» Κριτικές παρατηρήσεις
Τὸ πρῶτο ποὺ πρέπει νὰ ἀπασχολεῖ ὅποιον συγγράφει, πολὺ περισσότερο ὅποιον ἐκδίδει ἕνα βιβλίο εἶναι ἡ ἀπάντηση ποὺ θὰ ἔχει νὰ δώσει στὸ πιθανὸ ἐρώτηµα «γιατί τὸ ἔγραψες; ποιές σκέψεις σὲ ὁδήγησαν στὸ νὰ πάρεις αὐτὴν τὴν ἀπόφαση; – ἐπειδὴ µόχθος πολὺς συνδέεται µὲ τὴν ἑτοιµασία του καὶ κόστος οἰκονοµικὸ συνεπάγεται ἡ ἔκδοσή του».
«Ἀπὸ ποῦ προκύπτει ἡ ὑποχρέωσή του νὰ ἀπαντήσει στὸ ἐρώτηµα αὐτό;», θὰ µποροῦσε νὰ ἀντιτείνει κάποιος.
Ἐννοεῖται ὅτι γιὰ κανέναν δὲν εἶναι ὑποχρεωτικὸ νὰ δώσει ἀπάντηση. Ἡ ἐρώτηση ὅµως ἀποσκοπεῖ ἀλλοῦ – στὸ νὰ φέρει τὸν ἀναγνώστη κοντὰ στὸν συγγραφέα, ὥστε νὰ καταλάβει µὲ µεγαλύτερη ἀσφάλεια τὴ σκέψη του, νὰ µοιραστεῖ ὅσα ἀποτέλεσαν τὴν κινητήρια δύναµη γιὰ τὴ συγγραφή, νὰ κερδίσει ἐν τέλει κάτι χρήσιµο γιὰ τὸν ἑαυτό του. Τοῦτο ἐνισχύεται ἀπὸ τὴν ἐλπίδα ὅτι τὸ περιεχόµενο τοῦ βιβλίου θὰ τοῦ προσφέρει κάτι νέο, ἀποτέλεσµα δηµιουργικῶν σκέψεων ἢ ἔρευνας – ἀνάλογα µὲ τὸ θέµα τοῦ βιβλίου.
Ὁ ∆ῆµος Καντάνου – Σελίνου, ὑπὸ τὸν δήµαρχο κ. Ἀντώνη Κ. Περράκη, ἐξέδωσε τὰ τελευταῖα χρόνια βιβλία, τὰ ὁποῖα ἔλαβα πρόσφατα. Χωρὶς ἀµφιβολία, εἶναι γεγονὸς ἀξιοπρόσεκτο γιὰ τὸν πρόσθετο λόγο ὅτι προέρχονται ἀπὸ ἕναν περιφερειακὸ καὶ ἀποµακρυσµένο ∆ῆµο ποὺ δὲν εἶχε νὰ ἐπιδείξει κάτι ἀνάλογο στὸ παρελθόν.
Πρὶν ἀκόµη τὰ ξεφυλλίσω, σκέφτηκα αὐτὸ ποὺ σηµείωσα στὴν ἀρχή. Ὁ τίτλος τοῦ καθενὸς ἀπὸ αὐτὰ παραπέµπει σὲ θέµα σχετικὸ µὲ τὸν ∆ῆµο: «Ονειρεµένος τόπος» (2023), «Βλέµµατα Αγίων» (2024), «Ιερός Ναός Αγίας Τριάδος Κακοδικίου. Πολύτιµη Συλλογή» (2025). Τὰ δύο πρῶτα καλύπτουν ὁλόκληρη τὴν ἔκταση τοῦ ∆ήµου, τὸ τρίτο ἀναφέρεται σὲ συγκεκριµένο µνηµεῖο ἑνὸς χωριοῦ. Μὲ ξάφνιασε αὐτό, ἀλλὰ τὸ προσπέρασα µὲ τὴ σκέψη ὅτι ὁδηγός γιὰ ὁποιαδήποτε κρίση πρέπει νὰ εἶναι τὸ περιεχόµενο.
Ὡς πρὸς αὐτό, λοιπόν, διαπίστωσα χωρὶς δυσκολία ὅτι τὰ τρία βιβλία συνδέει κυριαρχικὰ στοιχεῖο ἐξωτερικό: ἑκατοντάδες φωτογραφίες καλύπτουν τὸ συντριπτικὰ µεγαλύτερο µέρος τῶν συνολικὰ 693 σελίδων. Ἄλλες µικρῶν διαστάσεων, ἄλλες µεγαλύτερων, ὅλες ὅµως καλῆς ποιότητας καὶ εὐκρίνειας, ὑποθέτω δὲ καὶ ὑψηλοῦ κόστους, καθιστοῦν κατ΄ ἀρχὴν τὰ βιβλία “λευκώµατα” τὰ ὁποῖα, ὅσο καὶ ἂν θελήσει κάποιος νὰ σταθεῖ γιὰ χάρη τῶν φωτογραφιῶν, δὲν ἀπαιτοῦν πολλὴ ὥρα γιὰ (ἂς ποῦµε) ἀνάγνωση. Ἐκεῖνο, δηλαδή, ποὺ µένει εἶναι κάποιου βαθµοῦ αἰσθητικὴ ἱκανοποίηση – αὐτὴ ποὺ γνωρίζουµε πόσο φευγαλέα καὶ ἐπισφαλὴς (καὶ ὑποκειµενική, βέβαια) εἶναι.
Τὸ προσπέρασα καὶ αὐτό, γιὰ νὰ περάσω σὲ ἄλλο κοινὸ γνώρισµα. Ἦταν τὰ κείµενα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα ὁ ἀναγνώστης περιµένει νὰ ἀντλήσει πληροφορίες συµπληρωµατικὲς ἔστω τῶν εἰκόνων. Στὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ βιβλία (τοῦ 2023) βρῆκα συνολικὰ ἑπτὰ σελίδες µὲ σύντοµα κείµενα προλογικὰ πού, ὑποτίθεται, προετοιµάζουν τὸν ἀναγνώστη γιὰ τὸ τί θὰ βρεῖ στὴ συνέχεια (στὴν πραγµατικότητα, ὁ ἀριθµὸς τῶν σελίδων µειώνεται στὸ µισό, καθὼς ὑπάρχει καὶ µετάφραση στὰ ἀγγλικά). Νὰ προσθέσω καὶ ὅτι ὑπάρχουν διάσπαρτες ὀλιγόλογες λεζάντες σὲ φωτογραφίες. Αὐτὰ ἰσχύουν καὶ γιὰ τὸ δεύτερο βιβλίο (τοῦ 2024), στὸ ὁποῖο οἱ σελίδες µὲ κείµενα εἶναι περίπου 65 (στὴν πραγµατικότητα πολὺ λιγότερες, ἀφοῦ σὲ πολλὲς ἀπὸ αὐτὲς παρεµβάλλονται καὶ µικροῦ σχήµατος φωτογραφίες). Πρόκειται δὲ γιὰ κείµενα συντοµότατα ποὺ ἀποτελοῦνται ἀπὸ 1-3 παραγράφους.
Στὸ τρίτο βιβλίο (2025) περίπου 80 σελίδες περιλαµβάνουν δίγλωσσα κείµενα ποικίλου περιεχοµένου: πίνακα περιεχοµένων, χαιρετισµούς, προλογίσµατα κεφαλαίων, λεζάντες µὲ πληροφορίες γιὰ φωτογραφίες, ἐπεξηγήσεις ἐκκλησιαστικῶν ὅρων, βιβλιογραφία, κ. ἄ. (ἀνάµεσά τους ἀρχιτεκτονικὰ σχέδια τοῦ ναοῦ τῆς Ἁγίας Τριάδας, τὰ ὁποῖα εἶχαν ἐκπονηθεῖ πρὶν ἀπὸ 12 χρόνια καὶ χρησιµοποιήθηκαν, ὁρισµένα, σὲ ἄλλη ἔκδοση. Ἡ ἔστω ἀπὸ ἀµέλεια παράλειψη τοῦ ὀνόµατος τοῦ δηµιουργοῦ των συνιστᾶ βαρὺ ὀλίσθηµα καὶ ἀνεπίτρεπτη ἀπρέπεια).
Ὕστερα ἀπὸ αὐτὲς τὶς γενικοῦ χαρακτήρα διαπιστώσεις ἀναρωτήθηκα ἂν τὰ βιβλία αὐτὰ ἐξυπηρετοῦν ἐπιδιώξεις οἱ ὁποῖες, σύµφωνα µὲ τὸν κοινὸ νοῦ, ὑπῆρχαν κατὰ τὸ σχεδιασµό τους. ∆ὲν γνωρίζω τὴ δαπάνη στὴν ὁποία ὑποβλήθηκε ὁ ∆ῆµος, ὥστε νὰ συνεκτιµηθεῖ καὶ αὐτὴ ἡ παράµετρος. Θυµήθηκα αὐτὸ ποὺ πολλοὶ ὑποστηρίζουν, πὼς ὁποιοδήποτε βιβλίο εἶναι λιθαράκι στὸ οἰκοδόµηµα τοῦ πολιτισµοῦ. ∆ὲν µὲ ἄφησε ἀδιάφορο τὸ ὅτι τὰ βιβλία αὐτὰ σχετίζονται µὲ τὸν τόπο καταγωγῆς µου – τὸ ἕνα, µάλιστα, µὲ θέµα ποὺ µὲ εἶχε ἐπὶ µακρὸν ἀπασχολήσει πρὸ ἐτῶν. Ἔλαβα ὑπόψη µου καὶ τὸ ὅτι γιὰ τὸν τόπο αὐτό, κοµµάτι τῆς παραµεληµένης ἐδῶ καὶ δεκαετίες ὑπαίθρου, µὲ ἔνδοξη ὅµως πορεία κατὰ τὸ παρελθόν, πολὺ λίγα ἔχουν γραφτεῖ. Ὁδηγήθηκα ἔτσι στὴν ἄποψη ὅτι τὰ βιβλία αὐτὰ εἶναι χρήσιµα γιὰ τὸν τόπο µας.
∆ὲν διέγραψα ὅµως τὶς ἐνστάσεις µου – ποὺ αὐξήθηκαν ὕστερα ἀπὸ πιὸ προσεκτικὴ παρατήρηση καὶ σχετίζονται κυρίως µὲ ὅσα διαβάζει ὁ ἀναγνώστης. Μὲ µεγάλη συντοµία ὁρισµένες ἀπὸ αυτές:
1.Ὁ προσεκτικὸς ἀναγνώστης ἐντοπίζει ἀπὸ τὴν πρώτη στιγµὴ σύγχυση ἢ παράλειψη ποὺ ἐπιφέρει τὴ σύγχυση. Ἐκτός, δηλαδή, ἀπὸ τὸν τίτλο (κάθε) βιβλίου πρέπει νὰ εἶναι σαφὲς τὸ ὄνοµα τοῦ δηµιουργοῦ. Ἀναγράφεται µὲν στὸ ἐξώφυλλο ὁ φορέας (ἢ οἱ φορεῖς) ποὺ εἶχε τὴν εὐθύνη τῆς ἔκδοσης, εἶναι ὅµως αὐτὸ ἀρκετό; Τὸ ἐρώτηµα ἀποκτᾶ πρόσθετη βαρύτητα ἀπό τὸ ὅτι· πρῶτον, καὶ στὰ τρία βιβλία ἀναγράφεται τὸ ὄνοµα τοῦ ἐκ τῶν δηµιουργῶν φωτογράφου, ἐνῶ τὰ ἔργα εἶναι συλλογικά· δεύτερον, στὸ βιβλίο τοῦ 2025 ἀναγράφονται δύο ἀκόµη συντελεστῶν τὰ ὀνόµατα, ἐνῶ παραλείπονται δύο ἐπίσης· τρίτον, στὰ δύο πρῶτα βιβλία δὲν ἀναγράφεται ἄλλο (πλὴν τοῦ φωτογράφου τὸ) ὄνοµα. Θεωρῶ ὅτι εἶναι ἀτυχὴς καὶ ἄδικος (καὶ µεροληπτικός;) ὁ σχεδιασµὸς αὐτὸς (τὴν ἄποψή µου ἐνισχύει καὶ ἡ δήλωση γιὰ τὴν κατοχύρωση τῶν πνευµατικῶν δικαιωµάτων – copyright).
2.Οἱ πληροφορίες ποὺ ἀναγράφονται καὶ ἀναφέρονται στὶς φωτογραφίες ἄλλοτε εἶναι σύντοµες καὶ ἰσχνές, ἀνεπαρκεῖς γιὰ ἐνηµέρωση, ἔστω στοιχειώδη, τοῦ ἀναγνώστη, ἄλλοτε δύσληπτες ἐξ αἰτίας τῆς ἐλλείψεως γλωσσαρίου, ἄλλοτε ἀνύπαρκτες. Π. χ., πολλὲς ἀπὸ τὶς εἰκόνες ἁγίων (βιβλίο 2024) ἔπρεπε νὰ ἔχουν πληροφορίες γιὰ τὰ εἰκονιζόµενα πρόσωπα. Στὸ ἴδιο αὐτὸ βιβλίο καὶ στὶς σελίδες µὲ λεπτοµέρειες εἰκόνων ὑπάρχουν τµήµατα χωρὶς πρόσωπα, µὲ πεδία µόνο τῆς ἐπιχρωµατισµένης καὶ φθαρµένης τοιχοποιίας (σελ. 52-53, 106-107, 182-183, 214-215).
3.Στὸ δεύτερο βιβλίο (2024) ὑπάρχει ἄνιση “µεταχείριση” καὶ διαχείριση τοῦ ὑπάρχοντος ὑλικοῦ. Ὡς παράδειγµα ἀναφέρω τὸ ὅτι ἀπὸ τὶς ἕξι βυζαντινὲς ἐκκλησίες ποὺ ὑπάρχουν στὸ Κακοδίκι ἐπιλέχτηκαν τρεῖς, παραλείφθηκε ὅµως µιὰ ἀπὸ τὶς σηµαντικότερες τῆς ἐπαρχίας, αὐτὴ τοῦ Εὐαγγελισµοῦ. Ἀπὸ τὸ ἴδιο αὐτὸ βιβλίο ἀπουσιάζει διευκρίνιση γιὰ τοὺς ναοὺς “τῆς Παναγίας”: δὲν εἶναι ὅλοι γιὰ τὴν ἴδια ἑορτὴ (Εὐαγγελισµό, Γενέσιον, Εἰσόδια, Κοίµηση). Ἐπὶ πλέον, ἐνῶ κατὰ τὸν τίτλο θέµα του εἶναι “βλέµµατα ἁγίων”, δὲν προβάλλεται ἐπαρκῶς µὲ τὴν κατάλληλη ἑστίαση αὐτὸ τὸ κατ΄ ἐξοχὴν δηλωτικὸ τῆς τέχνης τῶν ζωγράφων στοιχεῖο. Θὰ ἦταν δὲ πολὺ χρήσιµη ἡ ἀναφορὰ στὴν ἐξόρυξη τῶν ὀφθαλµῶν ἁγίων ἀπὸ πολλὲς τοιχογραφίες.
4.Ἐντύπωση προξενεῖ τὸ ὅτι στὴν ἑνότητα “Μνήµες” τοῦ βιβλίου τοῦ 2023 δὲν γίνεται µνεία, ἔστω καὶ δι΄ ὀλίγων, τῆς “Συλλογής” (πολύτιµης ὅπως χαρακτηρίζεται) τοῦ βιβλίου τοῦ 2025. Ἀκόµη καὶ ἂν εἶχε ἀπὸ τὸ 2023 προγραµµατιστεῖ ἡ ἔκδοση τοῦ βιβλίου γιὰ τὴν Ἁγία Τριάδα, θὰ ἔπρεπε νὰ γίνει ἀναφορὰ καὶ σ’ αὐτὴν τὴ “µνήµη” (ὅπως, βέβαια, µὲ τὸν πρέποντα τρόπο, καὶ στὸν ἄνθρωπο χάρη στὴ φροντίδα τοῦ ὁποίου συγκροτήθηκε αὐτὴ ἡ “Συλλογή”). Παράλειψη, ἐπίσης, ἀποτελεῖ ἡ µὴ ἀναφορὰ στὸν ἀρχαιολογικὸ χῶρο Κάδρους, ὅπου πιθανότατα εἶχε ἀκµάσει ἡ προχριστιανικὴ Κάντανος.
5.Ἡ γλωσσικὴ ἐπιµέλεια δὲν εἶναι ἡ καλύτερη. Ἐκτὸς ἀπὸ τὸ ὅτι ὑπάρχουν διάσπαρτα ὀφθαλµοφανῆ σφάλµατα, ἰδίως στὸ τρίτο βιβλίο, παρατηρεῖται ἀνοµοιοµορφία σὲ ἀρκετὲς περιπτώσεις: Κίσσαµος / Κίσαµος (τὸ σωστό), Παλαιόχωρας / Παλαιοχώρας, Σέλινου / Σελίνου, ἐπώνυµο – ὄνοµα / ὄνοµα – ἐπώνυµο (προτιµότερο), Κήρυκος / Κύρκος. Ξεχωριστὴ δὲ ἀναφορὰ πρέπει νὰ γίνει γιὰ σφάλµατα σὲ τοπωνύµια: Γραµµένο (τὸ σωστό: Γραµένο), Ἀζογυρὲς (Ἀζωγυρές), Ἀνύδροι (Ἄνυδροι), Σαρακίνα (Σαρακήνα), Μουστάκο (Μουστάκος), Λισός (Λισσός). (Τὸ µέχρι τώρα γνωστὸ ὡς Λιβυκὸ πέλαγος µετονοµάζεται σὲ Νότιο Κρητικὸ πέλαγος, κάτι ποὺ πρέπει νὰ ὁδηγήσει καὶ σὲ “Βόρειο Κρητικὸ πέλαγος”. Εἶναι δόκιµο αὐτό; µήπως ὀφείλεται σὲ ἄσφαιρο πατριωτισµό;).
6.Ἡ κατάτµηση τοῦ γεωγραφικοῦ χώρου στὸ βιβλίο τοῦ 2024 ἦταν ἀχρείαστη: ὑπάρχουν οἱ εὐρύτερες περιφέρειες, στὶς ὁποῖες ἀνήκουν ἐπὶ µέρους οἰκισµοί. Κάντανος, Κακοδίκι, Πελεκάνος (ποὺ δὲν ἀναφέρεται) εἶναι γεωγραφικὲς ἑνότητες οἱ ὁποῖες πρέπει νὰ ἀντιµετωπίζονται ὡς σύνολο ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ οἰκισµοὺς εὑρισκόµενους σὲ µικρὴ ἀνάµεσά τους ἀπόσταση. Μὲ τὴν κατάτµηση ὁ ἀναγνώστης ποὺ δὲν γνωρίζει τὴν περιοχὴ ὁδηγεῖται σὲ στρεβλὲς ἐντυπώσεις (ἔτσι “ἀποκρύπτεται” καὶ τὸ ὅτι ἀπὸ τὶς 47 συνολικὰ ἐκκλησίες ποὺ µνηµονεύονται οἱ 14 βρίσκονται στὴν περιφέρεια Καντάνου!).
7.Τελευταῖο. Πρῶτον: Εἶναι ἀνεπίτρεπτο τὸ εσωτερικὸ τοῦ ἐξώφυλλου καὶ τοῦ ὀπισθόφυλλου νὰ χρησιµοποιεῖται σὰν νὰ πρόκειται γιὰ σελίδες τοῦ βιβλίου. Καὶ ὄχι µόνο αὐτό: ἀµέσως µετὰ τὸ ἐξώφυλλο καὶ πρὶν ἀπὸ τὸ ὀπισθόφυλλο εἶναι ἀπαραίτητο νὰ ὑπάρχει φύλλο λευκὸ καὶ στὶς δύο ὄψεις. ∆εύτερον: ἡ βιβλιοδεσία εἶναι τουλάχιστον προβληµατική. Ὕστερα ἀπὸ περιορισµένη χρήση τὰ φύλλα ἔχουν ἀρχίσει νὰ ἀποσπῶνται µὲ κίνδυνο πολὺ σύντοµα τὸ βιβλίο νὰ ἔχει διαλυθεῖ.
Ὡς κατακλείδα ὀφείλω µιὰ ἀπάντηση στὸ ἐρώτηµα µὲ τὸ ὁποῖο ξεκίνησα. Θεωρῶ ὅτι τὰ τρία βιβλία ἀποτελοῦν µορφὴ “τριλογίας”, ἀπὸ τὴν ὁποία ὅµως ἀπουσιάζουν ἡ συνοχή, ἡ σαφήνεια ὡς πρὸς τὴν πορεία, ἡ συνέπεια ὡς πρὸς τὸ στόχο στὸν ὁποῖο στοχεύουν. Ὅµως, παρὰ τὸ ὅτι θὰ µποροῦσε νὰ ἔχει προκύψει ἀποτέλεσµα καλύτερο καὶ ἀνάλογο τοῦ κόστους, εἶναι χρήσιµα καὶ γιὰ τοὺς λόγους ποὺ πιὸ πάνω σηµείωσα καὶ γιὰ τὸ ὅτι ἐκπέµπουν τὸ µήνυµα ὅτι ἡ ἐπαρχία Σελίνου (τὴν ἀποσυνδέω ἀπὸ τὴν ὑπόστασή της ὡς διοικητικῆς ὀντότητας) ἔχει νὰ ἐπιδείξει πολλὰ – ἔργα τῶν ἀνθρώπων της καὶ δῶρα τῆς φύσης. Θὰ ἦταν εὐχῆς ἔργο τὸ νὰ εἶχαν αὐτὰ τὰ βιβλία βάρος τέτοιο, ποὺ θὰ τὰ καθιστοῦσε ἀξιοµνηµόνευτα καὶ στὸ χῶρο τῆς βιβλιογραφίας (κατὰ τὴν ἄποψή µου µόνο ἡ µελέτη τῆς κ. Ἀλ. Κουρουτάκη στὸ τρίτο βιβλίο µπορεῖ νὰ ἀνταποκριθεῖ στὶς προϋποθέσεις καὶ στὶς ἀπαιτήσεις βιβλιογραφικῆς ἀναφορᾶς).
Εἶµαι βέβαιος γιὰ τὴν ἐπιθυµία καὶ τὶς προσπάθειες τοῦ ∆ηµάρχου κ. Ἀντ. Περράκη νὰ προβληθεῖ ὁ ὑπ’ αὐτὸν ∆ῆµος µέσω καὶ τῶν ποικίλων πλεονεκτηµάτων ποὺ διαθέτει. Ἐλπίζω καὶ εὔχοµαι νὰ ἔχει συνέχεια καὶ εὐόδωση αὐτὴ ἡ προσπάθειά του, καθὼς καὶ ὅλων ὅσοι συµπαραστέκονται ἔχοντας ὁµόλογες ἀπόψεις. Νὰ µοῦ ἐπιτραπεῖ µόνο νὰ προσθέσω ὅτι θεωρῶ ὑπερβολικὸ τὸ νὰ ἐκδίδονται µέσα σὲ λιγότερο ἀπὸ τρία χρόνια ἰσάριθµα βιβλία, µὲ παρεµφερὲς σὲ πολλὰ σηµεῖα περιεχόµενο. Τοῦτο ἀποκαλύπτει σπουδή, καὶ σὲ κάποιου βαθµοῦ προχειρότητα, ποὺ δὲν εἶναι οἱ καλύτεροι σύµβουλοι καὶ ὁδηγοῦν σὲ ὑποβάθµιση τοῦ προσδοκώµενου ἀποτελέσµατος.
*Ο Γεώργιος Ἰ. Λουπάσης
είναι Φιλόλογος
