«Η ψυχή είναι αθάνατη διότι το αεικίνητο είναι αθάνατο»
Πλάτων
Α’. Αντί Προλόγου
Το προαιώνιο ερώτημα που ταλανίζει τη σκέψη του ανθρώπου σχετικά με την ύπαρξη της ψυχής και του διαχωρισμού της κάποια στιγμή από το σώμα, είναι ένα από τα πλέον θεμελιώδη προβλήματα της φιλοσοφίας, δεδομένου ότι τούτο συνδέεται άμεσα με τη μεταθανάτια ζωή. Οι περισσότερες εξάλλου θρησκευτικές αντιλήψεις δέχονται την αθανασία της ψυχής, ακόμη και μετά το θάνατο του φυσικού σώματος.
Β’. Εννοια και απόψεις περί ψυχής
Ο ορισμός της ψυχής, είναι πολύ δύσκολο να δοθεί. Ως ψυχή θεωρούμε την εσωτερική αρχή με την οποία σκεπτόμαστε, αισθανόμαστε και το σώμα μας παραμένει ζωντανό. “Ψυχή” σημαίνει “πνοή” και “ψύχειν” σημαίνει “πνέειν”. Ο ελληνικός ορισμός υπογραμμίζει την παρουσία της πνοής εξωτερικό γνώρισμα της ίδιας της ζωής, ταυτισμένης με την αναπνοή, η απουσία της οποίας σημαίνει το θάνατο1.
Ετυμολογικά, “ψυχή”: Θηλυκό ουσιαστικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Προέρχεται από το ρήμα “ψύχω” = πνέω, φυσώ, μη έχοντας καμία σχέση με το ομώνυμο ρήμα “ψύχω”= παγώνω, ψυχραίνω. Η βασική σημασία της λέξης στην Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, στους Αρχαίους Ελληνες τραγικούς, αλλά και στη γλώσσα της Καινής Διαθήκης είναι: Ο άνθρωπος ως ξεχωριστή προσωπικότητα, ολόκληρο το “είναι” του ανθρώπου2.
Σύμφωνα με τον αριστοτελικό ορισμό: «Ψυχή είναι η πρώτη εντελέχεια ενός φυσικού, οργανικού σώματος, που έχει τη δυνατότητα της ζωής, και, επίσης, έχει μέσα του την αρχή της κίνησης και της στάσης». Εντελέχεια δε, είναι η μορφή του όντος που υπάρχει σε κατάσταση δυνατότητας. Η ψυχή, δηλαδή, είναι μια υπόσταση με την έννοια της μορφής (του συγκεκριμένου σώματος). Η χαρακτηριστική λοιπόν αριστοτελική διατύπωση, είναι πως η ψυχή είναι αυτό που ένα συγκεκριμένο σώμα ήταν να είναι. Είναι αιτία και αρχή του ζωντανού σώματος, η πηγή και ο σκοπός της κίνησής του. Είναι αιτία ως η μορφή του έμψυχου σώματος. Ταυτόχρονα, ο Αριστοτέλης, κατέληξε να δει καθαρά ότι η ψυχή και το σώμα συνιστούν στην περίπτωση του ανθρώπου, μια πολύ συνεκτική ενότητα3.
Στην ελληνική γραμματεία, η λέξη “ψυχή” συναντάται πρώτη φορά στον Όμηρο και μάλιστα σε συγκεκριμένες περιπτώσεις που σχετίζονται πάντα με τον άνθρωπο και όπου η “ψυχή” παρουσιάζεται ως κάτι το οποίο κινδυνεύει να χάσει ο πολεμιστής στη μάχη, είτε ως κάτι που μετά τον θάνατο του σώματος, μεταβαίνει στον Αδη, δηλαδή στον “Κάτω Κόσμο”4.
Ο Σωκράτης (470 – 399 π.Χ.) θεωρεί την ψυχή ως κτήμα των θεών ευρισκόμενη στη “φυλακή” του σώματος, κάτι που δεν επιτρέπει στον άνθρωπο σε καμιά περίπτωση την αυθαίρετη “έξωσή” της (αυτοκτονία) και της οποίας την αθανασία πίστευε ακράδαντα. Πίστευε ακόμη ότι οι ψυχές των νεκρών βρίσκονται κάπου στον Αδη για να μπορούν να επανέλθουν στη ζωή. Διότι, εάν δεν υπήρχε η επάνοδος ή αναβίωση ή μετενσάρκωση, θα είχαμε ευθεία γραμμή από τη ζωή στον θάνατο και όχι κύκλο, οπότε τα πάντα θα εξαφανίζονταν. Μάλιστα είπε την παραμονή της θανάτωσής του: «Χαρείτε και μην θρηνείτε με τον θάνατο μου… Όταν με κατεβάζετε στον τάφο μου, πείτε ότι θάβετε το σώμα μου μόνο και όχι την ψυχή μου» 5. Υποστήριζε ακόμη ότι η ψυχή, λόγω της αιώνιας και άφθαρτης φύσης της είναι σε θέση να γνωρίζει τα πάντα, αφού κατά τη διάρκεια των προηγούμενων ενσαρκώσεών της έχει ζήσει πάρα πολλές και διαφορετικές καταστάσεις, τις οποίες δυστυχώς δεν μπορεί να θυμάται, όσο βρίσκεται σε ένσαρκη κατάσταση6.
Ο Αθηναίος ρήτορας Ισοκράτης (436 – 338 π.Χ.) συγκλίνει σε παρόμοια άποψη με τον Σωκράτη διαπιστώνοντας ότι: «Πειρώ τω μεν σώματι είναι φιλόπονος, τη δε ψυχή φιλόσοφος», δηλαδή μας προτρέπει να προσπαθούμε να ήμαστε φιλόπονοι (να ασκούμαστε σωματικά) όσον αφορά το σώμα και φιλόσοφοι (να ασκούμαστε πνευματικά) όσον αφορά την ψυχή7.
Ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός Ξενοφώντας (430 – 355 π.Χ.) μας λέει ότι: «Η μεν του σώματος ισχύς γηράσκει, η δε της ψυχής ρώμη αγήραστος εστίν» δηλαδή: «Η ισχύ του σώματος μπορεί να γηράσκει η δύναμη όμως της ψυχής δεν γερνάει», ενώ συμπληρώνει λέγοντας: «Νομίζω τους ανθρώπους ουκ εν τη οικία τον πλούτον και την πενίαν έχειν, αλλ’ εν ταις ψυχαίς» δηλαδή: «Στους ανθρώπους ο πλούτος και η φτώχεια δεν είναι στο σπίτι, αλλά μέσα στην ψυχή»7.
Ο μαθητής του Σωκράτη Πλάτωνας (427 – 347 π.Χ.), διαχώριζε το σώμα από την ψυχή και υπό το πρίσμα αυτό, η πορεία της ψυχής (την οποία χαρακτήριζε άφθαρτη και αναλλοίωτη) δεν επηρεαζόταν από τον ερχομό του θανάτου. Πίστευε στο χωροχρονικό ταξίδι της ψυχής, υποστηρίζοντας πως αυτή δεν αποτελεί παρά ένα φορέα μιας γνώσης, την οποία δεν απέκτησε σε μια μόνο ζωή. Ετσι, η ψυχή, υψώνεται με τη γνώση πάνω από την ύπαρξη, ο δε θάνατος προσβάλλει μόνο το σώμα, ενώ από την άλλη, η ψυχή παραμένει αθάνατη1. Πίστευε ακόμη, ότι ο σωματικός θάνατος αποτελεί μεγάλη ευεργεσία για τον άνθρωπο. Γι’ αυτό και ο Σωκράτης με πολλή ηρεμία και γαλήνη ψυχής δέχτηκε το θάνατο και ήπιε αδιαμαρτύρητα το κώνειο, πιστός στο δίκαιο της πατρίδας του9.
Περιοριζόμαστε σε τούτες τις ολίγες μόνο σημειώσεις στην περί ψυχής εννοιολογία και φιλοσοφία των Αρχαίων Ελλήνων Φιλοσόφων, δεδομένου ότι μια πλήρης ανάλυση θα απατούσε αναρίθμητες σελίδες.
Η Χριστιανική θρησκεία διδάσκει ότι η ψυχή είναι μια ουσία άϋλη, αθάνατη, δημιούργημα του Θεού, και η οποία ρυθμίζει τη ζωή του σώματος. Και στο σημείο τούτο, επιβάλλεται να αναφερθούμε στη βιβλική περιγραφή της δημιουργίας του ανθρώπου όπως αναγράφεται στην Γένεση (Β:7), ότι δηλαδή ο Θεός: «ενεφύσησεν εις το πρόσωπον αυτού (του ανθρώπου) πνοήν ζωής, και εγένετο ο άνθρωπος εις ψυχήν ζώσαν». Η δε ψυχή κατά τη χριστιανική αντίληψη και με την αθάνατη φύση της, μπορεί από μόνη της να αντιπροσωπεύει την ανθρώπινη προσωπικότητα που είναι υπεύθυνη απέναντι στο Θεό, για κάθε πράξη που έκανε στη γη8. Ακόμη, η Ορθόδοξος Χριστιανική διδασκαλία, διδάσκει ότι κατά τη σύλληψη του ανθρώπου, ο Θεός του εμφυσά την πνοή ζωής δηλαδή την ψυχή, είναι δηλαδή τούτη δημιούργημα Θεού και όχι απλή “μεταφύτευση” της ψυχής των γονέων στο νήπιο κατά τη γέννησή του, όπως δίδασκαν οι επικούρειοι Ελληνες φιλόσοφοι και κάποιοι αιρετικοί Χριστιανοί9.
Γ’. Επίλογος
Στην Ιστορία των θρησκειών, διατυπώθηκαν πολυάριθμες αντιλήψεις πάνω στο τι κατά προσέγγιση μπορεί να είναι, αυτό που λέγεται “ψυχή”. Εμείς, στο παρόν σημείωμα αρκεστήκαμε (λίαν συνοπτικώς) στις ελληνοχριστιανικές και μόνον αντιλήψεις επί του θέματος. Στα επόμενα άρθρα της “Αναζήτησης” θα αναφερθούμε στο θέμα, κατά τις περί θανάτου απόψεις κάθε θρησκείας. Οπωσδήποτε όμως, το περί ψυχής θέμα είναι εξαιρετικώς ευρύ, που δεν εξαντλείται σε ολίγα “ψιχία πληροφόρησης” που ακροθιγώς προσεγγίσαμε και παραθέσαμε, και σε τούτο ζητούμε την κατανόηση του αναγνώστη μας.
(Στο επόμενο 2o κεφάλαιο: “Oι απόψεις της Εκκλησίας για τη ζωή μετά τη ζωή”)
*γεωπόνος – συγγραφέας,
μέλος της “Λογοτεχνικής Παρέας Χανίων”
Πηγές:
1. Κοτζιά Αλίκη. Υπάρχει ψυχή; Περιοδικό “Φαινόμενα” Εφημερίδα “Ελεύθερος
Τύπος”, Τεύχος 67, 18-2-2012.
2. Μαστοράκη Ανδρονίκη. Ετυμολογία της λέξης “Ψυχή”(Psyche’s etymology).
Φιλοσοφικές θεωρίες για την Αρχή των Οντων. https://neoellines.wordpress.com/
3. Αριστοτέλης. Περί ψυχής. Μετάφραση-Σχόλια Π. Γρατσιάτου, Αθήνα “Φέξη”,
2011.
4. Η “ψυχή” στην Αρχαία Ελλάδα. http://dyismos.pblogs.gr/2011/06/884480.html
5. Πλάτωνος: Φαίδων (Περί Ψυχής). 2007. Εκδ. ΖΗΤΡΟΣ, Αθήνα. Σειρά: Αρχαίοι
Συγγραφείς 96.
6. Αθηνάδης Περίανδρος. 2013. Σωκράτης: Η ψυχή είναι αθάνατη και κρατάει
μνήμες. http://hellinondaimonia.blogspot.gr/2013/08/h.html
7. Αρχαία Γνωμικά περί ψυχής, σώματος και πλούτου. http://archaia-ellada.blogspot.gr/2014/03/blog-post_26.html
8. Σακκέτος Π. Αγγελος. 2009. Ώρα Απιέναι. Ιησούς και Σωκράτης. Εκδόσεις
Λιακόπουλος, Αθήνα.
9. Χριστόδουλος. τ. Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος. 2004. Η μετά
θάνατον ζωή. Εκδ. Χρυσοπηγή, Αθήνα.
