Α.Π. Οικονομοπουλος*
Εφέτος τον Αύγουστο, κατά τη διαμονή μου στο Φρε, εντυπωσιάστηκα από τον προφανή μεγάλο πληθυσμό του δάκου της ελιάς. Σε παγίδες που είχαν κρεμαστεί σε ελαιόδεντρα παρατήρησα μεγάλο αριθμό δάκων, ενώ στα δελτία αναγραφής προηγούμενων συλλήψεων που βρίσκονταν πάνω στους κορμούς είχαν καταχωρηθεί μεγάλοι αριθμοί δάκων σε όλη τη διάρκεια του Ιουλίου.
Επίσης, σε βραδινές ώρες, με έκπληξη διαπίστωσα πολλούς δάκους γύρω από αναμμένη λάμπα μικρού δωματίου στην αυλή, παρά το ότι ο δάκος δραστηριοποιείται ως επί το πλείστον την ημέρα (ημερόβιο έντομο). Όλα τα παραπάνω έδειχναν πολύ μεγάλους πληθυσμούς από την αρχή της περιόδου ωρίμασης του νέου ελαιόκαρπου της χρονιάς (Ιούνιος – Ιούλιος). Από σχετικές συζητήσεις καθώς και άρθρα στα Χανιώτικα Νέα, πληροφορήθηκα ότι μέχρι το τέλος Αυγούστου δεν είχε γίνει καμιά γενικευμένη καταπολέμηση του εντόμου στην επαρχία, εκτός από κάποιες περιορισμένες ιδιωτικές εφαρμογές. Ας σημειωθεί ότι στην εφετινή χρονιά η ελαιοπαραγωγή είναι πολύ υψηλή σε πολλές περιοχές και το καλοκαίρι ήταν δροσερό, κλιματική συνθήκη που ευνοεί τη γεωμετρική αύξηση του πληθυσμού του εντόμου σε επίπεδα καταστροφικά για την ελαιοπαραγωγή.
Σύντομη πληροφόρηση για τη βιολογία-οικολογία του εντόμου. Ο δάκος της ελιάς είναι δίπτερο έντομο, μεγέθους πολύ μικρής μύγας, που ανήκει στην ομάδα “μύγες των φρούτων”. Κατά την ανάπτυξη του εντόμου έχουμε 4 διαδοχικά στάδια, δηλαδή διαφορετικές μορφές του οργανισμού: 1) Ενήλικα αρσενικά και θηλυκά άτομα που πετούνε στον ελαιώνα, τρέφονται με διάφορους χυμούς, ζευγαρώνουν και στη συνέχεια τα θηλυκά γεννούν τα γονιμοποιημένα αυγά μέσα στον ελαιόκαρπο, 2) Αυγά που έχουν τοποθετηθεί με τη βοήθεια του ωοθέτη που βρίσκεται στην άκρη της κοιλιάς του θηλυκού μέσα στον ελαιόκαρπο, 3) Προνύμφες (σκουλήκια) που τρέφονται μέσα στον ελαιόκαρπο και μεγαλώνουν, 4) Νύμφες (πούπες ή κουκούλια), στις οποίες μεταμορφώνονται οι προνύμφες είτε μέσα στον ελαιόκαρπο(καλοκαίρι) είτε στο έδαφος και σε βάθος 3-4 εκατοστά όπου πέφτουν οι προνύμφες εγκαταλείποντας τους καρπούς(φθινόπωρο), από τις οποίες βγαίνουν τα νέα ενήλικα. Αυτός είναι ο βιολογικός κύκλος του δάκου. Ένα άλλο έντομο της ίδιας ομάδας, με ίδιο βιολογικό κύκλο, πολύ γνωστό στην περιοχή μας, είναι η “μύγα της Μεσογείου” που γεννά τα αυγά της μέσα σε πάρα πολλά φρούτα, μεταξύ άλλων πορτοκάλια, βερίκοκα, αχλάδια, σύκα, φραγκόσυκα και πολλά άλλα.
Ο δάκος σε αντίθεση με τη μύγα Μεσογείου είναι έντομο μονοφάγο, δηλαδή τρέφεται στο στάδιο της προνύμφης (σκουλήκι) αποκλειστικά μόνο από ένα φυτό, την ελιά και συγκεκριμένα τον ελαιόκαρπο. Μ’ αυτό το δεδομένο, ο δάκος έχει αναπτύξει, εξελισσόμενος από χιλιετίες πολλές, την παρακάτω στρατηγική επιβίωσης στο μεσογειακό οικοσύστημα της μοναδικής του τροφής της ελιάς: 1) Την Άνοιξη το θηλυκό γεννά τα πολυάριθμα αυγά του(αρκετές εκατοντάδες κάθε θηλυκό) στους υπερώριμους ελαιοκάρπους της προηγούμενης χρονιάς που έμειναν στα δέντρα μετά τη συγκομιδή και δεν φαγώθηκαν από πουλιά ή δεν έπεσαν στο έδαφος να σαπίσουν, έτσι δημιουργείται η ανοιξιάτικη γενιά. 2) Στο τέλος της Άνοιξης με αρχές Καλοκαιριού (Μάιος – Ιούνιος, ανάλογα και με το κλίμα και κυρίως τις θερμοκρασίες της περιοχής), το έντομο σταματά την αναπαραγωγική δραστηριότητα. Δηλαδή σταματά το θηλυκό να εκλύει τη φερομόνη, ουσία με την οποία προσελκύει το αρσενικό για σύζευξη, σταματά να ωριμάζει αυγά και να ζευγαρώνει με το αρσενικό. Αυτό είναι μια στρατηγική επιβίωσης και περιστολής της σπατάλης θρεπτικών ουσιών και ενέργειας για να παραχθούν και να γονιμοποιηθούν εκατοντάδες αυγά άσκοπα. Άσκοπα, γιατί εκείνη την εποχή δεν έχει ωριμάσει ακόμα ο νέος ελαιόκαρπος σε βαθμό κατάλληλο για να τραφούν με αυτόν οι νεαρές προνύμφες του εντόμου. 3) Στις αρχές του Καλοκαιριού (Ιούνιο με αρχές Ιουλίου, πάλι ανάλογα με το κλίμα της περιοχής), ο νέος/πράσινος ελαιόκαρπος ωριμάζει σταδιακά σε βαθμό κατάλληλο να θρέψη την προνύμφη. Τότε τα ενήλικα παίρνουν μήνυμα από θερμοκρασία – υγρασία της περιοχής και κυρίως το βαθμό ωρίμασης του ελαιόκαρπου και σταματούν την αναστολή της αναπαραγωγής, ωριμάζουν αυγά, ζευγαρώνουν για να γονιμοποιήσουν τα αυγά τα οποία στη συνέχεια τοποθετούν μέσα στους ελαιοκάρπους με τους ωοθέτες. Εάν δεν επικρατήσουν πολύ υψηλές θερμοκρασίες τον Ιούλιο-Αύγουστο, οι οποίες θανατώνουν κυρίως αυγά και νεαρές προνύμφες μάσα στον ελαιόκαρπο, δηλαδή αν έχουμε δροσερό καλοκαίρι, τότε ακολουθούν 3-5 αλλεπάλληλες γενιές του δάκου, μεγάλη προσβολή και πτώση του ελαιόκαρπου πολύ πριν τη συγκομιδή το Νοέμβριο – Δεκέμβριο. 4) Ο δάκος στις αρχές Χειμώνα, είτε παραμένει στο έδαφος όπου έγινε νύμφη όπως αναφέρθηκε για να ξεχειμωνιάσει και να δώσει την Άνοιξη τα ενήλικα της ανοιξιάτικης γενιάς, είτε παραμένει στον ελαιώνα σαν ενήλικα άτομα τα οποία μπορούμε να δούμε στην Κρήτη σε ηλιόλουστες μέρες. Τα άτομα αυτά σταματούν την αναπαραγωγή το Χειμώνα λόγω των χαμηλών θερμοκρασιών και αρχίζουν ξανά να δραστηριοποιούνται την Άνοιξη και να γεννούν αυγά στους καρπούς που έχουν μείνει στα δέντρα.
Σύντομη πληροφόρηση για την καταπολέμηση του εντόμου. Όπως εύκολα μπορεί να συμπεράνει κανείς από τα παραπάνω, το κρίσιμο σημείο στην καταπολέμηση του δάκου και τη διάσωση της ελαιοπαραγωγής είναι στην αρχή του Καλοκαιριού. Αν με εκτεταμένους δολωματικούς ψεκασμούς σκοτώσουμε τα ενήλικα πριν βγουν από την αναπαραγωγική διάπαυση, ή έστω στις αρχές της περιόδου που αρχίζουν να γεννούν στο νέο ελαιόκαρπο, τότε “φρενάρουμε” αποτελεσματικά την πληθυσμιακή “έκρηξη” και την καταστροφή του ελαιόκαρπου πολύ πριν τη συγκομιδή, ιδιαίτερα σε χρονιές με δροσερό καλοκαίρι στις οποίες δεν περιορίζεται ο πληθυσμός του εντόμου από τις υψηλές θερμοκρασίες κυρίως του Ιουλίου. Σε μια τέτοια περίπτωση θα χρειαστούμε και λιγότερους ψεκασμούς αργότερα το Φθινόπωρο. Σε μια ιδανική περίπτωση που θα μπορέσουμε να σκοτώσουμε τα ενήλικα πριν αρχίσουν να γεννούν Ιούνιο – Ιούλιο, πράγμα εξαιρετικά δύσκολο έως αδύνατο στην πράξη λόγω διαφορετικών τοποθεσιών και μικροκλιμάτων άρα και ωρίμανσης του καρπού και εξόδου των εντόμων από την αναπαραγωγική διάπαυση, θεωρητικά δεν απαιτείται άλλος ψεκασμός για τη διάσωση της ελαιοπαραγωγής μέχρι τη συγκομιδή.
Εφέτος στον Αποκόρωνα έχουμε υψηλή ελαιοπαραγωγή σε πολλές περιοχές, το Καλοκαίρι μέχρι τώρα ήταν σχετικά δροσερό, και μέχρι τώρα δεν έγινε καμιά οργανωμένη καταπολέμηση του εντόμου στο σύνολο της περιοχής. Άρα περιμένουμε μεγάλες απώλειες στην ελαιοπαραγωγή από μεγάλη προσβολή του εντόμου πολύ πριν την περίοδο συγκομιδής. Ίσως η ζημιά περιοριστεί σε κάποιο βαθμό αν γίνει αμέσως επιμελής δολωματικός ψεκασμός σε όλη την περιοχή και ένας δεύτερος αρχές Οκτωβρίου. Εκτεταμένοι ψεκασμοί κάλυψης(διαβροχή των δέντρων) σε μεγάλες περιοχές θα έχουν αρνητικά αποτελέσματα εκτεταμένης μόλυνσης καρπού/ελαιόλαδου και περιβάλλοντος.
*ομότιμος καθηγητής Παν/μίου Κρήτης, Εφαρμοσμένη Βιολογία / Εντομολογία
