Ο Κουντενχόβε – Καλλέργης και η Πανευρώπη

Του Νότη Μαριά*
Ο γνωστός ευρωπαίος οραματιστής Ριχάρδος Νικόλαος Κουντενχόβε -Καλλέργης γεννήθηκε στις 16 Νοεμβρίου 1894 στο Τόκιο της Ιαπωνίας όπου ο πατέρας του Heinrich υπηρετούσε ως διπλωμάτης. Η μητέρα του ήταν Γιαπωνέζα. Πέθανε σε ηλικία 78 ετών στις 27 Ιουλίου 1972 στο Schruns της Αυστρίας. Η καταγωγή του Κουντενχόβε – Καλλέργη ανιχνεύεται στην Κρήτη, καθώς ήταν απόγονος της γνωστής οικογένειας των Καλλέργηδων που προέρχεται από τη Βυζαντινή οικογένεια Φωκά που εγκαταστάθηκε στην Κρήτη το 1182 μ.Χ.
Οι Έλληνες πρόγονοι του Kουντενχόβε – Καλλέργη είχαν συμμετάσχει τόσο στην ελληνική επανάσταση του 1821 όσο και στην επανάσταση της 3ης του Σεπτέμβρη του 1843. Την ελληνική του καταγωγή αναλύει στα κείμενα του και ο ίδιος ο Κουντενχόβε ? Καλλέργης και επισημαίνει ότι οι Κουντενχόβε ως οικογένεια ήταν συντηρητικοί που ακολούθησαν τους βασιλείς και τους δούκες τους από την Ολλανδία στο Βέλγιο και εν συνεχεία στην Αυστρία.
Αντίθετα οι «Καλλέργηδες ήταν παραδοσιακοί επαναστάτες που πολεμούσαν και πέθαιναν αδιάλειπτα για την ελευθερία στο νησί της καταγωγής τους στην Κρήτη, πρώτα κατά των Βενετών και εν συνεχεία κατά των Τούρκων κατακτητών».
Η ΠανευρΩπη
Τον Οκτώβριο του 1923 o Κουντενχόβε – Καλλέργης γράφει στα γερμανικά το περίφημο βιβλίο του «Πανευρώπη» που δημιούργησε τρομερή αίσθηση την εποχή εκείνη, διότι υποστήριζε ότι η λύση στο ζήτημα της ειρήνης στην Ευρώπη περνούσε μόνο μέσα από την ενοποίηση της γηραιάς ηπείρου. Με τον τρόπο αυτό πίστευε ότι θα μπορούσε να υπάρξει οικονομική ανάπτυξη και ευημερία στην Ευρώπη και ταυτόχρονα η Ευρώπη θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τον ανταγωνισμό με την Αμερική και τη Βρετανική Αυτοκρατορία.
Η έκταση και τα όρια της Πανευρώπης του Κουντενχόβε-Καλλέργη ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με τη σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση των 27. Δεν συμπεριλάμβανε το σημερινό Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιρλανδία.
Τα κυρίαρχα κράτη που θα απάρτιζαν την Πανευρώπη ήταν η Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Πολωνία, Ισπανία, Ρουμανία, Τσεχοσλοβακία, Σερβία, Ουγγαρία, Βέλγιο, Κάτω Χώρες, Αυστρία, Πορτογαλία, Ελλάδα, Βουλγαρία, Ελβετία, Φιλανδία, Δανία, Νορβηγία, Λιθουανία, Λετονία Εσθονία, Αλβανία, Λουξεμβούργο και Ισλανδία.
Κατά τον Κουντενχόβε – Καλλέργη το ευρωπαϊκό πρόβλημα, θα μπορούσε να βρει τη λύση του μόνο με τη συγχώνευση των λαών της Ευρώπης οικειοθελώς με την ίδρυση μιας Πανευρωπαϊκής Ομοσπονδίας.
Η Πανευρώπη στην ουσία θα μπορούσε να συμπυκνώσει ένα αναγκαίο συμβιβασμό που θα στηριζόταν σε πλήρη αυτονομία των κυρίαρχων κρατών στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εξωτερικά δε σε πλήρη ομοσπονδία. Άλλωστε η διπλή μέθοδος της αυτονομίας και της ομοσπονδίας είχε ήδη αποδειχθεί επιτυχής και σε άλλες περιπτώσεις συγκρότησης και λειτουργίας πολυεθνικών «συγκροτημάτων».
ΠανευρωπαϊσμΟς ή παΓγερμανισμΟς;
Ο Κουντενχόβε – Καλλέργης κάνει ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία του από τη στιγμή που αποφάσισε να ιδρύσει ένα πανευρωπαϊκό κίνημα.
Ιδρύει λοιπόν το 1922 την Πανευρωπαϊκή Ένωση.
Στο οργανωτικό σχήμα της Πανευρωπαϊκής Ένωσης εντάσσονται κορυφαίοι πολιτικοί όπως ήταν ο Γάλλος υπουργός εξωτερικών και μετέπειτα πρωθυπουργός Μπριάν, ο Αντενάουερ αλλά και ο Ελευθέριος Βενιζέλος.
Επίσης εντάχθηκαν στην Πανευρωπαϊκή Ένωση και διανοούμενοι όπως ο Sigmunt Freud, o Albert Einstein, o Thomas Mann κ.λπ.
Κατά το διάστημα 1924 – 1932 βασικός στόχος του Κουντενχόβε – Καλλέργη ήταν η γαλλογερμανική προσέγγιση. Η στρατηγική του αυτή άλλαξε όταν στις 30 Ιανουαρίου 1933 ο Χίτλερ έγινε καγκελάριος της Γερμανίας. Από εκείνη τη στιγμή η Πανευρωπαϊκή Ένωση ανέλαβε εκστρατεία κατά του ναζισμού και του παγγερμανικού κινήματος.
Στον παγγερμανισμό ο Κουντενχόβε – Καλλέργης αντέταξε τον πανευρωπαϊσμό.
Αυτή η παράμετρος είναι ιδιαίτερα επίκαιρη και σήμερα.
Η Πανευρωπαϊκή Ένωση δραστηριοποιήθηκε ιδιαίτερα κατά το διάστημα 1925 – 1933 με εθνικές επιτροπές σχεδόν σε κάθε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. Όμως μετά το 1933 απαγορεύτηκε η λειτουργία της στη Γερμανία και υπέστη στην πορεία σωρεία διώξεων, αφού αυτή άλλωστε αποτελούσε μια από τις βασικές οργανώσεις που πάλευε σε ευρωπαϊκό επίπεδο κατά του ναζισμού.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου βρέθηκε στις ΗΠΑ και μετά τη λήξη του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου επιστρέφει στην Ευρώπη και ιδρύει την Πανευρωπαϊκή Κοινοβουλευτική Ένωση με στόχο να προωθήσει την ευρωπαϊκή ενοποίηση.
Ο ΕλευθΕριος ΒενιζΕλος
και η ΤουρκΙα
Με την Ελλάδα ο Κουντενχόβε-Καλλέργης διατηρούσε πάντοτε δεσμούς κυρίως μέσω Ελλήνων πολιτικών και διανοουμένων που στήριξαν την προσπάθεια του. Σ? αυτούς περιλαμβάνονται εκτός από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και οι Νικόλαος Πολίτης, Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, Λέων Μακκάς και άλλοι πολιτικοί.
Με τον Ελευθέριο Βενιζέλο ο οποίος άλλωστε κατά τον Κουντενχόβε-Καλλέργη του μιλούσε «σαν παλιός φίλος, σχεδόν σαν συμπατριώτης αφού το επώνυμο Καλλέργης είχε ιδιαίτερα στενούς δεσμούς με την Κρήτη», εγκαινίασε μια ιδιαίτερα στενή συνεργασία ιδίως σε σχέση με το ζήτημα της ευρωπαϊκής πορείας της Τουρκίας δεδομένου ότι ο Βενιζέλος μετά την προσέγγισή του με τον Ατατούρκ το 1930 υποστήριζε ότι η Τουρκία θα πρέπει να αποτελέσει μέρος της Ευρώπης ενώ ο Κουντενχόβε – Καλλέργης πίστευε ότι η Τουρκία ως χώρα ασιατική δεν είχε καμία θέση στην Ενωμένη Ευρώπη. Μάλιστα ο Βενιζέλος του επεσήμανε ότι η Ελλάδα θα μπορούσε να συνεργαστεί με την πανευρωπαϊκή πολιτική του κίνηση μόνο εάν συμπεριλαμβανόταν και η Τουρκία.
Τελικά φαίνεται ότι ο Βενιζέλος έπεισε τον Κουντενχόβε – Καλλέργη, ο οποίος σε μεταγενέστερο έργο του συμπεριέλαβε και την Τουρκία στην Πανευρώπη.
Το πανευρωπαϊκΟ
κΙνημα των πολιτΩν
Αυτό όμως που πρέπει να συγκρατήσει κανείς από τις σκέψεις του Κουντενχόβε – Καλλέργη σε σχέση με την οργάνωση της πολιτικής δράσης σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι η μεγάλη σημασία που επέδιδε στο ρόλο που μπορούν να διαδραματίσουν οι πολίτες στην οικοδόμηση της Ενωμένης Ευρώπης. Για τον λόγο αυτό προσπάθησε να δημιουργήσει και να οργανώσει ένα πανευρωπαϊκό κίνημα με οργανωτικές ρίζες σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες.
Η Πανευρωπαϊκή Ένωση απέκτησε γραφεία και παραρτήματα σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες και προχώρησε μάλιστα και στη διοργάνωση πανευρωπαϊκών συνεδρίων.
Ο Κουντενχόβε – Καλλέργης δε στηρίχθηκε σε υπάρχοντα εθνικά πολιτικά κόμματα και σχηματισμούς για την προώθηση της Ενωμένης Ευρώπης. Ζήτησε τη βοήθεια και τη στράτευση βεβαίως σημαντικών πολιτικών προσωπικοτήτων της Ευρώπης αλλά πάντοτε στο πλαίσιο μιας πολιτικής κίνησης που είχε υπερεθνικά πολιτικά και οργανωτικά χαρακτηριστικά.
Μήπως άραγε και η Ευρώπη του μέλλοντος μας θα μπορέσει τελικά να οικοδομηθεί μόνο αν στηριχθεί κυρίως σε πολιτικά κόμματα και κινήσεις πολιτών που βασικό χαρακτηριστικό τους θα είναι η υπερεθνική οργανωτική τους συγκρότηση;
–
*Αναπληρωτή καθηγητή Θεσμών της Ευρωπαϊκής Ένωσης,
Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστημίου Κρήτης
marias@econ.soc.uoc.gr