Ξετυλίγοντας τον μίτο της έμπνευσης του Νίκου Καζαντζάκη

ΣΑΝ ΣΗΜΕΡΑ, στις 26 Οκτωβρίου του 1957, ο Νίκος Καζαντζάκης, άφησε την τελευταία του πνοή στο Freiburg της Γερμανίας. Ως μια μικρή αφιερωματική ψηφίδα, στη μνήμη του μεγάλου μας συγγραφέα και φιλοσόφου, ακολουθεί το κείμενο της ομιλίας μου με θέμα “ΞΕΤΥΛΙΓΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΜΙΤΟ ΤΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ” που εκφώνησα στις 3-5-2023 στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων -εκπροσωπώντας την Ένωση Πνευματικών Δημιουργών Ν. Χανίων-στην εκδήλωση “ΑΓΩΝΑΣ ΚΑΙ ΕΜΠΝΕΥΣΗ’’:­­

7ος Μαραθώνιος Κρήτης και απόψε τιμούμε τον ακατάβλητο δρομέα του πνεύματος, τον Έλληνα, τον Κρητικό, τον Παγκόσμιο μεγάλο συγγραφέα μας Νίκο Καζαντζάκη! Γιατί , ο Νίκος Καζαντζάκης που γεννήθηκε στις 18 Φεβρουαρίου το 1883 στο Ηράκλειο- οπότε εορτάζουμε τα 140 χρόνια από τη γέννησή του– ήταν από τη νεότητά του αποφασισμένος να διανύσει τον προσωπικό του ανηφορικό Μαραθώνιο. Μάλιστα στο δεύτερο μυθιστόρημά του “Σπασμένες ψυχές’’ που το έγραψε σε ηλικία 25 χρονών, επηρεασμένος από το καλλιτεχνικό ρεύμα του αισθητισμού, πέντε φορές αναφέρεται σε ένα έργο του ζωγράφου Μπένετ που τη μια φορά το ονομάζει “Άγγελο του Μαραθώνα’’ και τέσσερις φορές “Μαραθωνομάχο’’, που έτρεχε ν’ αναγγείλει στους Αθηναίους τη Νίκη. Πράγματι ο Βρετανός αυτός ζωγράφος είχε απεικονίσει σε έργο του τον αθλητή Έλληνα δρομέα Λάδα που έπεσε νεκρός καθώς πήγαινε να παραλάβει το νικητήριο στεφάνι του ως Ολυμπιονίκης το 476 π.Χ. Ο νεαρός Νίκος Καζαντζάκης- που ήδη κατείχε ένα εξαιρετικό εύρος αρχαιογνωσίας- στη μυθοπλασία του αυτή αξιοποίησε τον συμβολισμό του Μαραθωνίου, συμπλέκοντας τον Μαραθωνομάχο και δρομέα Φειδιππίδη με τον Μαραθωνοδρόμο Λάδα. Γεγονός είναι ότι ο θρύλος των αρχαίων δρομέων παρουσιάζει παραλλαγές σε ονόματα και ιστορική πλαισίωση .Όμως αδιαμφισβήτητα υπήρξαν και αφού ανήγγειλαν το “Νενικήκαμεν’’ και είχαν εκπληρώσει το ιερό χρέος τους ,εξαντλημένοι ευθύς πέρασαν στην αθανασία!

Ο Μαραθώνιος λοιπόν είναι ένα άθλημα που εξαρχής άγγιξε κι ενέπνευσε τη φαντασία του συγγραφέα μας που μετά από ακατάβλητη πνευματική πορεία ολόκληρης ζωής απεβίωσε στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας στις 26 Οκτωβρίου του 1957 ,σε ηλικία 74 χρονών . Εύστοχα και με αγάπη σχολίασε η σύζυγός του Ελένη το 1961 στο εισαγωγικό σημείωμα της “ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΣΤΟΝ ΓΚΡΕΚΟ’’ ότι έφυγε: “…απάνω στον πρωτανθό της νιότης! Ω, ναι , και μη γελάσεις ,αγαπημένε αναγνώστη , γιατί τώρα ήταν που ό,τι είχε αρχίσει ν’ ανθίζει και να καρπίζει αυτός που τόσο αγάπησες, αυτός που τόσο σε αγάπησε, ο Νίκος σου ο Καζαντζάκης.’’

Ο Νίκος Καζαντζάκης άφησε ένα πλουσιότατο έργο σε αριθμό εκδόσεων και λογοτεχνικά είδη . Εκτός από τις νεανικές δοκιμές του έγραψε 12 μυθιστορήματα που μπορούμε να τα διακρίνουμε ως καρπούς δύο εξελικτικών φάσεων: Στην πρώτη πρώιμη φάση ανήκουν τα παρακάτω: “Όφις και Κρίνο’’, ’’Σπασμένες Ψυχές’’, “Τόντα –Ράμπα’’, “Βραχόκηπος “ και στη δεύτερη παραγωγική του φάση -τότε που ο φιλοσοφικός στοχασμός τους είναι περισσότερο αποκρυσταλλωμένος κάτω από το πρίσμα της περίφημης ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΜΑΤΙΑΣ του – ανήκουν τα μυθιστορήματα: “Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά’’, ’’Καπετάν –Μιχάλης’’,’’ Ο Χριστός ξανασταυρώνεται’’, “Ο Τελευταίος Πειρασμός’’, “Ο Φτωχούλης του Θεού’’, “Αναφορά στον Γκρέκο’’, ’’Οι αδερφοφάδες’’ και “ Ο Ανήφορος .”

Τα έργα αναφέρθηκαν με βάση τη χρονολογική σειρά της πρώτης τους έκδοσης και στο σημείο αυτό ας επισημάνουμε τη διαχρονική θαλερότητα του συγγραφέα αφού μόλις πέρυσι είχαμε την πρώτη έκδοση του μυθιστορήματός του “ο Ανήφορος’’, από ελληνικό εκδοτικό οίκο, ένα μυθιστόρημα που ήρθε στους αναγνώστες του Νίκου Καζαντζάκη 75 σχεδόν χρόνια μετά τη συγγραφή του! Το φιλοσοφικό μανιφέστο του η ΑΣΚΗΤΙΚΗ αποτελεί από μόνη της ιδιαίτερη κατηγορία στο ευρύ φάσμα της δημιουργίας του. Η μεγαλόπνοη του ΟΔΥΣΣΕΙΑ δικαιώνει τη βαθιά του επιθυμία να ανήκει στους ποιητές. Λίγους μήνες πριν από το θάνατό του, έγραφε στο βιβλίο των επισκεπτών ενός βιβλιοπωλείου στην Αντίμπ στη Γαλλία (όπου έζησε από το 1948 έως το 1957): “Η ποίηση είναι το αλάτι που εμποδίζει τον κόσμο να σαπίσει”. Και λίγα λεπτά πριν από το θάνατό του, έλεγε στους γιατρούς: “Ξέρετε, οι ποιητές δεν πεθαίνουν ποτέ, ή σχεδόν ποτέ”. Η ΟΔΥΣΣΕΙΑ του αποτελείται από 33.333 στίχους και είναι για τον ίδιο το σπουδαιότερο έργο του. Το ταξίδι του Οδυσσέα του ξεκινάει από την επιστροφή του στην Ιθάκη και τελειώνει στο Νότιο Πόλο, με ενδιάμεσους σταθμούς τη Σπάρτη, την Κρήτη, την Αίγυπτο και την Κεντρική Αφρική. “ Η υπεράνθρωπη επιχείρηση ν’ αξιοποιηθεί η απέραντη πνευματική πείρα του Καζαντζάκη είναι η Οδύσσεια. Αυτό εξηγεί την έκτασή της, τον εφιαλτικό καταρράκτη των βιωμάτων, τον συγκρητισμό τόσο μεγάλου πλήθους από μύθους, συνήθειες και δοξασίες, τη χλιδή των εικόνων, την ατερμοσύνη των σκοπών, ακόμα και την καταλυτική ορμή που την διατρέχει απ’ άκρη ως άκρη…» θα γράψει χαρακτηριστικά ο στενός φίλος του Καζαντζάκη Παντελής Πρεβελάκης. Και συνεχίζει παρακάτω: «Ο Οδυσσέας του Καζαντζάκη θα βγει στην αναζήτηση του Θεού, όπως ο Οδυσσέας του Ομήρου βγαίνει στην αναζήτηση της πατρίδας». Στην ποιητική παραγωγή του ανήκουν επίσης, σονέτα και οι περίφημες ΤΕΡΤΣΙΝΕΣ . Έγραψε και ταξιδιωτικά με εντυπώσεις από το εξωτερικό ως απεσταλμένος δημοσιογράφος ή προσκεκλημένος καταγράφοντας το γνωστό , αλλά και το άγνωστο πρόσωπο των χωρών που επισκέφθηκε. Το πολυπληθές έργο του συμπληρώνεται από μεγάλο αριθμό θεατρικών, δοκιμίων, άρθρων, σεναρίων, βιογραφιών και μεταφράσεων. Ξεχωριστή θέση κατέχει η ιδιαίτερα εκτεταμένη επιστολογραφία του, μια αστείρευτη και καθάρια πηγή υλικού για τους μελετητές του.

Είναι πράγματι μεγάλη πρόκληση να θέλεις να προσθέσεις κάτι το καινούργιο στην ανάλυση των έργων του που συνοδεύονται από απέραντη διεθνή βιβλιογραφία μελετών , αφού -ως γνωστόν -είναι ο περισσότερο μεταφρασμένος διεθνώς Έλληνας συγγραφέας. Όμως ο πληθωρικός και γενναιόδωρος λόγος του με τον προσωπικό και αβυσσαλέο ωκεανό λέξεων και ιδεών κι έτσι εξομολογητικός- όπως αγαπούσε να είναι- μπορεί ακόμη πάντα να μας οδηγήσει σε απάτητες κορυφές φιλολογικής , αισθητικής και κυρίως ψυχολογικής ερμηνείας γιατί το έργο του ακολουθεί τον παλμό μιας δονούμενης ψυχής που δεν αγωνιά μόνο για το άτομο αλλά για ολάκερη την ανθρωπότητα. Κι αν το περίφημο ορυχείο στο μυθιστόρημά του “ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΖΟΡΜΠΑ’’ κατέρρευσε αφήνοντας σε αμηχανία τους πρωταγωνιστές –ήρωές του, το δικό του πνευματικό ορυχείο είναι ακόμη γεμάτο πολύτιμο ιδεολογικό μετάλλευμα και ανεξάντλητο στα βάθη της συγγραφικής του επίνοιας, αρκεί να το εξορύξεις με πίστη στο πνευματικό μέγεθός του.

Ο Νίκος Καζαντζάκης στην πνευματική αναζήτηση του συγγραφικού πεπρωμένου του δεν χάθηκε ποτέ είτε βρέθηκε στην επαναστατική Σοβιετική Ένωση, είτε στην Κίνα, στην Ιαπωνία, στην Αυστρία, στη Γερμανία, στην Παλαιστίνη, στην Κύπρο, στη Τσεχοσλοβακία, στην Ελβετία, στην Αγγλία, Ισπανία, στην έρημο του Σινά ή στον Καύκασο αγωνιζόμενος για τον επαναπατρισμό 150000 Ελλήνων που κινδύνευαν ή στη λαβωμένη Κρήτη για να καταγράψει τις ωμότητες των Γερμανών και σε τόσα άλλα μέρη εντός κι εκτός της Ελλάδας. Δίνει το ιστορικό παρών του και με εντυπωσιακές συχνά ιδεολογικές και κοινωνικές πρωτοβουλίες. Πάντα όμως δίνει την εντύπωση του εξαιρετικού ισορροπιστή που με μαεστρία εξισορροπεί το ασυμβίβαστο κάποιων ιδεολογιών που τον συναρπάζουν. Έτσι αν στον φιλοσοφικό του στοχασμό έχουμε πολλά τοπία μηδενιστικής θεώρησης συγχρόνως εκτινάσσεται υπαρξιακά και ορμά προς τα μπρος ακολουθώντας τη ζωτική ορμή του Bergson , δηλαδή τη δύναμη της αναγέννησης και της μεταμόρφωσης των έμβιων όντων. Και μελετώντας τις θρησκείες επιλέγει τον ανθό όλων και τις αξιοποιεί στην υπαρξιακή του αναζήτηση. Και πώς τα συνταιριάζει όλα αυτά; Τα αντίθετα; Τη σοφή απάθεια του Βούδα με την αιματόεσσα πολυκύμαντη τραγικότητα του προσώπου του Εσταυρωμένου; Και κυρίως πώς αντέχει τη δυναμική της ίδιας του της γραφής, μιας γραφής όλο συγκίνηση , εξάρσεις , το αληθινό βάθος της συχνά αντιφατικής ανθρώπινης φύσης;

Ο Νίκος Καζαντζάκης αντέχει κάθε κλυδωνισμό γιατί κρατά την άκρη του κόκκινου μίτου της έμπνευσής του και πορεύεται μέσα στον λαβύρινθο των ιδεών του, στην αναζήτηση του Θεού και του ανθρώπου. Φέρει μέσα του τα αρχέτυπα σύμβολα από την Κνωσό, τον λαβύρινθο , τον μίτο και τον διπλό πέλεκυ και Αριάδνη του είναι η ίδια του η προγονική καταγωγή. Η εμμονή του να αναφέρει με πολλούς τρόπους σε πολλά έργα του , το κόκκινο νήμα, το κόκκινο αυλάκι, την κόκκινη γραμμή νοηματοδοτείται από το πορφυρό χρώμα της ζωής και του αίματος και από τη ροή της εξέλιξης στην προσωπική του περιπέτεια. Γι αυτό δεν χάνεται όσο μακριά κι αν τον πάει ο νους του. Η Αριάδνη κρατάει καλά την άλλη άκρη του μίτου του, η “ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ’’ τον εποπτεύει προφυλάσσοντας αυτόν τον λιτοδίαιτο Κρητικό με το εύφλεκτο πνεύμα.

Η Κλωθώ, η Λάχεσις και η Άτροπος τού γνέθουν την κόκκινη κλωστή, δηλαδή το πάθος του για όραμα, λόγο και δράση. Το κόκκινο χρώμα που συχνά αναφέρει στις αφηγήσεις του εκφράζει όλο το φάσμα της μεταμόρφωσης , τη γέννηση και τον ερωτισμό, τον θάνατο και την αναγέννηση. Γιατί ο μεγάλος συγγραφέας και γεννιέται και γίνεται! Το ιδιοφυές Κρητικόπουλο που γεννήθηκε στην Τουρκοκρατούμενη Κρήτη δεν ξέχασε ποτέ την αφετηρία του , γι αυτό εξάλλου η Επαναστατική Απελευθερωτική Ιδέα των Κρητών σφραγίζει το ώριμο έργο του. Είχε δέσει στη μέση του το κόκκινο νήμα του μινωικού μίτου και πορευόμενος με εσώτερο σπειροειδή φιλοσοφικό στοχασμό την ανηφόρα της ανθρωπότητας και του συγγραφικού του σύμπαντος, χαρακτηριστικά έλεγε: “η ζωή μου; Ταξίδια, μια αιματόχρωμη γραμμή μέσα από τις ηπείρους..’’. Κι αλλού πάλι μιλώντας για “τον Θεό, τον δικό του Θεό θα τον νιώσει να διαπερνάει τα σπλάχνα του και ν΄ αφήνει μέσα του, από τα νεφρά ως την καρδιά, από την καρδιά ως το κεφάλι, ένα κόκκινο αυλάκι’’. Σε κάποιο σημείο της ΑΣΚΗΤΙΚΗΣ του θα δηλώσει ότι “ το μυαλό του Θεού είναι ένα κουβάρι από φως και σκοτάδι και πολεμάει να το ξετυλίξει μέσα στο λαβύρινθο της σάρκας’’ (σελ.231 Ασκητική-Βραχόκηπος). Ταξιδεύοντας κι αισθανόμενος την αγωνία της εποχής του ένιωθε πως “μέσα του μια μεγάλη κόκκινη γραμμή ανεβαίνει, ανεβαίνει κι αγριεύεται’’ όπως χαρακτηριστικά γράφει (Βραχόκηπος). Ποια είναι λοιπόν αυτή η κόκκινη γραμμή που αρέσκεται να επαναλαμβάνει ο Νίκος Καζαντζάκης στις αφηγήσεις του και την όμορφη αυτή συγγραφική εμμονή την κρύβει περίτεχνα και σοφά μέσα στον λόγο του: Είναι η σύνδεσή του με τον μύθο της γενέτειράς του , η σημαντική αναφορά του που τροφοδοτείται από τις πρώτες του γνωστικές συγκινήσεις όταν πρωταντίκρυσε τα παλάτια της Κνωσσού. Η αισθητική αυτή λεπτομέρεια έχει την αξία της γιατί όποιος καταπιάνεται με τη γραφή γνωρίζει πως πρώτα πρέπει να κάνει ένα βαθύ ταξίδι αυτογνωσίας και να αναγνωρίσει τα σημαινόμενα των συμβόλων που τον καθορίζουν. Έτσι αν για παράδειγμα, οι Ελευσίνιοι λογοτέχνες καθορίζονται στην έμπνευσή τους από την άνοδο και την κάθοδο της Περσεφόνης , ο Ηρακλειώτης μεγάλος συγγραφέας μας καθορίστηκε πρώτα από τα μινωικά σύμβολα, κι ύστερα από το κόκκινο χρώμα της ζωτικής ορμής και τον ανήφορο της ανθρώπινης περιπέτειας .Κάθε τόπος προικοδοτεί τα παιδιά του με μύθους που αγκαλιάζονται και από την οικουμενική πραγματικότητα. Για τη συγγραφική πρόθεση της ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΣΤΟΝ ΓΚΡΕΚΟ θα πει’’ τον ανήφορο αυτόν’ θα θελα΄ εδώ, με αλήθεια μαζί και φαντασία, να παραστήσω •και τις κόκκινες πατημασιές που αφήκε το ανηφόρισμά μου.’’

Ξετυλίγοντας τον μίτο της έμπνευσης του Νίκου Καζαντζάκη μπορούμε να βρεθούμε σε πολλούς τόπους και τις αντίστοιχες ιστορικές τους αναφορές . Επίσης σε πλήθος καλλιτεχνικών ρευμάτων, φιλοσοφικών θεωριών, κυρίως το έργο του το διατρέχει ο φιλοσοφικός στοχασμός του Bergson , ακόμα και του Νίτσε . Πάνω απ’ όλους τον διακατέχει το πρόσωπο του Χριστού, ακολουθούν επιμέρους επιρροές από τη φιλοσοφία του Βούδα και του Κομφούκιου.

Όμως κρατώντας προσεκτικά μαζί του το κόκκινο νήμα της Αριάδνης –έμπνευσής του, εντέλει θα καταλήξουμε μπροστά στο τεράστιο μέγεθός του συντοπίτη του ζωγράφου Δομήνικου Θεοτοκόπουλου στον οποίον και αναφέρθηκε –ως να ήταν ο Στρατηγός του– στο ώριμο λογοτεχνικό έργο απολογισμού της ζωής του, στην ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΓΚΡΕΚΟ. Το κόκκινο νήμα­, τα ματωμένα του βήματα, το ξετύλιγμα του μίτου του κατέληξε δοξαστικά στον ομόλογό του και με διαφορά περίπου τεσσάρων αιώνων οι δυο άντρες δημιουργοί συναντήθηκαν ακριβώς στα σημεία για τα οποία με επικίνδυνο φθόνο και δογματισμό τους καταδίωξαν.

Παρατηρώντας διεισδυτικά τους πίνακες του Θεοτοκόπουλου και συνεξετάζοντάς τους με τα έργα του Καζαντζάκη για τα οποία αδίκως κατηγορήθηκε , θα διαπιστώσουμε ότι η Μαγδαληνή του συγγραφέα μας είναι η Μαγδαληνή του ζωγράφου μας , με όλα τα σύμβολα που δηλώνουν τη ματαιότητα των ανθρώπινων πραγμάτων αλλά και τη στοχαστική ενατένισή της στον ουρανό και ένα πλήθος άλλων διακριτικών σημείων στους πίνακες που συμπίπτουν με την απόδοσή της προσωπικότητάς της με τον τρόπο του μεγάλου μας συγγραφέα . Και οι δυο εμβάθυναν και επεφύλαξαν μια άλλη θέση, ιδεολογικά αναβαθμισμένη για το πρόσωπο της Μαρίας της Μαγδαληνής και κατ’ επέκταση για τη θέση της γυναίκας. Και εάν υποδήλωσε σε πολλά σημεία, συμβολικά με τον χρωστήρα του ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος την υποκρισία και την αλαζονεία που ποτέ δεν πρέπει να έχει θέση στην αληθινή ουσία του Χριστιανισμού , το ίδιο έπραξε και ο Νίκος Καζαντζάκης αλλά απροκάλυπτα αφού ο κώδικας της μυθοπλασίας του δεν άφηνε συμβολικά περιθώρια. Κι αυτό δεν σημαίνει απλό δάνειο του νεότερου από τον παλαιότερο, αλλά τη μεγαλειώδη ετεροχρονισμένη σύγκλιση δυο μεγάλων πνευμάτων , τη σπάνια εκλεκτική τους συγγένεια .Είναι γνωστό ότι και οι δυο υπέστησαν ψυχικές ταλαιπωρίες και διώξεις από παρανόηση των ατέρμονων οριζόντων της δημιουργικής τους διάνοιας. Θα μπορούσαμε να έχουμε άλλο ένα Νόμπελ Λογοτεχνίας, αν ο Νίκος Καζαντζάκης δεν είχε δεχθεί ανελέητη πολεμική ακόμη και από ομότεχνους του.

Όμως ο Νίκος Καζαντζάκης κατόρθωσε κι έφτασε στον Στρατηγό του και του παρουσιάστηκε κρατώντας τον κόκκινο μίτο του που από την άλλη πλευρά κρατιόταν καλά δεμένο σε έναν προγονικό δέτη . Είχε τυλίξει σφιχτά το κούτελο μ’ ένα κόκκινο μαντίλι για να μην ξεκρίνονται τα αίματα του αγώνα. Και ζήτησε από τον Στρατηγό του-όπως τον αποκαλεί- Δομήνικο Θεοτοκόπουλο να ζυγιάσει τη ψυχή του θυμίζοντάς του τον βαρύ λόγο των Κρητικών :”Όπου αστοχήσεις γύρισε ∙κι όπου πετύχεις, φύγε!’’ “Αν αστόχησα, και μια ώρα ζωή ακόμα να μου απομένει, θα ξαναγυρίσω στην έφοδο∙ αν πέτυχα, θ’ ανοίξω τη γης, να’ ρθω να ξαπλώσω στο πλάι σου. ’Ακουσέ το, λοιπόν, Στρατηγέ, την αναφορά μου και κάμε κρίση• ’Ακουσε , Παππού, τη ζωή μου, κι αν πολέμησα κι εγώ μαζί σου, αν λαβώθηκα χωρίς κανένας να μάθει πως πόνεσα, αν δε γύρισα ποτέ την πλάτη μου στον οχτρό, δώσε μου την ευκή σου!’’

Ο μεγάλος μας συγγραφέας σήμερα και στο διηνεκές μάς παραδίδει με το έργο του τη σκυτάλη και μας εμπνέει στους άνυδρους καιρούς μας να έχει ο καθένας μας τον δικό του κόκκινο μίτο και να τον ξετυλίγει στον κόσμο των ιδεών του και στον προσωπικό του αγώνα. Ζούμε, αναπνέουμε και δημιουργούμε στον ίδιο τόπο που βλάστησε και άνθισε μια βασιλική δρυς της παγκόσμιας λογοτεχνίας , ο δικός μας Νίκος Καζαντζάκης! Κι αυτό λίγο δεν είναι … Κι οφείλουμε να μην λησμονηθεί ποτέ!!!

BIOΓΡΑΦΙΚΟ: Η Ανδρομάχη Εμμανουήλ Χουρδάκη είναι εκπαιδευτικός – φιλόλογος και Υπεύθυνη του Παραρτήματος Κισσάμου του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας Χανίων. Αρθρογραφεί για θέματα λογοτεχνίας και προωθεί με δράσεις τη φιλαναγνωσία. Το 2018 εκδόθηκε η ποιητική συλλογή της ‘’Τα σκουλαρίκια της Περσεφόνης” και το 2020 το θεατρικό έργο της ‘’Φεύγουσα”από τις εκδόσεις Ραδάμανθυς

* συνδιοργάνωση της Περιφέρειας Κρήτης με τον Σύλλογο Δρομέων Υγείας Χανίων , την Ορθόδοξο Ακαδημία Κρήτης, τη Διεθνή Εταιρεία Φίλων Ν. Καζαντζάκη, την Ένωση Πνευματικών Δημιουργών Χανίων, υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Κρήτης. Αφιερωμένη στα 110 χρόνια από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και στα 140 χρόνια από τη γέννηση του συγγραφέα