Πτυχές της Κρητικής επανάστασης του 1866-1869

» Μέσα από δημοσιεύματα εφημερίδων του 19ου αιώνα
που φυλάσσονται στο Μουσείο Τυπογραφίας

Άγνωστες πτυχές της Κρητικής Επανάστασης του 1866-1869, ξετυλίγονται μέσα από δημοσιεύματα γαλλικών εφημερίδων του 19ου αιώνα που φυλάσσονται στη Βιβλιοθήκη του “Μουσείου Τυπογραφίας Γιάννη & Ελένης Γαρεδάκη”.

1 από 2

H επανάσταση του 1866-69, το «δεύτερο ‘21», όπως χαρακτηρίστηκε, ήταν μια ακόμη έκφραση του πόθου των Κρητών για Ελευθερία και Ένωση με την μητέρα Ελλάδα. Και παρόλο που η εξέγερση δεν είχε την προσδοκούμενη έκβαση, το ολοκαύτωμα της Μονής Αρκαδίου πυροδότησε ένα νέο κύμα φιλελληνισμού στην Ευρώπη. O ευρωπαϊκός Τύπος και συγκεκριμένα η διάσημη γαλλική εφημερίδα L’illustration παρακολουθεί στενά τις εξελίξεις με συνεχείς ανταποκρίσεις από τα πεδία των μαχών.
Το Καλοκαίρι του 1866 η Γενική των Κρητών Συνέλευση, καλεί με διακήρυξη το λαό της Κρήτης από τα Ασκύφου Σφακίων σε ένοπλη εξέγερση. Η σημαία των επαναστατών αναγράφει το σκοπό τους «ΕΝΩΣΙΣ Ή ΘΑΝΑΤΟΣ». Το χειμώνα του 1867 ιδρύεται στο Καλλικράτη η Προσωρινή Κυβέρνηση Κρήτης. Γενικοί αρχηγοί διαμερισμάτων ορίσθηκαν στα Χανιά ο Ιωάννης Ζυμβρακάκης, στο Ρέθυμνο ο Πάνος Κορωναίος και στο Ηράκλειο ο Μιχαήλ Κόρακας.
Τα πορτρέτα των δύο αρχηγών της επανάστασης, Ιωάννη Ζυμβρακάκη και Πάνου Κορωναίου, σκιαγραφούνται σε ολοσέλιδα δημοσιεύματα της γαλλικής εφημερίδας L’illustration στις 26 Ιανουαρίου 1867 (No 1248) όπου απεικονίζονται Κρητικοί επαναστάτες στα Σφακιά. Τα κείμενα που συνοδεύονται από εντυπωσιακές λιθογραφίες της εποχής στις οποίες αποτυπώνονται τα Λευκά όρη, τα Σφακιά και τα Χανιά του 1867, υπογράφει η Dora d’ Istria (ψευδώνυμο της δούκισσας Helena- Massalskya στην οποία είχε απονεμηθεί ο τίτλος της επιτίμου Ελληνίδας πολίτη ).

Στο δημοσίευμα με τίτλο «Η Κρητική εξέγερση» και υπότιτλο «Κορωναίος- Ζυμβρακάκης», η συντάκτης κάνει λόγο για δυο αρχηγούς που « ήξεραν να πολεμούν με θάρρος και να διατηρούν τη σημαία της κρητικής εξέγερσης». Παράλληλα η συντάκτης εξυμνεί στην ομορφιά του κρητικού τοπίου. Το κείμενο συνοδεύεται από λιθογραφία των Σφακίων όπου γίνεται αναφορά στους «ακυβέρνητους» Σφακιανούς. Στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας στις 2 Φεβρουαρίου 1867, σε λιθογραφία απεικονίζεται το λιμάνι των Χανίων εκείνη την εποχή, όπως είχε αποτυπωθεί από φωτογραφία της Dora d’ Istria. Το κείμενο υπογράφει η ίδια.

ΕΜΦΥΛΙΑΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

Εν τω μεταξύ ο Χριστιανικός πληθυσμός της Κρήτης ζούσε σε συνθήκες βαρβαρότητας, χωρίς ασφάλεια για τη ζωή, την τιμή και την περιουσία του, με αποτέλεσμα να αναγκάζεται να εγκαταλείπει τον τόπο του και να καταφεύγει σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Η διάσωση και η μεταφορά άμαχου πληθυσμού, γινόταν με πλοία των Μεγάλων Δυνάμεων καθ’ όλη την διάρκεια της επανάστασης.
Στις αντιδράσεις που προκάλεσε στον Πειραιά η άφιξη συμμαχικών πλοίων με πληθυσμό από την Κρήτη, τον Ιανουάριο του 1867, αναφέρεται σε δισέλιδο της η L’illustration στο φύλλο της 9ης Φεβρουαρίου του ίδιου έτους (No 1250).
Ο ανταποκριτής της γαλλικής εφημερίδας ο οποίος υπογράφει με τα αρχικά J.C.L. και υπηρετούσε στις τάξεις των Κρητικών επαναστατών, αποστέλλει επιστολή και σκίτσα στις 22 Ιανουαρίου 1867 από τον Πειραιά. Όπως ο ίδιος αναφέρει: «η ιστορία μου και των συντρόφων μου δεν ήταν παρά μια σκοτεινή οδύσσεια στα παγωμένα βουνά αναζητώντας λίγη φωτιά και λίγο ψωμί. Ήμασταν σαράντα άτομα…Περιπλανηθήκαμε έτσι για αρκετές μέρες, πεθαίνοντας από την πείνα και το κρύο. Στις 25 Δεκεμβρίου φτάσαμε στις όχθες της θάλασσας, σκαρφαλώνοντας στους άνυδρους βράχους του Κριού, περιμένοντας με αγωνία να έρθει κάποιο πλοίο. Αρκετοί επιβιβάστηκαν σε βάρκες. Κάποιοι κατάφεραν να φτάσουν στο Τσιρίγο (Κύθηρα), άλλοι χάθηκαν για πάντα όταν οι βάρκες αναποδογύρισαν. Στη συνέχεια ήρθε μια ρωσική φρεγάτα που επιβίβασε κρητικές οικογένειες και όσους κατάφεραν να φτάσουν στον κόλπο όπου τους περίμενε. Μετά από λίγες μέρες περιμένοντας, έπρεπε να συνεχίσουμε κουρελιασμένοι και αβέβαιοι για την κατεύθυνσή μας. Θέλαμε να ξαναβρεθούμε με τον γενναίο οπλαρχηγό Ζυμπρακάκη που με τριάντα τρεις εθελοντές, μεταξύ των οποίων δύο γενναίοι Έλληνες αξιωματικοί και ο αγαπητός μου φίλος de Flourens ( ο γάλλος φιλέλληνας Γουστάβ Φλουράνς ), αντιμετώπισε τους Τούρκους στον Ομαλό.
Χάσαμε το δρόμο μας στα βουνά, και μετά από οκτώ ημέρες πορείας, πέσαμε σε μια ομάδα πεντακοσίων ή εξακόσιων ανθρώπων, διαλυμένοι, παρενοχλημένοι, οι οποίοι είχαν παραδοθεί στον Μουσταφά-πασά. Είχε υποσχεθεί να τους επαναπατρίσει μέσω ευρωπαϊκών πλοίων. Μαζί με αυτούς φτάσαμε στα Σφακιά, όπου ο πληθυσμός εκεί μας υποδέχτηκε πολύ άσχημα. Αυτή η υποδοχή εξηγείται από τη σύνθεση της ομάδας καθώς μεταξύ αυτών βρίσκονταν δραπέτες από τις φυλακές της Χαλκίδας. Ο Μουσταφά-πασάς έγραψε στους προξένους των διαφόρων δυνάμεων στα Χανιά, παρακαλώντας τους να του στείλουν πλοία για να μεταφέρει στον Πειραιά Έλληνες που είχαν παραδοθεί με αυτόν τον όρο. Αυτό έγινε στις 15 Ιανουαρίου. Στις 18 Ιανουαρίου μπήκε στα νερά των Σφακίων το Salamandre, ένα γαλλικό πλοίο. Τότε εμφανίστηκαν δύο οθωμανικά πλοία και καθώς δείξαμε κάποια απροθυμία να επιβιβαστούμε σε εχθρικά πλοία, ο ναύαρχος μας ενημέρωσε ότι θα μας συνόδευε στον Πειραιά, απειλώντας τους Τούρκους ναυάρχους πως θα τους έριχναν οβίδες, εάν αγγίζαν κάποιον από εμάς.
Εξήντα επιβιβάστηκαν στο Salamandre και ως Γάλλος ήμουν τυχερός που ήμουν ένας από αυτούς. Τετρακόσιοι επιβιβάστηκαν στο Thalia, ένα τουρκικό ιστιοφόρο και μια αιγυπτιακή φρεγάτα.
Το βράδυ της 21ης Ιανουαρίου μπήκαμε στο λιμάνι Πειραιά. Σύμφωνα με τα σκίτσα του ανταποκριτή μας περισσότεροι από ενενήντα ή ογδόντα άνθρωποι αποβιβάστηκαν στην αποβάθρα με την προσδοκία να βρουν καταφύγιο. Τότε άρχισαν ταραχώδεις σκηνές και τρομερή βία. Το πλήθος, φανατικό, όρμησε πάνω στους αόπλους και έσφαξε αρκετούς με μαχαίρια και πέτρες. Οι άμοιροι άνθρωποι έτρεχαν αναστατωμένοι, διασχίζοντας το κτίριο του τελωνείου και καταφεύγουν στον λόφο. Ακόμη και εκεί τους καταδίωκαν, τους επιτίθονταν και για να γλιτώσουν τον θάνατο, ρίχνονταν στη θάλασσα. Ποιος ξέρει τι θα είχε συμβεί αν δεν είχε επέμβει η γαλλική φρεγάτα, για να μαζέψει κόσμο από την αποβάθρα. Ο κόσμος ήταν έξαλλος γιατί θεωρούσε ότι όλοι αυτοί ήταν άνθρωποι που ‘‘πουλήθηκαν’’ στους Τούρκους. Η θλιβερή φήμη που είχαν ορισμένοι από αυτούς συνέβαλε ακόμη περισσότερο στο να γίνει ο πληθυσμός καχύποπτος. Έτσι εξηγούνται αυτές οι αιματηρές σκηνές. Τα γαλλικά, αγγλικά και ρωσικά πλοία έσωσαν πολλά άτομα. Υπήρξαν τριάντα τέσσερις τραυματίες και εννέα νεκροί».
«Αυτό είναι το τέλος της εκστρατείας μου στην Κρήτη: ένα τέλος δυστυχισμένο!» καταλήγει ο ανταποκριτής της Γαλλικής εφημερίδας.

ΕΠΙΒΙΒΑΣΗ ΣΤΗ ΣΟΥΓΙΑ

Εξάλλου στο φύλλο της L’illustration No 1278 στις 24 Αυγούστου 1867, σε ολοσέλιδη λιθογραφία απεικονίζεται η επιβίβαση Κρητικών οικογενειών στο Γαλλικό πλοίο «Renommee» στις ακτές της Σούγιας.
Ο Γάλλος ανταποκριτής στην επιστολή του κάνει λόγο για μια από τις συγκινητικές σκηνές της εξέγερσης της Κρήτης : «Είναι μια από αυτές τις σκηνές εκπατρισμού που απεικονίζεται στο σκίτσο μου. Είναι η στιγμή που γαλλικό πλοίο επιβιβάζει κρητικές οικογένειες στη Σούγια. Δεν θα επιμείνω στον συμπαθητικό και οδυνηρό χαρακτήρα αυτού του θεάματος, που δείχνει πόσο μακριά φτάνει η ιδέα της αντίστασης και της αφοσίωσης σε αυτούς τους πληθυσμούς. Αυτές οι θυσίες, όχι μόνο δεν καταρρίπτουν το θάρρος των πληθυσμών αλλά το εξυψώνουν. Και οι επιτυχίες του Ομέρ-πασά δεν έχουν κανένα απολύτως νόημα, γιατί αν μερικές φορές υπάρχει ήττα, δεν υπάρχει υποταγή για πάντα, και αυτό το πείσμα στον αγώνα είναι για τον χριστιανικό πληθυσμό του νησιού το σημάδι της χειραφέτησής του στο άμεσο μέλλον ».
Να σημειωθεί ότι ανεκτίμητη ήταν και βοήθεια που έδωσε η μοίρα του ρωσικού πολεμικού στόλου, στη διάρκεια της επανάστασης. Σύμφωνα με στοιχεία, στα ρωσικά πλοία βρήκαν καταφύγιο και μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα περί τους 25.000 Κρητικούς.

“ΕΝΩΣΙΣ”, ΤΟ ΑΤΜΟΠΛΟΙΟ ΜΕ ΤΟΥΣ ΚΡΗΤΙΚΟΥΣ ΚΑΙ Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΣΤΗ ΣΥΡΟ

Εν τω μεταξύ, η ελληνική κυβέρνηση, επίσημα δεν μπορούσε να στηρίξει στρατιωτικά την Κρητική επανάσταση, διότι μια τέτοια ενέργεια θα σήμαινε ανοικτό πόλεμο με την Οθωμανική αυτοκρατορία και παράλληλα δεχόταν πιέσεις από τις Μεγάλες Δυνάμεις να μην αναμιχθεί πιο ενεργά υπέρ των εξεγερμένων Κρητών. Πέρα από την ανεπίσημη αποστολή εθελοντών και εφοδίων στην Κρήτη, η επίσημη Ελλάδα μπορούσε να κινηθεί μόνο σε διπλωματικό επίπεδο. Ωστόσο στο φύλλο της 9ης Ιανουαρίου 1869 (No 1350) της γαλλικής εφημερίδας L’ illustration περιγράφεται μια σκηνή ναυμαχίας μεταξύ του ελληνικού ατμόπλοιου «Ένωσις» με τουρκική φρεγάτα, στο λιμάνι της Σύρου ( το νησί παρέμενε υπό Γαλλική προστασία). Μάλιστα η εφημερίδα δημοσιεύει στο εξώφυλλο της το ατμόπλοιο «Ένωσις» το οποίο αγοράστηκε για κάλυψη των αναγκών της Κρητικής Επανάστασης του 1866 και ήταν αδελφό πλοίο με τα Κρήτη, Αρκάδι και Πανελλήνιον.
Στην επιστολή που υπογράφει ο P. Paget με ημερομηνία 20 Δεκεμβρίου 1868 από την Σύρο αναφέρεται σε περιστατικό που συνέβη επισημαίνοντας πως το γεγονός είχε μεγάλο αντίκτυπο στην Ευρώπη. Σύμφωνα με όσα αναφέρει, το ατμόπλοιο « Ένωσις» μετέφερε χίλιους περίπου εθελοντές στην Κρήτη, με αρχηγό το γενναίο Πετροπουλάκη όταν Τουρκική φρεγάτα προσπάθησε να το εμβολίσει. Το πλοίο διοικούσε ο καπετάνιος Σουρμελής ο οποίος διέταξε το ατμόπλοιο να συνεχίσει την πορεία του και όταν οι Τούρκοι είδαν να τους ξεφεύγει, άνοιξαν πυρ. Το «Ένωσις» απάντησε στα πυρά των επιτιθέμενων και η τουρκική φρεγάτα επλήγη με αποτέλεσμα να υποχωρήσει. Λίγο αργότερα, το «Ένωσις» μπήκε στο λιμάνι υπό τις επευφημίες ενός τεράστιου πλήθους υποστηρίζοντας θριαμβευτικά τον καπετάνιο που μόλις είχε κάνει το καθήκον του με τέτοια ψυχραιμία».

Εξάλλου στις 30 Μαρτίου 1867 η γαλλική εφημερίδα (L’illustration Νο 1257) σε ολοσέλιδο δημοσίευμα της φιλοξενεί πορτρέτα με βιογραφικά στοιχεία των «γενναίων καπετάνιων» που διοικούσαν τα ατμόπλοια «Πανελλήνιο» και «Αρκάδι» το οποίο απεικονίζεται σε σχετική λιθογραφία. Καπετάνιος στο ατμόπλοιο «Αρκάδι» ήταν ο Νικ. Ανγκελικαράς. Το πλοίο πραγματοποίησε 23 επικίνδυνες αποστολές μεταφοράς υλικού σε ταξίδια στην Κρήτη από το Φεβρουάριο έως τον Αύγουστο του 1867 και έγινε θρυλικό για την επανειλημμένη διάσπαση του αποκλεισμού των κρητικών παραλίων από τους Τούρκους. Για το ατμόπλοιο «Πανελλήνιο», επισημαίνεται ότι διοικητής ήταν ο Υπολοχαγός Κοτζιάς και περιγράφεται πως το πλοίο έκανε ένα παράτολμο ταξίδι στο Ηράκλειο όπου μετέφερε εθελοντές και γιατρούς στην υπηρεσία της εξέγερσης, καθώς και φάρμακα που έστελναν οι φαρμακοποιοί – πολίτες της Αθήνας για τους εξεγερμένους.

Ο ΓΑΛΛΟΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΣ ΠΟΥ ΑΓΑΠΗΣΕ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Τα βάσανα των εξεγερμένων Κρητικών, ειδικά η είδηση του Ολοκαυτώματος του Αρκαδίου συγκλόνισε τις ψυχές εκατομμυρίων Ευρωπαίων που τάχθηκαν στο πλευρό τους. Μεταξύ αυτών ο Γάλλος διανοούμενος, ηγέτης της εξέγερσης της Παρισινής Κομμούνας Γκουστάβ Φλουράνς (Gustave Flourans) που ήρθε στο νησί ως εθελοντής και πολέμησε στις μαδάρες σαν γνήσιος Κρητικός για την ελευθερία της Κρήτης. Ο ίδιος επιλέχθηκε για λογαριασμό της Κρητικής Επαναστατικής Συνέλευσης για αυτή την δύσκολη αποστολή ενώ προσπάθησε να πείσει ανθρώπους με επιρροή, όπως ο Βίκτωρ Ουγκώ, να υποστηρίξουν την κρητική εξέγερση. Το όνομα του Γκουστάβ Φλουράνς έχει δοθεί σε δρόμο στη Νέα Χώρα (κάθετη στη Σελίνου μέχρι την παραλία)
Στις 16 Ιανουαρίου 1869 (No 1351) η L’illustration κυκλοφορεί έχοντας στο πρωτοσέλιδο το πορτρέτο του ναυάρχου του πλοίου «Ένωσης», Σουρμελή και δύο φλογερά κείμενα υπέρ της κρητικής επανάστασης, που υπογράφει ο Φλουράνς.

Ο ΣΟΥΡΜΕΛΗΣ

Στην επιστολή του με τίτλο «Σουρμελής» ο Φλουράνς, αναφέρεται στον καπετάνιο του ατμόπλοιου «Ένωσις» το οποίο είχε τεθεί στην υπηρεσία της Κρητικής εξέγερσης προμηθεύοντας με εφόδια το νησί. Λέγεται πως το ατμόπλοιο βαφτίστηκε “Ένωσις”, για να τονιστεί ο σκοπός των Κρητικών εξεγέρσεων που ήταν η ένωση του νησιού με την μητέρα Ελλάδα. Το «Ένωσις» υπό τον έμπειρο πλοίαρχο Νικόλαο Σουρμελή έκανε 46 ταξίδια προσφέροντας ανεκτίμητες υπηρεσίες, ενώ το όνομά του κατέστη κυριολεκτικά θρύλος σε όλο το πανελλήνιο.
Ο Φλουράνς αναφέρεται με θερμά λόγια στη δράση του καπετάνιου Νικ. Σουρμελή αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι «η μορφή του θα περάσει στο πάνθεον των ανδρών που τιμούν την ανθρωπότητα». Να σημειωθεί ότι δρόμος στο παλιό λιμάνι Χανίων έχει πάρει το όνομα του, η οδός Σουρμελή είναι παράλληλη με την Κανεβάρο επίσης από το όνομα ναυάρχου ενός ιταλικού πλοίου.
Ο Γάλλος διανοούμενος και εθελοντής στην κρητική εξέγερση, επισημαίνει ότι πολλές φορές επέβαινε στο πλοίο που διοικούσε ο Σουρμελής, από τη Σύρο στις ακτές της Κρήτης. «Πάντα θαύμαζα το θάρρος του, τον απλό και φυσικό ηρωισμό του, τη βαθιά ναυτική του επιστήμη» αναφέρει χαρακτηριστικά, εξηγώντας πως στο πέρασμα προς το νησί σε επικίνδυνες συνθήκες και σε απόσταση αναπνοής από τους Τούρκους, εφοδίαζε τους Κρητικούς χιλιάδες σακιά αλεύρι ή μπισκότα, εκατοντάδες φυσίγγια κ.α Επίσης ο Φλουρένς περιγράφει πως με το ατμόπλοιο « Ένωσις» ο Σουρμελής μετέφερε από τις ακτές της Κρήτη στην υπόλοιπη Ελλάδα, γυναικόπαιδα από χωριά που είχαν πυρποληθεί από τους Τούρκους και περίμεναν σε άθλιες συνθήκες, δίχως ρούχα και τροφή για 3- 4 μήνες, το πλοίο όπου θα αποβιβάζονταν.
Μάλιστα, σύμφωνα με τον Φλουρένς, το ατμόπλοιο « ‘Ενωσης» έκανε πάνω από εξήντα ταξίδια- αποστολές στην Κρήτη ενώ μιλά με θερμά λόγια για τον ηρωισμό του καπετάνιου Σουρμελή. Όπως γράφει: «Έκανε τους φτωχούς Κρητικούς να μπορούν να ζήσουν, έσωσε χιλιάδες άντρες από την πείνα, τους έφερε πίσω στην Ελλάδα, όπου τους περιέθαλψαν, τους θεράπευσαν, εκατοντάδες γέρους, γυναίκες, παιδιά, τραυματίες. Και κινδυνεύει να δικαστεί ως πειρατής».

ΥΜΝΟΣ ΣΤΗΝ ΗΡΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

Στο ίδιο φύλλο της διάσημης γαλλικής εφημερίδας ( L’illustration No 1351), σε ολοσέλιδο δημοσίευμα ο Γουστάβ Φλουράνς (Gustave Flourens) εκφράζει με θέρμη, τη συμπάθεια τους προς τους Κρητικούς και την ηρωική Κρήτη: «τόσο δυστυχισμένοι, τόσο εγκαταλειμμένοι από όλους σήμερα, και ιδιαίτερα με τόσα σκληρά δεινά που υποφέρει η ηρωική Κρήτη. Αυτό είναι που με δεσμεύει να σας απευθυνθώ στις λίγες γραμμές που ακολουθούν, ας αφήσουμε στην άκρη την πολιτική, και επιτρέψετε μου, να ασχοληθούμε μόνο με τη ζωή, τα ήθη και την ιδιοφυΐα αυτών των ενδιαφέροντων πληθυσμών (των Κρητικών)». Πιο αναλυτικά, αναφέρει μεταξύ άλλων τα εξής:
«Στην αρχαία ορεινή Κρήτη όπου έχει διατηρηθεί ανέπαφο, καθαρό από κάθε μείγμα, το πρωτόγονο ελληνικό αίμα του Δία και του Μίνωα, έζησα κι εγώ, για ένα χρόνο, την ηθική και υλική ζωή των ανθρώπων αυτών, που δραπέτευσαν, χάρη στην προστασία των βουνών, μετά τη κατάρρευση του παλιού κόσμου, για να ζήσουν στον αγνό, ζωντανό, υγιή αέρα της σπουδαίας πατρίδας τους. Εκεί όπου δεν είσαι ποτέ άρρωστος, η ατμόσφαιρα είναι τόσο καλή, ζώντας από τις πρωτόγονες ιδέες τους που σε αναζωογονούν, σε επαναφέρουν ανάμεσα στους ήρωες του Ομήρου, είναι αναμφίβολα το πιο όμορφο, το πιο διδακτικό θέαμα που μπορεί να χαριστεί σε έναν άνθρωπο τον δέκατο ένατο αιώνα μας!»
«Και θα θυμάμαι πάντα, πως παρά τα όσα υπέφερα εκεί μαζί τους από την πείνα, το κρύο, τη μιζέρια, την κούραση, ήταν η καλύτερη χρονιά της ζωής μου, ο χρόνος που πέρασα δίπλα στους ορεινούς αυτούς ανθρώπους με την καθαρή καρδιά, που ζουν ανάμεσα στα Λευκά Όρη των Σφακίων μέχρι τη χιονισμένη Ίδη που ονομάζουν Ψηλορείτη και τα άγρια ​​οροπέδια του Λασιθίου».
Ακολούθως ο Γάλλος διανοούμενος και επαναστάτης, περιγράφει την ενδυμασία των Κρητικών και τον χαρακτήρα τους και τον τρόπο ζωής, κάνοντας ιδιαίτερη αναφορά στα Σφακιά: «Οι καπετάνιοι ή οι αρχηγοί των χωριών, οι πιο γενναίοι και οι καλύτεροι, καθοδηγούν τους νεαρούς χωρικούς στον πόλεμο κατά των Τούρκων και σκοτώνονται αφού είναι επικεφαλής των στρατευμάτων τους […]
Σε αυτή τη χώρα των απλών και πρωτόγονων ανδρών, που ζουν την υψηλή ζωή της φύσης, δεν υπάρχει άλλος περισπασμός, καμία άλλη χαρά από την οικογενειακή ζωή. Επίσης, πόσο περιποιημένα είναι τα παιδιά στην Κρήτη και πόσο επωφελούνται από αυτές τις καλές θεραπείες! Γεννημένα στον καθαρό αίμα, λουσμένα συνεχώς στον αναζωογονητικό αέρα του βουνού, αναπτύσσονται ηθικά και σωματικά με μια ελευθερία άγνωστη στη Δύση μας […]».
Για την Κρητική φιλοξενία, αναφέρει ότι : «ακόμη και ο πιο φτωχός αγρότης σε δέχεται στο σπίτι του με απλότητα ​​και τραγουδά με έναν μεγαλειώδη τρόπο, που ούτε οι βασιλείς της Δύσης ξέρουν.
Σε όλες αυτά τα φτωχικά σπίτια, τον ξένο διαβάτη περιμένει μια εγκάρδια, ειλικρινής, αρχαία φιλοξενία, σύμφωνα με τον Όμηρο. Οι Κρητικοί δέχονται τον ξένο, σαν έναν αδερφό που έλειπε από την οικογενειακή εστία και που η επιστροφή του φέρνει ευτυχία.
Σε αυτό το μεγαλείο, σε αυτή τη φιλοξενία, νιώθει κανείς συγκινημένος. Δεν μπορείς να πλησιάσεις παρά μόνο με σεβασμό αυτούς τους ανθρώπους. Στην Κρήτη βρισκόμαστε σε μια άλλη ανθρωπότητα. Η αρχοντιά της καταγωγής, η αγνότητα του αίματος αποκαλύπτονται από αυτά τα χαρακτηριστικά που εξευγενίζουν έναν ολόκληρο λαό.
Το χυδαίο, το τετριμμένο, το χοντροκομμένο, η βασική σκέψη και ο άδικος λόγος, που πλήττουν τη δυτική κοινωνία μας σε όλα της τα επίπεδα, δεν υπάρχουν σε αυτήν την γωνιά της Ανατολής, το λίκνο του πολιτισμού.
[…] Η χαρούμενη ευφυΐα των Κρητικών θα τους έδινε τη δυνατότητα να καταλάβουν, χωρίς προσπάθεια, όλα όσα σκέφτεται και γνωρίζει η ανθρωπότητα. Αλλά τα αφεντικά ( οι Τούρκοι) δεν επιτρέπουν σχολεία στην Κρήτη. Κάθε σχολείο όπου διδάσκεται η ελληνική γλώσσα θεωρείται, στην Τουρκική Αυτοκρατορία, ως εστία ελληνισμού και εξέγερσης.
[…] Ακόμα κι αν δεν άξιζε τίποτα άλλο παρά την πίστη τους στην αντίσταση, την ακλόνητη εμπιστοσύνη στον αγώνα για τα δικαιώματα τους, την πλήρη θυσία που έκαναν για όσα αγαπούσαν, για να κατακτήσουν την ελευθερία τους. Αυτές οι αρετές είναι αρκετά σπάνιες, ευγενείς και όμορφες, ώστε να αξίζουν την αγάπη και την εκτίμηση όλου του κόσμου».

ΚΩΣΤΑΡΟΣ ΒΟΛΟΥΔΑΚΗΣ

Στις 13 Φεβρουαρίου 1869 η L’illustraton (No 1355) κυκλοφορεί με εξώφυλλο του Κωνσταντίνο (Κωσταρού) Βολουδάκη, ο οποίος ήταν Πρόεδρος της Επαναστατικής Κυβέρνησης Κρήτης, Αρχηγός της επαρχίας Αποκορώνου στην επανάσταση του 1866-69 (προτομή του βρίσκεται στην πλατεία 1866 (Νέων Καταστημάτων).
Για τη δράση και την ζωή του Βολουδάκη γράφει με συγκίνηση και πάλι ο Γάλλος φιλέλληνας Γουστάβ Φλουρένς (Gustave Flourens) ο οποίος είχε συναντηθεί μαζί του στο Παρίσι: «Το να γράφεις την ιστορία του Κωνσταντίνου Βολουδάκη, προέδρου της προσωρινής κυβέρνησης της Κρήτης, και απεσταλμένου των εξεγερμένων Κρητών στην Αμερική, που μόλις πέρασε από το Παρίσι στο δρόμο του για την Ουάσιγκτον, σημαίνει ότι γράφεις την ιστορία όλων των συμπατριωτών του».
Αναφέρει μεταξύ άλλων ότι ο Κωσταρός Βολουδάκης γεννήθηκε στο χωριό Βουβάς Σφακίων και από μωρό έμεινε ορφανός, περιγράφοντας τις δυσκολίες της ανατροφής του μέχρι να μεγαλώσει και να ενταχθεί κι εκείνος από μικρός στον αγώνα για την Ελευθερία: «Ήταν το 1821, όταν το χωριό Βουβάς, ένα όμορφο μικρό χωριό στα Σφακιά, από όπου φαίνεται στο βάθος η γαλάζια θάλασσα του Αρχιπελάγους, δέχτηκε την εισβολή των Τούρκων. Οι άνδρες, υπερασπιζόμενοι τις γυναίκες και τους πατέρες τους, σκοτώθηκαν, μαζί με αυτούς και ο Παύλος Βολουδάκης ενώ η νεαρή σύζυγος του, κρατώντας σφιχτά στην αγκαλιά της το βρέφος της, το μοναχοπαίδι της, τον μικρό Κωνσταντίνο, έξι μηνών τότε, κατάφερε να διαφύγει. Περιπλανώμενη στα βουνά με άλλες γυναίκες, ξυπόλητη, χωρίς ψωμί, χωρίς καταφύγιο, σχεδόν χωρίς ρούχα, ζώντας με λίγα άγρια ​​βότανα, η μητέρα του Κωνσταντίνου σύντομα υπέκυψε σε τόσες στερήσεις και βάσανα. Ένας πιο εύρωστος ξάδερφος είχε πάρει το παιδί και μια γυναίκα θήλαζε το βρέφος. Αυτή η γυναίκα, τον πήγε σε ένα απομακρυσμένο χωριό των Σφακίων, όπου είχε έναν θείο που τον υιοθέτησε. Αυτή η Κρητικιά τον φρόντιζε με αφοσίωση, αν και εξαντλημένη από την πείνα, τη μιζέρια, το κρύο. Σύντομα παρουσιάστηκε η ευκαιρία στον νεαρό Κωνσταντίνο να επιτελέσει μια πράξη πατριωτικής αφοσίωσης. Πολέμησε στα Σφακιά, συμμετείχε με γενναιότητα στον αγώνα κι ήταν μόλις είκοσι χρονών. Στα είκοσι τρία του παντρεύτηκε μια νεαρή κοπέλα από την επαρχία Αποκόρωνα και έκανε οικογένειά: δύο γιους και τέσσερις κόρες. Αν και είναι μόλις σαράντα οκτώ ετών, φαίνεται μεγαλύτερος. Οι αέναες ανησυχίες για την απελευθέρωση της χώρας του, οι φοβεροί αγώνες, οι στερήσεις και τα βάσανα, άσπρισαν τα μαλλιά του, αλλά δεν έχουν λυγίσει την μεγαλειώδη ψυχή του. Σε όλους όσους τον πλησίασαν στο Παρίσι, ασκούσε τη γοητεία μιας τίμιας και καθαρής ψυχής, μιας μεγάλης καρδιάς.
Από την αρχή του αγώνα, στη συνέλευση που έγινε στα Μπουτσουνάρια κοντά στο χωριό Περιβόλια Κυδωνίας, όπου διεξάγονταν Γενικές Συνελεύσεις Κρητών απηύθυνε στον Σουλτάνο ειρηνικό αίτημα για μεταρρυθμίσεις και εξελέγη πρόεδρος από τους συμπατριώτες του. Από τότε πολέμησε συνεχώς, άλλοτε με τα όπλα στο χέρι, στο Βάμο, στους Βρύσες, στα Σφακιά, άλλοτε στα συμβούλια, προτρέποντας τους συμπατριώτες του να επιμείνουν, καθησυχάζοντας τους αποθαρρημένους, ενισχύοντας τους αδύναμους εμπνέοντας με την αδάμαστη ενέργειά του. «Θα ήθελα», μου έλεγε συχνά, «να πεθάνω και να μην ξαναδώ την Ευρώπη, αν είναι επιστρέφοντας να βρω την πατρίδα μου ακόμη σκλαβωμένη».

ΛΙΜΑΝΙ ΣΟΥΔΑΣ, «ΤΟ ΠΙΟ ΟΜΟΡΦΟ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ»

Στο φύλλο της της 2ας Μαρτίου 1867 (No1253) η γαλλική εφημερίδα αφιερώνει μια ακόμη σελίδα για την Κρητική εξέγερση με σκίτσα από το λιμάνι της Σούδας όπου ελλιμενίζονταν μεταξύ άλλων και το πλοίο «Πανελλήνιον» το οποίο απεικονίζεται σε γκραβούρα. Τα κείμενα υπογράφουν η Dora D’ Istria και ο Γάλλος ανταποκριτής J.H.C.
Συγκεκριμένα η Dora D’Istria μιλά για τον γενναίο καπετάνιο του πλοίου «Πανελλήνιον» που θύμιζε τον «γενναίο χαρακτήρα του Κανάρη και της Μπουμπουλινας». «Ο οθωμανικός στόλος, που απέκλεισε το νησί της Κρήτης, ήταν εντελώς ανίσχυρος να εμποδίσει τους τολμηρούς θαλασσοπόρους να μεταφέρουν εθελοντές και πυρομαχικά. Όπως όταν ήρθε η ώρα το ‘’Πανελλήνιον’’ να μεταφέρει τον Ταγματάρχη Πετροπουλάκη και τους χίλιους εθελοντές του στην κρητική ακτή». Παράλληλα επισημαίνει ότι κατά τη διάρκεια του ενδέκατου ταξιδιού του στην Κρήτη, καταδιώχθηκε από τουρκική φρεγάτα και κατέφυγε στο λιμάνι Cerigo (Κύθηρα).
Έπειτα κάνει αναφορά και πάλι στον Γάλλο φιλέλληνα Gustave Flourens και την Γενική Συνέλευση των Κρητών στη Ζούρβα. Συγκεκριμένα κάνει λόγο για στον «ατρόμητο και λόγιο Γάλλο που ζει ανάμεσα στους Κρητικούς, Gustave Flourens, πρώην καθηγητή στο Κολλέγιο της Γαλλίας, ο οποίος έγραψε πρόσφατα «ότι είναι άξιοι της ελευθερίας, ότι έχουν μια ζωηρή αγάπη της ανεξαρτησίας, ότι είναι θαρραλέοι, φιλόξενοι, πολύ έξυπνοι, πρόθυμοι να μάθουν, μέσα στο βαθύ σκοτάδι στο οποίο τους έχει βυθίσει ο δεσποτισμός.
Επίσης ο Γάλλος ανταποκριτής J.H.C. στέλνει επιστολή με ένα σκίτσο του κόλπου της Σούδας το χειμώνα του 1867, επισημαίνοντας πως : «Καθώς η Ευρώπη έχει στραμμένα τα μάτια της αυτή τη στιγμή στην Κρήτη, σας στέλνω ένα σκίτσο από τον υπέροχο κόλπο της Σούδας, που είναι το πιο όμορφο λιμάνι της Κρήτης».

ΜΑΧΗ ΑΓ. ΡΟΥΜΕΛΗΣ ΚΑΙ Η ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ
ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ ΣΤΟ ΣΕΛΙΝΟ

Στις 17 Ιανουάριο του 1867 στην Αγ. Ρουμέλη πραγματοποιήθηκε σφοδρή μάχη μεταξύ των εξεγερμένων Κρητικών και των τουρκικών δυνάμεων.
Στο φύλλο της 6ης Απριλίου 1867 ( Νο 1258) η L’illustration αναφέρεται στην Μάχη της Αγ. Ρουμέλης Σφακίων και στην Συνέλευση των Κρητών στο Επανωχώρι Σελίνου, που απεικονίζονται σε δύο λιθογραφίες. Ο Μουσταφάς πασάς είχε αποβιβαστεί στα Σφακιά και με πλοία έστειλε δυνάμεις του να καταλάβουν την Αγία Ρουμέλη, καθώς εκεί βρίσκονταν η έδρα της Γενικής Συνέλευσης.
Η επαναστατική Συνέλευση μετά την πρώτη μάχη στην οποία συμμετείχαν και τα μέλη της έφυγε από την Αγιά Ρουμέλη, έμεινε για λίγο στην Αράδενα και μετά κατευθύνθηκε πιθανόν προς τα ορεινά του Σελίνου. Ενώσω ήταν στην Αγιά Ρουμέλη η Γεν. Συνέλευση σύστησε ένα ολιγομελές όργανο με την ονομασία Προσωρινή Κυβέρνηση.
Στο δημοσίευμα της η γαλλική εφημερίδα αναφέρει ότι «η Κρήτη θεωρεί σίγουρο ότι θα κερδίσει την ανεξαρτησία της και η Επιτροπία, δηλαδή η Γενική Συνέλευση των Κρητών, συνέρχεται και εκδίδει διατάγματα σαν να ήταν ήδη κυρίαρχη». Το δημοσίευμα συνοδεύει σκίτσο όπου απεικονίζεται η αντιπροσωπεία της Γενικής Συνέλευσης Κρητών στο Επανωχώρι Σελίνου στην οποία συμμετέχουν οπλαρχηγοί Κριάρης, Κόρακας, ιερέας Παρτέριος κ.α

ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΟΥ ΚΟΥΛΕ ΑΣΚΥΦΟΥ

Στην πολιορκία του Κουλέ του Ασκύφου αναφέρεται η L’illustration στις 13 Απριλίου 1867 (Νο 1259) που δημοσιεύει λιθογραφία του κάστρου. Συγκεκριμένα στο δημοσίευμα της η εφημερίδα αναφέρει την ονομασία «Castel Skiphos ή Castel Ameri », που πολιορκήθηκε από τους εξεγερμένους Κρήτης στις 19 Ιανουαρίου. «Αυτή η επίθεση διεξήχθη με τον πιο έντονο τρόπο. Οι εξεγερμένοι παρέμειναν δύο μέρες μπροστά στο κάστρο. Ένα βλήμα έπεσε πάνω στην πυριτιδαποθήκη και την ανατίναξε» σημειώνει ο ανταποκριτής που υπογράφει με τα αρχικά L.M.Επίσης στο ίδιο φύλλο η εφημερίδα δημοσιεύει πορτρέτο με βιογραφικά στοιχεία του γραμματέα της Προσωρινής Κυβέρνησης Κρήτης, Λεωνίδα Γεωργιάδη.
Μια ακόμη μάχη μεταξύ Κρητών και Οθωμανών, δημοσιεύεται στις 4 Μαΐου 1867 (No 1262) στην L’illustration. Το κείμενο συνοδεύεται με σχετική λιθογραφία. Πρόκειται για την Μάχη στα Ανώγεια που έγινε στις 27 Ιανουαρίου, και η οποία όπως επισημαίνει ο Γάλλος ανταποκριτής ήταν «μια από τις πιο θανατηφόρες μάχες, της εξέγερσης στην Κρήτη».

• Σημείωση: Το φωτογραφικό υλικό (λιθογραφίες, ξυλογραφίες κ.α γκραβούρες) προέρχεται από τις εκδόσεις της L’illustration, που φυλάσσονται στην Βιβλιοθήκη του Μουσείου Τυπογραφίας Γιάννη και Ελένης Γαρεδάκη.