Δ’ ΜΕΡΟΣ
Η ελληνική κυβέρνηση, μετά το θάνατο του βασιλιά Αλέξανδρου, αποφάσισε σύμφωνα με το άρθρο 50 του Συντάγματος να συγκαλέσει την υπό διάλυση Βουλή και να προχωρήσει στην εκλογή αντιβασιλέα μέχρι της οριστικής επίλυσης του δυναστικού προβλήματος, μιας και στην πρόσκληση του Ελ. Βενιζέλου για ανάρρηση στη βασιλική εξουσία του πρίγκιπα Παύλου είχε αντιδράσει η βασιλική οικογένεια.
Προκρίθηκε ως προσωρινή λύση, η λύση του αντιβασιλέα Παύλου Κουντουριώτη από το ελληνικό Κοινοβούλιο. Ο Παύλος Κουντουριώτης, άντρας με παροιμιώδη ακεραιότητα και προσφορά στο Έθνος, συνδεδεμένος με τον Βενιζέλο από τους Βαλκανικούς πολέμους, νικητής της Ναυμαχίας της Ελλης και της Λήμνου, αλλά και πρωτεργάτης του Κινήματος Εθνικής Σωτηρίας 1916, όπου υπήρξε και ένα από τα τρία μέλη της ονομαστής Τριανδρίας.
Προσωπικότητα αποδεκτή και σεβαστή στο Πανελλήνιο, θεωρήθηκε και ήταν η πιο ενδεδειγμένη λύση για την παρούσα στιγμή.
Ο Βενιζέλος βέβαια ξεπερνώντας τον σκόπελο των εκλογών, είχε σκοπό να επαναφέρει το δυναστικό ζήτημα. Πίστευε ότι θα ανάγκαζε τόσο τον Κωνσταντίνο όσο και τον νόμιμο διάδοχό του Γεώργιο, να εκχωρήσουν το δικαίωμα της βασιλικής εξουσίας στον πρίγκιπα Παύλο, ιδιαίτερα μετά την έκφραση της λαϊκής ετυμηγορίας.
Μετά από χρόνια θα αποκαλύψει σε επιστολή του στον Γεώργιο Βεντήρη, κάνοντας αυτοκριτική για τους χειρισμούς του εκείνη τη δύσκολη περίοδο τα εξής:
«Λάθος μου ήτο ότι όταν επήλθεν ο θάνατος του Αλεξάνδρου δεν ανέβαλα τας εκλογές δια να διαπραγματευθώ μετά του Κωνσταντίνου και των Δυνάμεων την εις τον θρόνον ανάρρησιν του συνταγματικού διαδόχου Γεωργίου. Διότι η λύσις αύτη, εάν επετυγχάνετο, θα αποκαθίστα την Εθνικήν Ενότητα και το αποτέλεσμα των εκλογών θα ήτο πιθανώτατα εντελώς διάφορον. Αλλά και αν ήτο όμοιον προς το της 1ης Νοεμβρίου δεν θα εγεννάτο πλέον η οξεία αντίθεσις προς την Entente εκ της εις τον Θρόνον επανόδου του βασιλέως Κωνσταντίνου. Ο λαός θα μου έδιδεν εισιτήριον εις την Βουλήν. Αι σχέσεις μου προς τον αντίπαλον πολιτικόν κόσμον δεν θα ωξύνοντο εις ον σημείον είχον ωξυνθή. Δεν θα ευρισκόμην εις την ανάγκην να εκπατρισθώ. Και μένων εις τας Αθήνας θα ευρισκόμην εις επαφήν προς τους νέους Κυβερνήτας, ώστε να αποτρέψω αυτούς από θεμελιώδη σφάλματα».
Ο Βενιζέλος από τα παραπάνω, διαφαίνεται ότι αναγνώριζε την αναγκαιότητα διαφύλαξης του Βασιλικού θεσμού, αναθεωρεί τη στάση του, (ταμπού) προς τον νόμιμο διάδοχο Γεώργιο και καταθέτει για μια ακόμη φορά την απόρριψη επανόδου του βασιλιά Κωνσταντίνου ως ανεπιθύμητου για τους συμμάχους, λόγω της φιλογερμανικής στάσης του.
Βέβαια το διακύβευμα σ’ αυτή την περίπτωση ήταν ότι ο βασιλιάς Κωνσταντίνος διατηρούσε αίγλη, έστω και μέσω των προπαγανδιστικών μηχανισμών, στις λαϊκές συνειδήσεις ως λαοφιλής βασιλιάς, βαλκανιονίκης και θρυλικός “εξαδάκτυλος” που επί βασιλείας του θα επραγματοποιείτο το όνειρο, η ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης και η ανασύσταση του Βυζαντινού κράτους.
Ο Βενιζέλος με την πολιτική του διαίσθηση επί το ρεαλιστικότερον, επεδίωκε τη συντήρηση του βασιλικού θεσμού διότι γνώριζε τη σημασία της επίδρασής του στις Βασιλικές αυλές των Μεγάλων Δυνάμεων και στην εν γένει επιρροή τους απέναντι στην Ελλάδα μέσω των κυβερνήσεών τους.
ΤΕΛΙΚΗ ΕΥΘΕΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
Μετά τα απροσδόκητα γεγονότα που ταλάνισαν την προεκλογική περίοδο, την αποσυντόνισαν πηγαίνοντάς την και μια εβδομάδα πίσω, επιτέλους διαφάνηκε ότι όλα στη συνέχεια θα κυλούσαν ομαλά και οι αντίπαλες πολιτικές δυνάμεις θα ’χαν μόνο μια βραχυπρόθεσμη αναμέτρηση στην εκλογική παλαίστρα.
Το Ευρωπαϊκό συμμαχικό ενδιαφέρον για τις επικείμενες εκλογές στην Ελλάδα ήταν μεγάλο, αλλά και οι αντίπαλοι, οι εχθροί της Ελλάδας, είχαν απόλυτη ανάγκη να γνωρίζουν τις εξελίξεις στην ελληνική υπόθεση.
Μαζί με πλειάδα δημοσιογράφων και ξένων ανταποκριτών, παραμονές των εκλογών, έρχεται και ο Rene Puaux. Γάλλος ιστορικός και διακεκριμένος Ευρωπαίος δημοσιογράφος του περιοδικού “Χρόνος” (Annales) για να καλύψει τα γεγονότα των κρίσιμων εκλογών του 1920 για την Ελλάδα.
Eρχεται για να γράψει, όπως ειπώθηκε εκ των υστέρων, το μοιραίο “παιχνίδι” της Ιστορίας σε βάρος του ελληνισμού και της πατρίδας μας. Θα συνοδεύσει τον Βενιζέλο σ’ όλες τις προεκλογικές ομιλίες του.
Θα παρακολουθήσει πολλές ομιλίες και του Κόμματος της Ηνωμένης Αντιπολίτευσης αλλά και θα σφυγμομετρήσει την κοινή γνώμη, όχι μόνο του αστικού χώρου αλλά και της περιφέρειας.
Θα ψυχογραφήσει με την εμπειρία του πρόσωπα, πρωταγωνιστές και θα σκιαγραφήσει καταστάσεις με ένα μοναδικό τρόπο.
———
Ο Βενιζέλος ξεκίνησε την προεκλογική του περίοδο δυνατά, αποφασισμένος να πάρει τις εκλογές με διευρυμένη πλειοψηφία και να ολοκληρώσει το περίλαμπρο εθνικό του οικοδόμημα.
Με ρεαλισμό θέλει να καταδείξει το έργο του και να παρουσιάσει το όραμά του. Να αποκαλύψει την αδυναμία των πολιτικών αντιπάλων του και την ακαταλληλότητά τους.
Στην ομιλία του στη Σύρο συνθέτει ένα κατηγορητήριο για τον βασιλιά Κωνσταντίνο, τονίζοντας τους αδέξιους και επικίνδυνους χειρισμούς του. Τον κατηγορεί για ασέβεια στη λαϊκή ετυμηγορία και λαϊκή κυριαρχία.
Τον κατηγορεί για αφερεγγυότητα απέναντι στους Συμμάχους, δέσμιο της γερμανικής πολιτικής και όμηρο του κακοποιού περιβάλλοντός του.
Τον χαρακτηρίζει ολετήρα του συμμαχικού παράγοντα, που τόσο ανάγκη έχει αυτή την κρίσιμη περίοδο που διέρχεται η Ελλάδα, σε μια εποχή που το έθνος καλείται να παγιώσει τη Συνθήκη των Σεβρών και εν ανάγκη να την επιβάλει στην Τουρκία.
Στην Πάτρα, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, κάνει μια συναρπαστική ομιλία, μέσα στο φέουδο του Γούναρη. Κατακεραυνώνει τους πολιτικούς του αντιπάλους.
Φαίνεται ότι όχι μόνο κερδίζει την εμπιστοσύνη των παρευρισκομένων Παλαιοελλαδιτών, αλλά και τους ενθουσιάζει με τα όσα λέει. Ολα φαίνεται να δείχνουν ότι επίκειται μια μεγάλη νίκη των Φιλελευθέρων…
Δημοσθένεια, θα χαρακτηρίσει την ομιλία τού Βενιζέλου, στον πατρινό λαό ο Rene Puaux επικεντρώνοντας σε χαρακτηριστικά σημεία της…
«Οι πολιτικοί ημών αντίπαλοι, κατά τον τελευταίον παγκόσμιον πόλεμον, έπραξαν το ανθρωπίνως δυνατόν, όπως παρεμποδίσουν την εφαρμογήν της Εθνικής μας Πολιτικής. Καίτοι κατά Φεβρουάριον του 1915 είχε βεβαιωθή εξ’ αυτών των Συμβουλίων του Στέμματος ότι η Κυβέρνησίς μου απελάμβανεν εισέτι της λαϊκής εμπιστοσύνης, εδέχθησαν να συγκροτήσουν Κυβέρνησιν, όπως κάμουν έκκλησιν εις την ετυμηγορίαν της Χώρας. Και, όταν η χώρα δια των εκλογών της 31ης Μαΐου απεδοκίμαζεν αυτούς και ανανέωνεν την λαϊκήν εμπιστοσύνην προς το κόμμα των Φιλελευθέρων, αυτοί δεν έκυψαν προ της ετυμηγορίας ταύτης[…]
Δια της πολιτικής των ανανδρείας οι αντίπαλοι ημών δεν ωδήγησαν απλώς την Χώραν μέχρι της αβύσσου, από την οποίαν την εσώσαμεν δια του Κινήματος της Θεσσαλονίκης, αλλά και εγένοντο ευτελή όργανα προς εφαρμογήν της προσωπικής πολιτικής του Μονάρχου, τον οποίον ούτω αυτοί παρέσυραν εις τον όλεθρον και τον ωδήγησαν εις την εξορίαν.
Οι αυτοί ούτοι άνθρωποι έχουν το θράσος σήμερον να προσέρχωνται ενώπιον του ελληνικού λαού, όχι δια ν’ απολογηθούν, ομολογούντες τα σφάλματα και τας πλάνας και τα εγκλήματά των, αναγνωρίζοντες τας εκπληκτικάς εθνικάς επιτυχίας, εις ας ωδήγησε, παρά την αντίδρασή των, η εφαρμοσθείσα πολιτική και χαίροντες δι’ αυτάς, επικρίνοντες δε μόνον τα επικριτέα εκ της εσωτερικής ημών διοικήσεως.
Διότι ποίοι είναι οι σημερινοί μας αντίπαλοι;
Φαντασθήτε τους, προς στιγμήν, παρατεταγμένους ενώπιόν σας και έλθητε να προβώμεν εις μίαν σύντομον επιθεώρησιν αυτών.
Είναι όλοι οι επίσημοι αντιπρόσωποι της προεπαναστατικής εποχής, την οποίαν η επανάστασις του 1909 εχαρακτήρισεν τόσον παραστατικώς δια του ονόματος της Φαυλοκρατίας.
Ουδείς νέος προσετέθη εις αυτούς.
Αυτός ο αρχηγός “των Προοδευτικών”, όστις δεν αποκρύπτει το σφοδρόν μίσος του κατά των Φιλελευθέρων, αλλ’ όστις ανήκει αναμφισβητήτως εις τον μετεπαναστατικόν πολιτικόν κόσμον, απέστερξε την συνεργασίαν του και προτίμησε να μη κατέλθη εις τον εκλογικόν αγώνα, παρά να συμπράξη μετ’ αυτών…».
Αλλά και στη συνέχεια στον Βόλο, στη Θεσσαλονίκη αλλά και στη Χαλκίδα η υποδοχή που επιφυλάσσεται στον Ελευθέριο Βενιζέλο δημιουργεί το αίσθημα ότι οι εκλογές της 1ης Νοεμβρίου θα είναι μια τυπική επισφράγιση της νίκης των Φιλελευθέρων. Και ότι ο Ελληνικός λαός εμπιστεύεται τον άξιο κυβερνήτη του.
Στις 25 Οκτωβρίου, μια λαοθάλασσα στην προκυμαία του Βόλου, ο θεσσαλικός λαός ανεμίζοντας άγκυρες (το προεκλογικό σύμβολο του κόμματος των Φιλελευθέρων), και πορτρέτα του Βενιζέλου, θα υποδεχθεί τον Ελληνα ηγέτη.
Αλλά και μια μέρα μετά, στις 26 Οκτωβρίου οι Θεσσαλονικείς, οι Μακεδόνες, με αίσθημα ευγνωμοσύνης και έξαλλου ενθουσιασμού, κουνώντας σημαίες, μαντήλια, καπέλα τον καλωσορίζουν. Με κωδωνοκρουσίες τον υποδέχεται η πόλη της Θεσσαλονίκης, ανήμερα του εορτασμού της, του πολιούχου Αγίου Δημητρίου.
Οι Ελληνες Θεσσαλονικείς θεωρούν τον Βενιζέλο απελευθερωτή, σωτήρα και ευεργέτη της πόλης.
Ο Βενιζέλος γοητεύεται από την υποδοχή: «Η ατμόσφαιρα», θα πει, «είναι καταπληκτική, υπάρχει διάχυτη μια έκρηξη χαράς».
Ο Βενιζέλος ξεπερνά τις φοβίες που του είχαν ενσταλάξει μερικοί συνεργάτες του για το πώς θα αντιδράσει εκλογικά το μουσουλμανικό στοιχείο και οι ντονμέδες, (Εβραϊκό μουσουλμανικό στοιχείο της πόλης), της Νύφης του Θερμαϊκού.
Αλλά και σε περίπτωση που καταψηφισθεί, συνολικά, από το παραπάνω στοιχείο, ο Βενιζέλος έχει κάνει το λογαριασμό του και πάλι παίρνει τις εκλογές.
Στον αποχαιρετισμό του θα πει «au revoir» (θα σας ξαναδώ σύντομα).
Και το πλήθος με τη στάση του διαδηλώνει: «Μπορείς να φύγεις ήσυχος, εμείς είμαστε στο πλάι σου».
Αλλά και στη Χαλκίδα, προτελευταία ομιλία, βλέπει ένα λαό -που παρότι δεν είναι φιλοβενιζελικός εκ παραδόσεως- να τον περιμένει με δάφνες, με χάρτες της Μεγάλης Ελλάδας, ζητωκραυγάζοντας. Ολοι οι Χαλκιδέοι θέλουν -αν όχι να τον ακούσουν- να τον δουν.
Μένει η τελευταία ομιλία στην πρωτεύουσα, την Αθήνα, όπου όπως δείχνουν τα πράγματα θα αποτελέσει το “σάλπισμα της Νίκης”, στο Σύνταγμα, εκεί που οι αντίπαλοί του τέσσερις μέρες νωρίτερα απογοήτευσαν, μόλις και μετά βίας συγκεντρώθηκαν 25.000 φιλοβασιλικοί, στην καρδιά του παλαιοκομματισμού, των Ανακτοβουλίων, του δύσμοιρου Αθηναϊκού Κράτους.
Εκεί που μάταια προσπάθησαν οι τρεις επικεφαλής τής “Ηνωμένης Αντιπολίτευσης” Γούναρης, Ράλλης, Στράτος, να δώσουν πνοή σε μια παράταξη που δείχνει ότι έχει μείνει από δυνάμεις, που φαίνεται ξεψυχισμένη. Κυριάρχησε ο δημαγωγικός τόνος τους με συνθήματα: Αποστράτευση! Παύση άμεση του πολέμου! Επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντίνου!
Οι ίδιοι χαρακτήρισαν τον Βενιζέλο, φιλοπόλεμο, υποχείριο των Μεγάλων Δυνάμεων, πρόξενο της μικρασιατικής εμπλοκής.
Αποδέκτες, οι οπαδοί τους, που είχαν έρθει περισσότερο για να διαδηλώσουν παρά για να ακούσουν, Κρατώντας φωτογραφίες, κυρίως του Γούναρη, κραδαίνοντας κλαδί ελιάς και φωνάζοντας με φανατισμό «Ελιά, ελιά και Κώτσο Βασιλιά». Ολα αυτά γίνονται μηχανικά και εκνευρισμένα. Ο αυθορμητισμός ήταν απών!
Στις 29 Οκτώβρη, τρεις μέρες μετά, η ίδια πλατεία έχει μιαν άλλη όψη, έναν διαφορετικό παλμό, ο Ελευθέριος Βενιζέλος από το μπαλκόνι της Μεγάλης Βρετανίας αποθεώνεται κατά τη διάρκεια ενός σύντομου αλλά και καυστικού λόγου. Ο Βενιζέλος, όπως και το επιτελείο του, αφοσιωμένος στα πιστεύω του, θα μιλήσει ειλικρινά στον λαό, θα τονίσει τη σημασία εδραίωσης της Συνθήκης των Σεβρών και την ανάγκη σκληρών διοικητικών μέτρων, που υπαγόρευαν οι έκτακτες πολεμικές συνθήκες.
O Rene Puaux, πάλι παρών, μας φωτογραφίζει με το δικό του αυθεντικό δημοσιογραφικό τρόπο την τελευταία προεκλογική ομιλία του Εθνάρχη στον λαό της Αθήνας.
Μας περιγράφει το κλίμα του ενθουσιασμού, μας διαβεβαιώνει για την αναμενόμενη νίκη των Φιλελευθέρων στις εκλογές της προσεχούς Κυριακής.
«29 Οκτώβρη/11 Νοεμβρίου
Εχω δει πολλές συγκεντρώσεις αλλά καμιά ποτέ σαν αυτή. Η πλατεία Συντάγματος, μέχρι πέρα από το πλάτωμα, μπροστά από τα Παλαιά Ανάκτορα, είναι γεμάτη. Σ’ όλους τους παρακείμενους δρόμους δημιουργείται το αδιαχώρητο. Ογδόντα χιλιάδες; Εκατό χιλιάδες; Κάθε υπολογισμός είναι αδύνατος…
Το θέαμα είναι θαυμάσιο! Λάβαρα, τεράστιες άγκυρες από φυσικά λουλούδια ή από βαμμένο ξύλο, αναρίθμητες προσωπογραφίες του Βενιζέλου, μία εκ των οποίων, έγχρωμη, έχει σίγουρα τέσσερα μέτρα ύψος…
Όταν εμφανίζεται ο Βενιζέλος στο μπαλκόνι, οι ενθουσιώδεις επευφημίες διαρκούν πολλά λεπτά. Ως προσφορά συμβολική, άσπρα περιστέρια αφέθηκαν ελεύθερα εκείνη τη στιγμή[…]
Η ομιλία του Προέδρου, που δονούνταν από τις επευφημίες, ήταν αρκετά σύντομη. Τι είχε, εξάλλου, να πει, που δεν το είχε ήδη πει; Αυτός ο λόγος ήταν περισσότερο μια ευκαιρία να απαντήσει στη συγκέντρωση των Γουναρικών, που είχε διεξαχθεί την Κυριακή, δείχνοντας τη βαρύτητα που έχει η αριθμητική δύναμη…
Ο επίλογος ξεσήκωσε τεράστιο ενθουσιασμό. Ο Βενιζέλος αναγκάστηκε να μείνει στο μπαλκόνι επί πολλή ώρα, ανταποκρινόμενος στις επευφημίες του πλήθους, που παρέλαυνε στην πλατεία, πριν διαλυθεί προς την οδό Σταδίου».
Πρώτη Νοεμβρίου, ημέρα των εκλογών, ο μεγάλος πολιτικός άνδρας θα πέσει με τις ιδέες του. Το Κόμμα των Φιλελευθέρων πήρε 375.803 ψήφους, ενώ η Ηνωμένη Αντιπολίτευση πήρε 368.678 ψήφους. Λόγω όμως του εκλογικού συστήματος (πλειοψηφικό με ευρεία περιφέρεια) το Βενιζελικό Κόμμα πήρε 118 έδρες, ενώ η Ηνωμένη Αντιπολίτευση 251 έδρες στη νέα Βουλή. Πρέπει να σημειωθεί ακόμη ότι στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 για πρώτη φορά πήρε μέρος και το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα, παίρνοντας 100.000 ψήφους, χωρίς όμως να εκλέξει βουλευτή. Το τελικό ποσοστό των Φιλελευθέρων ανερχόταν σε 52%, αλλά το άξιο απορίας είναι ότι ο Βενιζέλος δεν εκλέχτηκε ούτε βουλευτής. Στις εκλογές του 1920 ψήφισαν και 100.000 μουσουλμάνοι, που είχαν ελληνική υπηκοότητα και ήταν κάτοικοι της ελληνικής επικράτειας. Γεγονός, πάντως, είναι ότι ψήφισαν τους αντιπάλους του Βενιζέλου. Ο ελληνικός λαός θα συντελέσει στο να χαθούν οι σημαντικότερες εκλογές της ιστορίας του.
Την επόμενη μέρα των εκλογών ο φιλοβενιζελικός Rene Puaux ετοιμάζεται να αναχωρήσει από την Ελλάδα, αφού το δημοσιογραφικό καθήκον του τον καλεί αλλού. Φεύγει μουδιασμένος και παγωμένος, όσο μουδιασμένος και παγωμένος είναι ολόκληρος ο ελληνισμός…
Η Πηνελόπη Δέλτα, είναι ένας από τους τελευταίους ανθρώπους που θα συναντήσει τον Πρόεδρο, προτού αναχωρήσει από την Ελλάδα και θα καταγράψει την εξομολόγησή του προς την οικογένειά της. Είναι λόγια ανήσυχα και αγωνιώδη για το μέλλον αυτού του τόπου. Θα πει ο Βενιζέλος: «Σε έξι μήνες κυρία μου, θα ’χουν συντελεστεί τέτοιες καταστροφές που καμιά ανθρώπινη δύναμη δεν θα μπορέσει να τις σταματήσει… Ενόμιζα -θα πει ο Πρόεδρος- πως είχα μαζί μου τον ελληνικό λαό και ό,τι έκανα το έκανα ωθούμενος από την δύναμη αυτή. Σήμερα βλέπω πως έχω να λογοδοτήσω απέναντι της Ιστορίας. Συλλογίζομαι την ευθύνη που ανέλαβα απέναντι του λαού. Το συντελούμενο έργο θα καταρρεύσει και θα μείνει η πληρωμή. Και η πληρωμή θα είναι βαριά. Και με τύπτει η συνείδηση. Είχα το δικαίωμα να παρασύρω το λαό σε τέτοιες τολμηρές περιπέτειες που η ωφέλειά τους θα χαθεί και θα μείνει μονάχο βάρος αβάστακτο η πληρωμή;».
Την ίδια ώρα που καταγράφονται τα τελευταία λόγια του Βενιζέλου από την Πηνελόπη Δέλτα.
Μια άλλη γυναίκα, Πολωνοεβραία, η Σοφία Μινέικο θα γράψει στο προσωπικό της ημερολόγιο:
«1920… Νοέμβρης
ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΑ!.. ΕΧΑΣΕ ΤΙΣ ΕΚΛΟΓΕΣ Ο ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ…»
2η Νοεμβρίου
Η επόμενη μέρα…».
ΤΕΛΟΣ
*καθηγητής – συγγραφέας
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΒΑΚΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ, Ο Βενιζέλος πολεμικός ηγέτης, Αθήνα 1950.
ΒΕΝΤΗΡΗΣ, Γ., Ελλάς 1910-1920, 4 τομ., Αθήνα 1931.
ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ, ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, Ελευθέριος Βενιζέλος ο Εθνικός Ηγέτης, εκδ. Αστερίας, Αθήνα 2008. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τόμ. ΙΔ΄-ΙΕ΄ εκδοτικής Αθηνών 1980.
ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Ι. ΣΑΡΑΝΤΟΣ, Η Μικρασιατική Εκστρατεία 1919-1922-Από το έπος στην τραγωδία, Αθήνα 2010
Εφημερίδα “Κήρυξ” περιόδου Αυγούστου, Σεπτεμβρίου, Οκτωβρίου 1920.
ΚΛΕΑΝΘΗΣ, ΦΑΝΗΣ, Έτσι χάσαμε την Μικρά Ασία, εκδ. Ίκαρος.
ΚΟΡΔΑΤΟΣ, Γ., Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας 1821-1932.
ΠΟΥΡΝΑΡΑΣ, ΔΗΜ., Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, 2 τομ., Αθήνα 1959-1960.
RENE PUAUX, Ainsi partit Venizelos, Εκδόσεις Ιστορητής, Αθήνα 1994.
ΡΟΔΑΣ, ΜΙΧΑΗΛ, Απομνημονεύματα, Η Ελλάς στην Μικράν Ασία, Αθήνα 1950.
ΡΟΥΣΣΟΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ, Νεώτερη Ιστορία Ελληνικού Έθνους, 1826-1974, Αθήνα 1975.
ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, “Η απόφαση για την επέκταση της Ελληνικής κυριαρχίας στην Μικρά Ασία”, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2009.
