8ο μέρος
Μία ιδιαιτερότητα της φορεσιάς της γυναίκας της Κρήτης σε σύγκριση με τη γυναικεία φορεσιά άλλων περιοχών της Ελλάδας είναι η απουσία αυστηρών κανόνων σε ό,τι αφορά στους κεφαλόδεσμους. Ο τρόπος που διευθετούσε μία γυναίκα το κάλυμμα της κεφαλής της ήταν συναφής με την ηλικία της, την οικογενειακή της κατάσταση και την κοινωνική της θέση, ωστόσο δε λειτουργούσε δηλωτικά ως ταυτότητα.
Φυσικά και στο προκείμενο ζήτημα ανιχνεύουμε τις επιδράσεις που δέχθηκαν οι Κρητικιές από τους κατά καιρούς κατακτητές του νησιού οι οποίες διαδέχθηκαν τη βυζαντινή παράδοση αλλά και μεταγενέστερα την επιρροή διαφόρων συρμών. Σε κάθε περίπτωση πάντως το στοιχείο της επίδρασης φορέθηκε προσαρμοσμένο στην ενδυματολογική πραγματικότητα της καθημερινότητας του βίου. Το κάλυμμα της κεφαλής αποδεικνύεται ένα κομμάτι ρούχου ευπροσάρμοστο όχι μόνο στις ανάγκες της γυναίκας για κάλυψη ή προστασία αλλά και στη φιλοκαλία της.
Ο Cesare Vecellio (1521-1601) στο βιβλίο του για τα αναγεννησιακά ρούχα αφιερώνει ένα χαρακτικό στις Ελληνίδες των περιοχών υπό Βενετική κατοχή και ένα άλλο στις χωρικές του νησιού της Κρήτης-Σφακιανές. Και στις δύο περιπτώσεις όπως φαίνεται από τα σχόλιά του διακρίνει την επίδραση του Ενετικού τρόπου και περιγράφει ένα λεπτότατο λευκό μαντήλι που τυλίγει το κεφάλι. Στην πρώτη περίπτωση καλύπτει τους ώμους ενώ στη δεύτερη απλώς πέφτει πάνω στους ώμους. Η περιγραφεί που συνοδεύει το χαρακτικό που εστιάζει στη Σφακιανή ή χωρική της Κρήτης μας δίνει επιπλέον πληροφορίες για αραχνοΰφαντο λινό μαντήλι, κεντημένο με τη βελόνα. Ισως αυτό να είναι το ιταλικό παραμάντι το οποίο ωστόσο απηχεί την επίδραση των βυζαντινών καλυμμάτων κεφαλής κατά τους ερευνητές. Από νοταριακά έγγραφα και κείμενα που αφορούν στην εν λόγω εποχή μαθαίνουμε ότι οι παντρεμένες καλύπτονταν περισσότερο και οι χήρες φορούσαν μαύρο παραμάντι. Σημασία επίσης φαίνεται να αποκτά η διαφορά ανάμεσα στην αστική βενετσιάνικη συνήθεια και στην κρητική συνήθεια η οποία επανέρχεται στα κείμενα: στην πρώτη περίπτωση το κάλυμμα της κεφαλής καλύπτει τους ώμους ενώ στη δεύτερη περίπτωση πέφτει πάνω στους ώμους.
Λευκό μεταξωτό κεφαλόδεσμο που πέφτει στους ώμους συμπλήρωμα του κρητικού φορέματος φαίνεται να έλαβε ως δώρο και η Σοφία Ντα Μολίν από τον Πέτρο Καντανολέοντα, ενώ η ίδια ακολουθώντας την παράδοση της ενετικής καταγωγής της φαίνεται να φορούσε τσενταλέτο, καλύπτρα λεπτότατη και λεπτεπίλεπτη από μαύρο αραχνοΰφαντο ύφασμα ή λευκή δαντέλλα που κάλυπτε τους ώμους ή το στέρνο ή απλώς έπεφτε πάνω στους ώμους ανάλογα με το γούστο της φέρουσας και ανάλογα με την περίσταση. Ο Ζαμπέλιος πάντως χαρακτηρίζει τον κρητικό κεφαλόδεσμο είδος τσενταλέτου. Προφανώς το τσενταλέτο και η μπόλια αποτελούσαν πιο ανάλαφρους κεφαλόδεσμους από το παραμάντι. Αν δεχθούμε ότι ο Vecellio και ο Ζαμπέλιος περι- γράφουν το κεφαλοκάλυμμα της Κρητικιάς κατά το δεύτερο μισό της Ενετικής κυριαρχίας, στο νησί έρχεται ο Tournefort το 1700 να μιλήσει για λεπτό, λευκό πέπλο που πέφτει στους ώμους των γυναικών σαν αυτόν ίσως που ήδη μας περιγράφει ο Ζαμπέλιος να συνοδεύει το κρητικό φόρεμα, ενώ και ο Γρηγόριος Παπαδοπετράκης στα τέλη του 19ου αι. κάνει λόγο για μαντήλι λεπτότατο, λευκό και χρυσοποίκιλτο. Ολες οι παραπάνω περιγραφές μάς παραπέμπουν σε μπόλιες ή μαντήλια που φοριόντουσαν ανάλαφρα πάνω στο κεφάλι.
Ωστόσο στα μέσα του 19ου αι. ο Χουρμούζης αναφέρει ότι οι γυναίκες φορούν μαντήλι στο κεφάλι και παρακάτω κάνει λόγο για μακριά βαμβακερή ή μεταξωτή μπόλια που τυλίγεται γύρω από το κεφάλι της οποίας η ελεύθερη άκρη κρέμεται στην πλάτη φτάνοντας έως τις κνήμες. Κατά τον ίδιο ο δεύτερος τύπος κεφαλόδεσμου που περιγράφει συνοδεύει τον παλαιότερο τύπο ενδυμασίας που ο ίδιος αποκαλεί “τουρκοενετικά”, ενώ το μαντήλι στο κεφάλι φορούν οι γυναίκες που έχουν υιοθετήσει το φόρεμα που εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ελλάδα και τα Βαλκάνια από τα μέσα του 19ου αι και ύστερα.
Η μπόλια στολιζόταν με διαφόρων ειδών δαντέλες, δεσιές ή κέντημα και συχνά όφειλε το όνομά της στο στολισμό ή στην επεξεργασία του υφάσματός που είχε χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή της για παράδειγμα τζεβρές ή ψημένη μπόλια…
…και γύρω στο κεφάλι της
το πλουμιστό μαντήλι…
βάζει η χρυσομαλλούσα των Σφακίων στο ομώνυμο ποίημα του Αντωνιάδη
Επίσης κατά το δεύτερο μισό της Ενετοκρατίας και κατά μίμηση της σκούφιας (η οποία βέβαια είχε διάφορες μορφές ανάλογα με την κοινωνική τάξη της φέρουσας και την περίσταση) που ήταν στη μόδα στη Βενετία πρέπει να φορέθηκε και στην Κρήτη το μαντήλι τυλιχτό γύρω από το κεφάλι ώστε να μοιάζει με αυτές τις σκούφιες. Αυτός ο τρόπος κεφαλοδεσιάς ήταν γνωστός στις Κρητικιές ήδη από τα βυζαντινά χρόνια όταν το κάλυμμα της κεφαλής τυλιγόταν σαν τουρμπάνι και κρεμόταν ο ένας λώρος πάνω στον ένα ώμο.
«Βάστα μου χτένι και γυαλί και κόκκινο τζεμπέρι…»
Ενώ λοιπόν μέχρι στιγμής έχουμε περιγραφές μόνο για λευκά μαντήλια ή μπόλιες έρχεται ο Nicolas Sperling να αποτυπώσει κρητικιές με ρουμπινί ή γκρενά κεφαλομάντηλο, η Αγγελική Χατζημιχάλη να σχολιάσει ομοίως, η Ευαγγελία Φραγκάκι να αναφέρει όχι μόνο κόκκινο μαντήλι αλλά και διαφόρων άλλων χρωμάτων και ο Ιωάννης Χαβάκης να κάνει λόγο και για σταμπωτά μαντήλια. Δυστυχώς δεν μπορούμε να καταλήξουμε σε κάποιο ασφαλές συμπέρασμα για το πότε θα ξεκίνησε η χρήση των κόκκινων μαντηλιών. Στο έπος “Κρητηίς” του Αντωνίου Αντωνιάδη που εκδόθηκε το 1868 αναφέρονται νέες που φορούν μεταξωτούς κόκκινους πέπλους. Γεγονός πάντως είναι ότι σε μουσεία μπορούμε να δούμε κόκκινα μαντήλια από γάζα όπου τα κίτρινα φάδια τους επέχουν τη θέση κροσσιού. Αποτελεί άποψη της έρευνας ότι τα χρωματιστά ή τα σταμπωτά μαντήλια καθώς επίσης και τυχόν εξεζητημένοι τρόποι στολισμού του κεφαλόδεσμου όπως στα πουλ μαντήλια (γυροπλεμένα ή και στολισμένα με πούλιες) θα χρησιμοποιήθηκαν κατά τις αρχές του 20ου αι. και κυρίως από τις γυναίκες των αστικών κέντρων όταν οι μετακινήσεις και οι ανταλλαγές θα είχαν γίνει πιο εύκολες άρα και υλικά ξενόφερτα ή τρόποι ξενικοί πιο προσιτοί.
«Φέρε μου μάνα φέρε μου το κόκκινό μου βέλο…» παραγγέλνει κατά το ριζίτικο η ετοιμοθάνατη Μαρουλιά ή κάποια από τις άλλες δύο επίσης ετοιμοθάνατες αδελφές της
Μορφολογικά δύο είναι οι τύποι που φαίνεται να επικράτησαν στο νησί. Το παραλληλόγραμμο μαντήλι και το τετράγωνο μαντήλι. Και τα δύο αυτά είδη απαντώνται με διάφορα ονόματα αναλόγως της χρονικής περιόδου της μαρτυρίας, της περιοχής ή κάποιου ιδιαίτερου χαρακτηριστικού του αντικειμένου, χωρίς να είναι πάντα ξεκάθαρο πότε το ύφασμα δίνει το όνομα στο αντικείμενο ή αντιστρόφως. Η μπόλια δεν φαίνεται να επιβίωσε πέρα από τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. ενώ το τετράγωνο τσεμπέρι επιβίωσε μέχρι προσφάτως. Τόσο η μία όσο και η άλλη μορφή απαντώνται σε διάφορα μεγέθη που άλλες φορές συνυπάρχουν και άλλες φορές φαίνεται να επικρατεί η μία της άλλης ανάλογα με τα ρούχα που συνοδεύουν. Στο γύρισμα του 20ου αι. διακρίνεται μία προτίμηση στη Δ. Κρήτη για την κοντύτερη μπόλια και στην Α. Κρήτη για την μακρύτερη, ενώ το τσεμπέρι είναι μάλλον η επικρατέστερη μορφή κεφαλόδεσμου. Στα αστικά κέντρα προτιμούνται πιο χαλαροί τρόποι δεσίματος γύρω από το κεφάλι και το λαιμό ενώ στην ύπαιθρο πιο αυστηροί.
Διαχρονικό κριτήριο για την επιλογή του υφάσματος του κεφαλόδεσμου (τσεμπέρι, μαντήλι ή μπόλια) ήταν η διαφοροποίηση ανάμεσα στον καλό ο οποίος ήταν και πιο ελεύθερα φορεμένος και τον καθημερινό, ενώ η χρήση, η ηλικία, η κοινωνική και οικογενειακή κατάσταση καθόριζαν το δέσιμο και το χρώμα.
Ως προς τον τρόπο δεσίματος, μπορεί να κάλυπτε μόνο τα μαλλιά ή και μέρος του προσώπου: τα μάγουλα, το κούτελο, το πηγούνι, το στόμα ακόμη και τη μύτη σε κάποιες περιπτώσεις. Ως προς τη θέση του κόμπου: ο κόμπος μπορεί να γινόταν κάτω από το πηγούνι, στον αυχένα ή στην κορφή του κεφαλιού. Ως προς το χρώμα εκτός από το άσπρο και το μαύρο, συναντάμε το καφέ και το γκρι.
Από μαρτυρίες και περιγραφές φαίνεται ότι στα μέσα του 19ου αι. είχαν γίνει της μόδας και στην Κρήτη διάφορα φεσάκια και σκούφοι ποικιλμένα με πούλιες, δαντέλλες ή τούλι, με ή χωρίς παπάζι (δηλ. φούντα) τα οποία προσφέρονταν ως γαμήλιο δώρο. Δεν απηχούν φυσικά κάποια κρητική συνήθεια αλλά την τάση που εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ελλάδα μετά την έλευση της Αμαλίας και τη δημιουργία της αυλής της…
