«Σε αναζήτηση σκοπού σ’ έναν κόσμο χωρίς σκοπό – Σκέψεις για μία ρεαλιστική ηθική»

Ενα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του καθηγητή Λευτέρη Ζούρου εξεδόθη πρόσφατα από τις Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης με τίτλο “Σε αναζήτηση σκοπού σε έναν κόσμο χωρίς σκοπό – Σκέψεις για μια ρεαλιστική ηθική”.
Ο συγγραφέας διετέλεσε καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης καθώς και διαφόρων Πανεπιστημιακών ιδρυμάτων της Ευρώπης, της Ιαπωνίας, της βορείου Αμερικής καθώς και διευθυντής του Ινστιτούτου θαλάσσιας βιολογίας Κρήτης.
Σήμερα είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης, πρόεδρος του συμβουλίου ιδρύματος του Τ.Ε.Ι. Κρήτης και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Σε μία σειρά τριάντα αυτοτελών κειμένων που περιλαμβάνονται στον τόμο αυτό διερευνά την ύπαρξη σκοπού στο κόσμο που μας περιβάλλει αλλά και την αναγκαιότητα δημιουργίας μιας ηθικής, μιας στάσης ζωής με αναφορά τη συμπεριφορά μας απέναντι στους άλλους, τον έμβιο και άβιο πλανήτη.
Ο κ. Ζούρος επισημαίνει ότι «η πρόοδος της επιστήμης τεκμηριώνει σήμερα την απουσία σκοπού στη φύση και στο σύμπαν που ζούμε και μας περιβάλλει». Όμως ο άνθρωπος και οι κοινωνίες μας έχουν την ανάγκη να πιστεύουν ότι υπάρχει κάποιος σκοπός στην πραγματικότητα γύρω μας. Η πρόοδος της γνώσης σε όλα τα επίπεδα είναι συνυφασμένη με την απελευθέρωση του ανθρώπου από την απανταχού παρουσία του σκοπού. Όμως ο άνθρωπος απαιτεί απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα που τίθενται -ποια είναι η αρχή και το τέλος των πάντων; από πού ήρθαμε και πού πάμε;- και έτσι όλα απέκτησαν κάποιο σκοπό παράλληλα με την ερμηνεία τους. Εχουμε εκπαιδευτεί όμως να εξηγούμε τα φαινόμενα γύρω μας με τη σχέση αιτίου – αποτελέσματος με ένα μάλλον μηχανιστικό και ορισμένες φορές με πιθανοκρατικό τρόπο. Πώς όμως ο άνθρωπος θα μπορέσει να διαμορφώσει την ηθική του, δηλαδή μια στάση ζωής απέναντι στους άλλους και στη φύση;
Θεωρώντας ότι θα πρέπει να υπάρχει ένας πρακτικός οδηγός για την ηθική, ο συγγραφέας πιστεύει ότι γι’ αυτό υπάρχουν δύο δρόμοι. Ο δρόμος της αποκάλυψης και ο δρόμος της ανακάλυψης. Με την έννοια της αποκάλυψης ο κ. Ζούρος θεωρεί ότι τα πάντα καθορίζονται από μία ανώτερη υπέρτατη δύναμη και ότι όλα οφείλονται και οδηγούν σε αυτή.
Με την έννοια της ανακάλυψης ο συγγραφέας θεωρεί τη γνώση που αποκτάται με τις αισθήσεις και τη σκέψη μας καθώς και με τα εργαλεία τα οποία οι αισθήσεις και η σκέψη μας, μας βοήθησαν να δημιουργήσουμε.
Για εκείνους που υιοθετούν μια ηθική βασισμένοι στην αποκάλυψη η διαμόρφωση μιας στάσης ζωής δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά απλώς ένα εργαλείο για την επίτευξη του απώτατου σκοπού, που είναι η συμμετοχή στο άυλο, στο αιώνιο. Αντίθετα αυτοί που υιοθετούν μια ηθική βασισμένοι στην ανακάλυψη, θεωρούν ότι η διαμόρφωση μίας στάσης ζωής έχει αυταξία και δεν αποτελεί μέσον για την επιτυχία κάποιου σκοπού.
Ο συγγραφέας ισχυρίζεται ότι η γνώση που αντλείται από τη φυσική θεώρηση του κόσμου και την ανακάλυψη μπορεί να προσεγγίσει την ηθική σαν ένα συναρμολόγημα της εξέλιξης μας στο βάθος του χρόνου.
Ενδιαφέρον έχουν οι απόψεις του κ. Ζούρου για το θέμα της ελεύθερης βούλησης όπως αποτυπώνονται σε ένα από τα τριάντα κείμενα του τόμου αυτού. Είναι ελεύθερος ο άνθρωπος να αποφασίσει; Ο συγγραφέας θεωρεί ότι βιολογικοί, αλλά κυρίως κοινωνικοί παράγοντες περιορίζουν πολύ την ελευθερία μας έτσι που βρισκόμεθα υπό την επίδραση βιολογικών και κοινωνικών προκαθορισμών. Συνεπώς η ελευθερία της βούλησής μας είναι πολύ πιο περιορισμένη από ό,τι θέλουμε να πιστεύουμε και αντιπροσωπεύει ένα πολύ μικρό μέρος του δυνητικού φάσματος της ελευθερίας που ανοίγεται μπροστά μας τη στιγμή που γεννιόμαστε.
Καθώς όμως ζούμε σε έναν κόσμο χωρίς σκοπό, χωρίς τελεολογία, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι μπορούμε να διαμορφώσουμε μια στάση ζωής, μία ηθική που θα βασίζεται κατά κύριο λόγο στην υπευθυνότητα του ατόμου απέναντι στον εαυτό του και τον διπλανό του, στον συνάνθρωπο. Και καθώς υπάρχει η ανάγκη στον καθένα μας να διαμορφώσει έναν σκοπό στη ζωή του, αυτός δεν μπορεί να βασίζεται στην αποκάλυψη και στην υπερβατικότητα, αλλά θα πρέπει να επιτάσσει μία στάση υπευθυνότητας και συνυπευθυνότητας απέναντι στον έμβιο και άβιο κόσμο, απέναντι στο πείραμα της ζωής που λαμβάνει χώρα από όσο τουλάχιστον γνωρίζουμε μέχρι σήμερα σε ένα μόνο από τα τρισεκατομμύρια πλανήτες του σύμπαντος, στον πλανήτη γη.

* Ο κ. Γιάννης Βουρδουμπάς διδάσκει Ενεργειακή και Περιβαλλοντική Τεχνολογία στο Τ.Ε.Ι. Κρήτης και είναι επιστημονικός συνεργάτης του Μ.Α.Ι.Χ.