«Εσείς οι Ελληνες, μπρε, κάτι μεγάλο έχετε στο κεφάλι σας. Δεν βαφτίζετε τα παιδιά σας Γιάννη, Πέτρο, Κώστα, παρά Λεωνίδα, Θεμιστοκλή, Αριστείδη!»
Αλή-Πασάς, 1819.
AYΓΕΡΙΝΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ*
Αυτά τα λόγια του πανούργου και αιμοδιψή σατράπη της Ηπείρου, όπως παρατίθενται από τον Δ.Γ.Φωκά, ο πλοίαρχος Λεωνίδας Παλάσκας, 1950, ανταποκρίνονταν στην αλήθεια. Στα χρόνια του Ελληνικού Διαφωτισμού (1770 – 1820) η Ηπειρος είχε καταστεί το κέντρο του Ελληνισμού.
Ο πατρο-Κοσμάς, ο Αιτωλός είχε οργώσει όλα τα μέρη εκείνα, από την Ακαρνανία μέχρι το Βεράτιο, με παραινέσεις και εντολές προς τους Ελληνες να μαθαίνουν τα παιδιά τους Ελληνικά γράμματα. Η άνθηση της ελληνικής παιδείας έπαιρνε ξεκάθαρα πια πατριωτικές συνιστώσες και διαστάσεις. Λίκνο της πνευματικής αναγέννησης του ελληνισμού πάλι η Ηπειρος. Στα Γιάννενα γίνεται πράξη η θέση του Βενιαμίν Λέσβιου ότι «οι Ελληνες δεν υπόκειντο ούτε το πάλαι, ούτε τα νυν εις τους νόμους της φύσεως». Στα σχολεία και τις ανώτερες σχολές (Μπαλαναία Σχολή, Καπλάνειο, Ζωσιμαία στα Γιάννενα, το Ελληνομουσείο στο Μέτσοβο κ.λπ,) δίδαξαν περίφημοι λόγιοι, οι οποίοι είχαν σπουδάσει σε Πανεπιστήμια της Ευρώπης. Στα Γιάννενα σπούδασε και ο Ιώσηπος Μοισιόδακας (1730 – 1800), σημαντικός λόγιος και ηγέτης στη συνέχεια του Ελληνικού και Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Στα σχολεία αυτά εδίδαξαν: Ο Πατριάρχης του Ελληνικού Διαφωτισμού Ευγένιος Βούλγαρης, ο Γεώργιος Σουγδουρής, ο Αθανάσιος Ψαλίδας, ο Μιχαήλ Μήτρου (μετέπειτα Μητροπολίτης Αθηνών Μελέτιος), ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος, ο Μεθόδιος Ανθρακίτης, ο Νεόφυτος Δούκας και άλλοι. Εξ αυτών των λογίων ασφαλώς πρωτεύουσα θέση κατέχει ο λόγιος και διδάσκαλος τους Eθνους Αθανάσιος Ψαλίδας. Γεννήθηκε στα Γιάννενα το έτος 1767 ( κατ’ άλλους το 1760 ή το 1764) από ευκατάστατους εμπόρους γονείς. Σπούδασε στη Σχολή των Μπαλάνων στα Γιάννενα. Σε ηλικία δέκα οκτώ ετών (1785) ταξίδεψε στη Ρωσία, κοντά στ’ αδέλφια του. Σπουδάζει στη Νίζνα και στην Πολτάβα της Ουκρανίας. Το 1887 βρίσκεται στη Βιέννη, που φοιτά στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου. Εγκαταλείπει την Ιατρική και σπουδάζει εκεί μέχρι το 1795 Φυσικές Επιστήμες και Φιλοσοφία. Συγγράφει έργα και δημοσιεύει μερικά από αυτά. Έργα του: “Αληθής ευδαιμονία, ήτοι βάσις πάσης θρησκείας”, με λατινική μετάφραση του ιδίου, “Αριθμητική (του Metzburg) προς κοινήν χρήσιν των της Ελλάδος σχολείων”, “ Αικατερίνα η Β’, ήτοι ιστορία σύντομος της εν οδοιπορία Αυτής προς τους εν Νίζνη και Ταυρία Γρακούς υπ’ αυτής δειχθείσης ευνοίας”, “Καλοκινήματα, ήτοι εγχειρίδιον κατά φθόνου και κατά της Λογικής του Ευγενίου” (κυκλοφόρησε χωρίς όνομα συγγραφέως). Ανέκδοτα έργα του: “ Γραμματική”, “Ρητορική”, “Λογική”, “ Μεταφυσική”, “Πειραματική Φυσική κατά τους νεωτέρους φυσικούς και χημικούς”, “Ηθική ή Πρακτική Φιλοσοφία”, “Το δίκαιον της Φύσεως”, “Παγκόσμιος Ιστορία”, “Γεωγραφία”, “Ψυχολογία” και άλλα. Το 1795 γυρίζει πίσω στην πατρίδα του, τα Γιάννενα και διδάσκει, γενόμενος διευθυντής της Μαρουτσαίας Σχολής. Το 1801 ο Ψαλίδας ενεργεί προσωπικώς και επιτυγχάνει να αποσπάσει χορηγία του πλουσίου ομογενούς στη Ρωσία Ζώη Καπλάνη και ιδρύει στα Γιάννενα την ομώνυμη Σχολή, η οποία κατέστη στα δύστυχα εκείνα χρόνια της Τουρκοκρατίας το κέντρο της πνευματικής ζωής του Γένους. Τη Σχολή αυτή, στην οποία εδίδασκε προσωπικώς, διηύθυνε επί 19 έτη, μέχρι το 1820. Επηρεασμένος από τη φιλοσοφία τον Καντ, μετέφερε τις νέες αυτές ιδέες στους μαθητές. Ασχολήθηκε ιδιαίτατα με τις θετικές επιστήμες και έφερε από την Ευρώπη όργανα που βοηθούσαν στην κατανόηση των επιστημών αυτών. Το γεγονός αυτό προκάλεσε την αντίδραση του συντηρητικού κύκλου, που τον κατηγόρησε ως αθεϊστή! Τα μαθήματα αυτά παρακολούθησε και ο ίδιος ο Αλής και τα παιδιά του. Οι σπουδαστές της Σχολής των Μπαλάνων περιφρονούσαν και υπέβλεπαν τους μαθητές της Καπλανείου Σχολής και αντιστρόφως. Ο Ψαλίδα διατηρούσε παράλληλα καλές σχέσεις με τον Αλή, ο οποίος του εμπιστεύτηκε διπλωματικές αποστολές, λόγω της ευρυμάθειάς του. Ηταν αυτός που εδέχετο στα Γιάννενα τους ξένους προξένους, πρέσβεις και περιηγητές. Κρατάει επαφές με τον Κοραή, αλλά έχει και τις διαφωνίες του στα θέματα της γλώσσας και άλλα. Συναντάει στα Γιάννενα τον Λόρδο Βύρωνα, τον οποίο και εντυπωσιάζει, τον Πουκεβίλ και άλλους. Η σοφία του έκανε τον περιηγητή Holand να σημειώσει: «Ο Ψαλίδας δεν είναι μόνον πολυμαθής, αλλά και δεινός και γλαφυρός του λόγου χειριστής. Μετ’ αφαντάστου ευκολίας λαλεί απταίστως την αρχαίαν και την νεωτέραν ελληνικήν γλώσσαν, την ιταλικήν, γαλλικήν, γερμανικήν και ρωσικήν. Αγορεύει με ζωηρότητα και δύναμιν μεγάλην επί παντός θέματος τέχνης, επιστήμης, φιλολογίας, και ιδία περί της ευκλεούς πατρίδος του Ελλάδος. Είναι κάτοχος των θετικών επιστημών, σπουδάσας αυτάς εν Γερμανία και αλλαχού, εκ της φύσεως όμως αποκλίνει προς τας φιλοσοφικάς μελέτας. Ο ζήλος του υπέρ της νεωτέρας ελληνικής γραμματολογίας και ποιήσεως είναι μέγας». Συνδέεται με φιλία με τον μαθητή του και ιατρό στην αυλή του Αλή, Ιωάννη Βηλαρά, τον οποίο πείθει να γράψει βιβλίο Γραμματικής. “Η ρωμέϊκη γλώσσα” του Βηλαρά είναι αφιερωμένη στον Ψαλίδα με ένα σύντομο γράμμα: «Το θάρρος μου να βάλω τούτον τον μικρό κόπο στη σκέπη σου προέρχεται απ’ ότι γνωρίζω την κλίση σου για όσα αποβλέπουν στο κοινό όφελος του Γένους». Ίσως είναι ο Ψαλίδας ο συγγραφέας της “Ελληνικής Νομαρχίας – Ανωνύμου του Ελληνος”, έργου εκδοθέντος το 1806 στην Ιταλία, αν και το μυστήριο αυτό δεν έχει ακόμα λυθεί (Περραιβός, Καλλαράς, Κωλέττης, Καποδίστριας είναι κάποιοι άλλοι πιθανοί συγγραφείς ). Οσον αφορά τη γλώσσα ο Ψαλίδας υιοθέτησε αρχικώς μεν την αρχαΐζουσα κι αργότερο τη δημοτική, απορρίψας την καθαρεύουσα του Κοραή. Ο Ψαλίδας υπήρξε ανυποχώρητος και αταλάντευτος υπερασπιστής του δικαίου των Ελλήνων, συμμάχων για το σκοπό αυτό με τους Ρώσους και όσους διανοητές, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, εξυπηρετούσαν τα συμφέροντά τους, αλλά και συγκρουόμενος με αυτούς, όταν έπρεπε. Στην αρχή υπήρξε υμνητής της Αικατερίνης Β’ και του έργου της, με κατάφαση στη ρωσική προσδοκία. Οταν, όμως, η προσδοκία αυτή απεδείχθη φευγαλέο όνειρο και οι αμφιβολίες των Ελλήνων έγιναν οριστική απογοήτευση, ο Αθανάσιος Ψαλίδας συνέταξε την ληξιαρχική πράξη θανάτου της πολιτικής αυτής και έγραψε τον επιτάφιο της ρωσικής πολιτικής των χαμένων ελπίδων και ψεύτικων υποσχέσεων. Εφθασε στο σημείο να αντιπαρατεθεί και να συγκρουσθεί με τον Πατριάρχη και Πρύτανη του Διαφωτισμού, Ευγένιο Βούλγαρη, κατ’ εξοχήν απολογητή της ρωσικής προσδοκίας και να διακηρύξει με θάρρος και παρρησία τον επαναπροσδιορισμό της ελληνικής πολιτικής σκέψης. Θεώρησε ο Ψαλίδας ότι η προσκόλληση του υπέργηρου Διαφωτιστή στη ρώσικη πολιτική και η διαβίωσή του στην τσαρική Αυλή, ισοδυναμούσε με οπισθοδρόμηση της ελληνικής αναβίωσης. Εγραφε ο Ψαλίδας: «Ο Βούλγαρης, καταφρονήσας την πατρίδα του και όλον του το γένος, επρόσφυγεν εις ξένα βάρβαρα γένη, τον πατριωτισμόν δεύτερον ποιούμενος της ηδονής και της γαστέρας… Οίμοι τοις ομογενείς, αφού από παρόμοιον σοφόν άνδρα προσδοκούν φωτισμόν και ωφέλειαν». Ο Βούλγαρης απάντησε στην κριτική θέση αυτή του Ψαλίδα. Η απάντηση ήταν σκληρή και πικρή, θεωρώντας την οργή του νεαρού τότε Ψαλίδα ως οργή ενός αγύρτη. Ετσι αντιμετώπισε τον Ψαλίδα, όπως προηγούμενα και τον άλλον επικριτή του, τον Ιώσηπο Μοισιόδακα. Μέλος της Φιλικής Εταιρείας ο Ψαλίδας, ήγειρε υποψίες και όταν τα Σουλτανικά στρατεύματα άρχισαν πολεμικές συγκρούσεις με τον Αλή (1820), κατέφυγε στο Τσεπέλοβο με τον φίλο του Ιωάννη Βηλαρά, για να σωθεί. Το 1822 περνάει στην Κέρκυρα. Το 1823 ιδρύεται εκεί η “Ιόνιος Ακαδημία”, το πρώτο ελληνικό Πανεπιστήμιο, στο οποίο διδάσκουν μαθητές του Ψαλίδα, όχι όμως ο ίδιος, διεγείρας υποψίες φιλορωσισμού, οι οποίες φόβισαν του Αγγλους. Το 1828 διορίστηκε διευθυντής λυκείου στη Λευκάδα, που τον βρήκε ο θάνατος στις 20 Ιουλίου 1829. Στο Μουσείο κέρινων ομοιωμάτων του Παύλου Βρέλλη στα Γιάννενα, ο επισκέπτης βλέπει τον Κοσμά Μπαλάνο και τον Αθανάσιο Ψαλίδα. Οπως σημειώνει ο ίδιος ο γλύπτης «Ο Κοσμάς Μπαλάνος (ιερέας, σε ώριμη ηλικία), είναι καθιστός και διαβάζει πατερικά κείμενα στο γραφείο της Μπαλανείου Σχολής. Ορθιος είναι ο Αθανάσιος Ψαλίδας, που κρατά τη γραμματική της “ Ρομέηκης Γλόσας” του Ιωάννη Βηλαρά. Και οι δύο σαν σοφοί δάσκαλοι του Γένους, βρίσκονται σε ατμόσφαιρα πνευματική, μεσ’ στις βιβλιοθήκες και στις περγαμηνές. Καθένας έχει άλλη κατεύθυνση στο βλέμμα και τη στάση του, όπως είχαν αντίθεση οι Σχολές τους» Εν κατακλείδι, γίνεται από όλους δεκτό ότι ο εξ’ Ηπείρου ορμώμενος και εις Ηπειρον κυρίως δράσας Αθανάσιος Ψαλίδας, Διδάσκαλος του Εθνους και Διαφωτιστής του Νεοελληνισμού, πύργωσε το πνεύμα, πυραμίδωσε τον Ελληνισμό και μετεώρισε τα δίκαια, τα όνειρα και τις θεμιτές επιδιώξεις της πατρίδας, χαλυβδώνοντας τους Ελληνες, για τους οποίους σημείωνε ότι: «Η φύση τοποθέτησε τους Ελληνες στην υψηλότερη βαθμίδα και μετά τους Ελληνες έβαλε τους Αγγέλους»! Δίκαιο είναι, χρήσιμο και επάναγκες, εμείς οι νεότεροι να αναμιμνησκόμεθα του πρωτοπόρου αυτού λογίου και πατέρα του πνευματικού φωτός που απλώθηκε στην Ηπειρο και στην υπόλοιπη Ελλάδα, του εξ Ηπείρου ορμουμένου Αθανασίου Ψαλίδα!
*Δικηγόρος, συγγραφέας,
Γεν Γραμματέας της Εταιρείας
Ελλήνων Λογοτεχνών
