αλεξάνδρα,
Σιβίλογλου Δώρα, Χατζηϊωανίδου Σοφία. ..
7. Εικόνες ταφικών εθίμων στην Αίγυπτο.
