Μέρος Β’
Μετά τη Συνθήκη του Μούδρου και την περάτωση του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, με την επικράτηση της Entente, όπως ορθά είχε υποστηρίξει ο Βενιζέλος, άρχισε το Συνέδριο της Ειρήνης των Παρισίων. Σκοπός του συνεδρίου ήταν ο διακανονισμός των διαφορών και εκκρεμοτήτων, που ’χαν προκύψει μεταξύ ηττημένων και νικητών. Στο υπόμνημά του ο Ελευθέριος Βενιζέλος προς τις Συμμαχικές Δυνάμεις, τον Δεκέμβριο 1918, θα προτάξει για κάθε περιοχή, που διεκδικεί, το εθνολογικό στοιχείο: «Η Ελλάς -θα υποστηρίξει- δεν πηγαίνει εκεί, όπου της λείπει η εθνολογική βάσις. Αξιώσεις έχομεν εις την Βαλκανικήν, Μικράν Ασίαν, Νήσους, Βόρειον Ηπειρον». Βέβαια, οι εθνικές αξιώσεις έθιγαν τα συμφέροντα πολλών Δυνάμεων και το έργο του Ελληνα κυβερνήτη γινόταν δυσκολότερο με το “handicap”, που παρουσίαζε η Ελλάδα, με το να ‘χει εισέλθει στην παράταξη των νικητών ύστερα από θλιβερές περιπέτειες, «την δωδεκάτην ώρα του αγώνα». Η ολιγωρία της παλατιανής πολιτικής της ουδετερότητας πληρωνόταν αυτήν τη στιγμή. Είχε πράγματι ηράκλειο έργο η ελληνική αντιπροσωπία. Στο Βόρειο – ηπειρωτικό ζήτημα η Ιταλία εκδήλωνε μεγάλο ενδιαφέρον. Τα εθνολογικά δικαιώματα, βέβαια, της Ελλάδας ήταν ουσιωδέστατα. Σε 223.000 κατοίκους οι 122.000 ήταν Έλληνες. Ομως η Ιταλία απέσπασε τη Βόρειο Ηπειρο και την προσάρτησε στην Αλβανία, με ισχυρισμό να δημιουργήσει ένα βιώσιμο Αλβανικό Κράτος, ενώ στην πραγματικότητα απέβλεπε σ’ ένα κράτος με ιταλική επικυριαρχία, προκειμένου να ελέγχει εξ ολοκλήρου την Αδριατική. Στο θέμα της Θράκης, που τελικά κατοχυρώθηκε υπέρ της Ελλάδας με τη συνθήκη του Νεϊγύ, 14/27 Νοεμβρίου 1919, η Βουλγαρία επέδειξε πρωτοφανή θρασύτητα στο Συνέδριο της Ειρήνης. Το Συνέδριο δεν πρόσβαλε σύσσωμο τη βουλγαρική αξίωση, δηλαδή να πετάξει τους ηττημένους έξω “πυξ λαξ”. Η ελληνική αντιπροσωπία θα χρειαστεί να εξαντλήσει όλα τα όπλα της διπλωματικής της ικανότητας και ολόκληρο τον δυναμισμό της μαχητικότητάς της. Το μεγαλύτερο μέρος του ιστορικού υπομνήματος, που υπέβαλε ο Βενιζέλος στο Ανώτατο Συμβούλιο Ελληνικών Διεκδικήσεων, θα ’ναι στραμμένο στην απόκρουση των βουλγαρικών αξιώσεων. Η Συνθήκη του Νεϊγύ υποχρέωσε τη Βουλγαρία να υπογράψει την παραχώρηση της δυτικής Θράκης στην Ελλάδα και να χάσει την έξοδό της προς το Αιγαίο. Επιπλέον έχουμε συνημμένο σύμφωνο περί αμοιβαίας μετανάστευσης που θα υπογραφεί μεταξύ των δύο χωρών. Η προσοχή του Βενιζέλου να κατοχυρώσει τα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα ήταν και αξιόλογη και επιμελής. Μάλιστα, κατηγορήθηκε απ’ ορισμένους επικριτές του ότι παραμέλησε κι υποχώρησε στο Βορειοηπειρωτικό για χάρη της διεκδίκησης των Δωδεκανήσων. Ο Βενιζέλος γνώριζε τη στρατηγική αξία των νησιών και πράγματι επέμεινε περισσότερο. Εξάλλου κι ο εθνολογικός χαρακτήρας των νησιών ήταν υπέρ της Ελλάδας. Το πρόβλημα, όμως, όπως και στη Βόρειο Ηπειρο, ήταν ότι οι Ιταλοί ήθελαν τα Δωδεκάνησα για προγεφύρωμα στη Μέση Ανατολή, μια και είχαν βλέψεις στα νότια των Μικρασιατικών Παραλίων. Το πρόβλημα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που μετά τη Συνθήκη του Μούδρου φαινόταν ξεψυχισμένη, ήταν ζωτικής σημασία για τα ελληνικά συμφέροντα μετά την εμφάνιση πλήθους επίδοξων κληρονόμων. Ο Βενιζέλος, επωφελούμενος το δόγμα του Ουΐλσον “Αρχαί εθνικοτήτων”, προσπάθησε να πείσει τους Συμμάχους για την αναγνώριση αλύτρωτου ελληνισμού στην Τουρκία. Επιστράτευσε ιστορικούς, δημοσιολόγους, στρατιωτικούς και γεωγράφους, για να προσκομίσει αδιάσειστα στοιχεία. Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι η πόλη της Σμύρνης απαριθμούσε 449.044 Ελληνες, έναντι 219.414 Τούρκων. Οι ελληνικές αξιώσεις πρέπει να σημειωθεί ότι ταυτίζονταν περισσότερο με τ’ αγγλικά συμφέροντα, κάτι που δυσαρεστούσε τις άλλες Συμμαχικές Δυνάμεις. Αναφερόμενος, τέλος, ο Ελευθέριος Βενιζέλος στον ελληνισμό του Πόντου, που τόσα δεινά είχε υποστεί από το τουρκικό μένος, που απέβλεπε στον αφανισμό του μ’ αποκορύφωμα τα γεγονότα του 1897 και του 1915, εξέφρασε την αντίθεσή του για τη δημιουργία της Ελληνικής Ποντιακής Δημοκρατίας για λόγους καθαρά γεωπολιτικής στρατηγικής και υποστήριξε την ένταξη της Τραπεζούντας στο Αρμενικό Κράτος. Η υποχωρητικότητα του Ελληνα πρωθυπουργού σ’ αίτημα, που ’χε ελάχιστες πιθανότητες να γίνει δεκτό, αποσκοπούσε στην αποτελεσματικότερη προβολή των υπόλοιπων εθνικών διεκδικήσεων. Ο Ελληνας πρωθυπουργός κατηγορήθηκε ότι στην περίπτωση του Πόντου έδειξε αδιαφορία και συγκεκριμένα από πολλούς Πόντιους θεωρήθηκε ότι θυσίασε τον ποντιακό ελληνισμό στην τράπεζα των διαπραγματεύσεων. Ως προς την Κύπρο θα περιοριστεί στην παράθεση του αριθμού των Ελλήνων κατοίκων της. Η σύμπλευση της ελληνικής διπλωματίας με το δόγμα· «δε θίγομε τα αγγλικά συμφέροντα και δεν αποδυναμώνουμε την ελληνική πολιτική που βασίζεται στην αγγλική υποστήριξη», είναι εμφανής.
ΟΥΚΡΑΝΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΦΛΕΒΑΡΗΣ 1919: ΜΙΑ ΕΘΝΙΚΗ ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΑ Μετά την υποβολή του ελληνικού υπομνήματος, που τόση μελέτη και προσπάθεια ήθελε για να συνταχθεί, ο πολιτικός πραγματισμός, που διακρίνει τον Ελευθέριο Βενιζέλο, του επιβάλλει να δώσει προτεραιότητα σε καρποφόρες δημόσιες σχέσεις απέναντι στους Συμμάχους. Γνώριζε ο Βενιζέλος ότι το μεγάλο όπλο της Ελλάδας στις διεκδικήσεις της ήταν οι Σύμμαχοι και απέδιδε μεγάλη σημασία στην ευνοϊκή διάθεσή τους. Ήταν αποφασισμένος, προκειμένου να υλοποιήσει το όραμά του, να προβεί σε νέες θυσίες, αν του ζητούνταν. Και του ζητήθηκαν και δεν αρνήθηκε χάρη των εθνικών συμφερόντων. Υποτάχθηκε ο Βενιζέλος στην πρότασή τους, να σταλεί ελληνικό εκστρατευτικό σώμα στη Ρωσία, τον Ιανουάριο του 1919, αλλά υποτάχθηκε, αφότου πρώτα διαπραγματεύθηκε το αντάλλαγμα. Ήταν δελεαστικό. Ηταν πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας, ήταν η υποστήριξη των Συμμάχων στη Θράκη και τη Σμύρνη. Δεν μπορούσε να υποχωρήσει σε μία τόσο κρίσιμη ώρα. Ηξερε τις συνέπειες, αν δυσαρεστούσε τους Συμμάχους· και βρέθηκε δέσμιος στην άμαξά τους, που έφερνε τα ελληνικά νιάτα στην Ουκρανία. «Τι εζήτει η μικρή Ελλάς εις τας ρωσικάς στέππας;» θα συνθηματολογήσει η αντιπολίτευση και θ’ αγνοήσει το εθνικό κεφάλαιο, που περικάλυπτε η εκστρατεία. Ίσως να χαρακτηρίστηκε από πολλούς ως ενέργεια ιμπεριαλιστική, αλλά κανείς δεν μπορεί να παραγνωρίσει ότι είχε διπλωματικά κίνητρα, που απέβλεπαν στη λύτρωση του ελληνισμού και στη δημιουργία της Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Ο Γιάννης Κορδάτος, κατακρίνοντας την ενέργεια του Βενιζέλου, θα γράψει: «Το 1919 – 1920 έστειλε Κρητικούς του στενού περιβάλλοντός του, εφοδιασμένους με μεγάλο χρηματικό ποσό, για αντισοσιαλιστική και αντικομμουνιστική δράση και μ’ εντολή να τραβήξουν τους Έλληνες της Γεωργίας από τον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό». Ο Ελληνας πολιτικός συμμερίστηκε την άποψη των Μεγάλων Δυνάμεων κι έδωσε την αναγκαία στρατιωτική ενίσχυση, ώστε να εμποδισθούν οι Μπολσεβίκοι να εδραιώσουν τη θέση τους και να κοπάσουν οι ανησυχίες των Ευρωπαίων. Έπρεπε, κατ’ αυτούς, ν’ απομονωθεί η κομμουνιστική εστία ή να περιοριστεί και να μην αφεθούν περιθώρια να ξεχυθεί στην υπόλοιπη Ευρώπη. Οι μοναρχικοί οίκοι έβλεπαν με οίκτο την τύχη του τσάρου και δεν ήθελαν να ‘χουν παρόμοια τύχη. Βέβαια, εκτιμήθηκε από μέρους των Συμμάχων η προσφορά του Έλληνα πολιτικού. Τους έπεισε ο Βενιζέλος ότι είχε γαλουχηθεί στην πίστη και στα ιδεώδη των Δυτικών Συμμάχων. Η πειθήνια συμπεριφορά στους κύκλους των Συμμάχων στο Συνέδριο Ειρήνης, αλλά και τα ηγετικά προσόντα του ανέβαζαν τον Βενιζέλο σε πρόσωπο υψηλού κύρους, που ενσάρκωνε τα πιστεύω και τον αγώνα της Δύσεως. Βέβαια, στην περίπτωση της ουκρανικής εκστρατείας, μιας ενέργειας που εξαργυρώθηκε με το όφελος του Έθνους, έρχονται να προστεθούν και ορισμένα αρνητικά. Η εκστρατεία αυτή κόστισε βαρύτατα στις ελληνικές κοινότητες της Νότιας Ρωσίας, που θεωρήθηκαν ως αμφίβολης νομιμοφροσύνης από το σοβιετικό καθεστώς και που πολλά μέλη τους αναγκάστηκαν να καταφύγουν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα. Συνετέλεσε, επίσης, αποφασιστικά στο να ενισχυθεί η πολεμική της αντιπολίτευσης από μέρους των πολιτικών αντιπάλων του Βενιζέλου και αποτέλεσε τη σταγόνα, με την οποία ξεχείλισε το ποτήρι της αντοχής του ελληνικού λαού.
Η ΑΠΟΒΙΒΑΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΩΝ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ – ΜΑΪΟΣ 1919
Η ρητορική δεινότητα κι η πειστική επιχειρηματολογία του Βενιζέλου στη συνέχιση της προώθηση των ελληνικών αιτημάτων στο Συνέδριο Ειρήνης των Παρισίων έκαμψε κι εξουδετέρωσε τις αντιρρήσεις και μικροεπιφυλάξεις των Συμμάχων στα ουσιώδη ζητήματα. Τον Απρίλη του 1919, ολόκληρος ο ελληνικός στόλος πλέει στη Σμύρνη ύστερα από άδεια των Συμμάχων. «Οι καπνοί των καπνοδόχων των ελληνικών πλοίων επεσκίασαν τον τούρκικον ουρανό της Σμύρνης και τον ήλιο της τουρκικής ψυχής», θα γράψει τουρκική εφημερίδα. Πριν τελειώσει καλά – καλά αυτός ο μήνας ο Ελ. Βενιζέλος θα εξασφαλίσει τη συγκατάθεση των Μεγάλων Δυνάμεων για αποβίβαση ελληνικού στρατού στην περιοχή για διαφύλαξη της πειθαρχίας και τάξης. Με διάγγελμά του γνωστοποιεί ο Βενιζέλος την απόφαση των Συμμάχων στον μικρασιατικό λαό. Οι πρώτες λέξεις του διαγγέλματος είναι αρκετές για να ξεσπάσει σε ζητωκραυγές ο Ελληνισμός της Ιωνίας. «Το πλήρωμα του χρόνου ήλθεν. Η Ελλάς εκλήθη υπό του Συνεδρίου της Ειρήνης να καταλάβει την Σμύρνην, ίνα ασφάλιση την τάξιν. Οι ομογενείς εννοούσι ότι η απόφασις αυτή ελήφθη, διότι εν τη συνειδήσει των διευθυνόντων το Συνέδριον είναι αποφασισμένη η Ένωσις της Σμύρνης μετά της Ελλάδος. Διατελέσας μέχρι των Βαλκανικών Πολέμων υπόδουλος υπό το αυτόν σκληρότατον ζυγόν, εννοώ ποια αισθήματα χαράς θα πλημμυρίσουν σήμερον τας ψυχάς των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Την εκδήλωσιν των αισθημάτων τούτων δεν εννοώ, βεβαίως να παρεμποδίσω. Αλλά είμαι βέβαιος ότι η εκδήλωσις αυτή δεν θα λάβει ουδένα χαρακτήρα, ούτε εχθρικότητος, ούτε υπεροψίας απέναντι ουδενός των συνολικών στοιχείων του πληθυσμού. Η εκδήλωσις της πλημμυρούσης χαράς ας συνοδευθεί τουναντίον με εκδήλωσιν αδελφικών αισθημάτων προς τους συνοίκους πληθυσμούς. Ας δοθεί εις αυτούς να εννοήσουν ότι δεν εορτάζομεν την κατάλυσιν ενός ζυγού διά να υποκαταστήσωμεν εις αυτόν την ιδίαν ημίν επικράτησιν επί βλάβην των άλλων. Αλλ’ ότι η ελληνική ελευθερία θα φέρει προς όλους ανεξαρτήτως, φυλής και θρησκεύματος, την ισότητα, και την δικαιοσύνην εμπνέοντες εις πάντας τους συνοίκους πληθυσμούς την εμπιστοσύνη ταύτη, δεν μένομεν μόνον πιστοί εις αυτήν την εθνικήν μας υπόστασιν, αλλά εξυπηρετούμεν άριστα αυτά τα υπέρτατα εθνικά συμφέροντα. Ιδιαιτέρα προσοχή πρέπει να επιδειχθή προς το ιταλικόν στοιχείον. Ας μην παροραθή ότι η Ιταλία συνήναισε μετά των λοιπών συμμάχων Δυνάμεων εις την ελληνικήν κατάληψιν της Σμύρνης. Γνωρίζω ότι η έκκλησις μου προς την Ελληνικήν Μικρά Ασίαν δεν γίνεται επί ματαίω και εύχομαι, όπως όσον τάχιστα δυνηθώ να επισκεφθώ αυτήν, κομιστής του ευαγγελίου της εθνικής δι’ αυτήν αποκαταστάσεως”. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ Εξάλλου, στην ημερήσια διαταγή που απηύθυνε στα στρατεύματα, που θα αποβιβαζόταν στη Σμύρνη ο Βενιζέλος δήλωνε. «Σπανίως, καθ’ όλην την ιστορίαν του εθνικού μας στρατού, ανετέθη εις εν εκ των τμημάτων του αποστολή τιμητικότερα της ιδικής σας. Γνωρίζω εκ των προτέρων ότι θα ευρεθήτε εις το ύψος της αποστολής σας. Γνωρίζω ότι πάντες οι αξιωματικοί και οι οπλίται αισθάνεσθε δίκαιαν υπερηφάνειαν διά την αποστολή σας ταύτην και θα αναλογίζεσθε τας ευθύνας, τας οποίας έκαστος εξ υμών φέρει απέναντι του έθνους. Αι ευχαί του έθνους ολοκλήρου σας συνοδεύουσι». Τα ελληνικά δίκαια έρχονταν σε σύγκρουση και με τα ιταλικά ιμπεριαλιστικά συμφέροντα στη Μικρά Ασία. Η υπογραφή της Συνθήκης του Σαν Ρέμο (1920), που η Ιταλία εξαναγκάζεται να παραχωρήσει τα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα, πλην της Ρόδου, δημιουργεί ένα νέο σημείο τριβής στη σχέση Ελλάδας Ιταλίας την κρίσιμη αυτή περίοδο. Την Ανοιξη του 1920 ο ελληνικός στρατός με συμμαχική έγκριση καταλαμβάνει την Ανατολική Θράκη, προκειμένου να καταστείλει την αυτονομιστική κίνηση που εκδήλωσαν οι Τούρκοι υπό την ηγεσία του Τζαφέρ Ταγιάρ στην Ανδριανούπολη, παρέχοντας παράλληλα ο ελληνικός στρατός ασφάλεια στα συμμαχικά στρατεύματα που κατείχαν την Κων/πολη. Την ίδια εποχή ο Βρετανός ύπατος Αρμοστής στην Κωνσταντινούπολη σερ Τζον ντε Ρομπέκ σε επιστολή του στον προϊστάμενό του Κόρζον γράφει: «Ο Βενιζέλος είναι ένα φαινόμενο, είναι μοναδικός και εφήμερος, αλλά η Ελλάδα δεν είναι Ελευθέριος Βενιζέλος, που σημαίνει ότι δεν έχει διάδοχο του δικού του διαμετρήματος». Toν Ιούνιο του 1920 ο ελληνικός στρατός πραγματοποίησε απόβαση στην Αρτάκη και το Πάναρμο και στις 25 του ιδίου μήνα η V Μεραρχία Κρητών είχε διεισδύσει στην Προύσα. Οι θρακικές και μικρασιατικές αυτές επιχειρήσεις στέφθηκαν με επιτυχία και το διπλωματικό γόητρο της Ελλάδας αυξήθηκε. Οι παρακολουθήσαντες Ευρωπαίοι τις επιχειρήσεις εκφράσθηκαν με τα κολακευτικότερα λόγια για την ταχείαν κίνηση των Ελληνικών Μεραρχιών, αλλά και για τη συμπεριφορά των στρατευμάτων απέναντι του τουρκικού πληθυσμού. Το θωρηκτό “Αβέρωφ” του ελληνικού στόλου ελλιμενίζεται με τον συμμαχικό στόλο στον Κεράτιο κόλπο και Ελληνες αξιωματικοί παρίστανται σε δοξολογία στην Αγιά Σοφιά. ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
εΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΒΕΝΤΗΡΗΣ, Γ., Ελλάς 1910-1920, 4 τομ., Αθήνα 1931. ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ», 29 Ιουλίου 1920. ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ, ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, Ελευθέριος Βενιζέλος ο Εθνικός Ηγέτης, εκδ. Αστερίας, Αθήνα 2008. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τόμ. ΙΔ΄-ΙΕ΄ εκδοτικής Αθηνών 1980. ΚΑΡΓΑΚΟΣ, Ι. ΣΑΡΑΝΤΟΣ, Η Μικρασιατική Εκστρατεία 1919-1922 – Από το έπος στην τραγωδία. ΚΑΨΗΣ, Γ., «Λήμμα «Ελευθέριος Βενιζέλος», ΝΕΑ ΜΕΓΑΛΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΧΑΡΗ ΠΑΤΣΗ, τομ. 8, σελ. 286. ΚΟΡΔΑΤΟΣ, Γ., Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας 1821-1932, τομ. 13, σελ. 323. ΠΟΥΡΝΑΡΑΣ, ΔΗΜ., Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, 2 τομ., Αθήνα 1959-1960, σελ. 113. ΡΟΔΑΣ, ΜΙΧΑΗΛ, Απομνημονεύματα, Η Ελλάς στην Μικράν Ασία, Αθήνα 1950. ΡΟΥΣΣΟΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ, Νεώτερη Ιστορία Ελληνικού Έθνους, 1826-1974, Αθήνα 1975. ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΚΩΝ/ΝΟΣ, «Η απόφαση για την επέκταση της Ελληνικής κυριαρχίας στην Μικρά Ασία», εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2009. ΣΒΟΡΩΝΟΣ, ΝΙΚ., Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1976.
