Eναν αιώναν Eνωσης

Οι Κρητικοί ουδέποτε έπαυσαν να ονειρεύονται την απαλλαγή τους απ’ την Οθωμανική κυριαρχία. Εξεγείροντο, κατεπνίγετο η εξέγερσή τους, περνούσαν μερικά χρόνια και ξανά σήκωναν “μπαϊράκι”. Από το 1770 με τον Δασκαλογιάννη, το 1821, έπειτα το 1841, το 1858, ύστερα το 1866, το 1878, το 1889. Το 1895 ήταν η τελευταία προσπάθεια, που εστέφθη με επιτυχία υπό την ηγεσία του Μανούσου Κούνδουρου.
Μετά την αποστολή του Θωρηκτού “Μιαούλης” υπό τον Πρίγκιπα Γεώργιο για την προστασία των Κρητών, απεβιβάσθη και στο Κολυμπάρι την 3/2/1897 ο Τιμολέων Βάσσος με ένα Σώμα Στρατού από τη Μήλο. Εξέδωσε προκήρυξη, ότι καταλαμβάνει το νησί εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων. Επενέβησαν οι Μ. Δυνάμεις Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Ιταλία και εκάλεσαν την κυβέρνηση του Θεόδ. Δηλιγιάννη ν’ αποσύρει τις δυνάμεις της απ’ το νησί. Οι Χριστιανοί καταλαμβάνουν το Ακρωτήρι (4/2/1897) και κηρύσσουν την Ενωση.
Οι ναύαρχοι των Μ. Δυνάμεων βομβάρδισαν το Ακρωτήρι και απομάκρυναν τους επαναστάτες, μεταξύ των οποίων ήταν και ο νεαρός Ελ. Βενιζέλος, ονομάζοντας την μεγαλόνησο Ηγεμονία.
Η επέμβαση των Ελλήνων προκάλεσε τον πόλεμο του 1897 με την Τουρκία, που είχε τραγικά αποτελέσματα. Το Κρητικό ζήτημα ελύθη προσωρινά με τον διορισμό του Γεωργίου ως Υπάτου Αρμοστού τον Δεκέμβρη του 1898. Τούτο θεωρήθηκε ως αρραβώνας για την Ένωση. Ο Βενιζέλος έλεγε ότι η Ένωση έπρεπε να γίνει σταδιακά. Συκοφαντήθηκε ως ανθενωτικός απολύθηκε απ’ την Εθνική Κυβέρνηση, Μάρτιος 1901 και μετά έκανε το κίνημα του Θερίσου το 1905, οπότε χορηγήθηκε αμνηστία απ’ τις Μ. Δυνάμεις και διορίστηκε Επιτροπή, να υποβάλλει έκθεση για την Ένωση με το Βασίλειο της Ελλάδας.
Η Συντακτική Συνέλευση κήρυξε, Μάιος 1906, την Ένωση, διορίσθηκε ο Αλέξ. Ζαΐμης, 1908, και οργανώθηκε η Κρητική πολιτοφυλακή.
Τον Ιούνιο του ιδίου έτους ξεσπά στη Μακεδονία το κίνημα των Νεότουρκων και οι Κρήτες βρήκαν την ευκαιρία, να επιτείνουν την απαίτησή τους για Ένωση. Οι Μ. Δυνάμεις υπογράμμισαν, ότι για να γίνει αυτό, χρειαζόταν η σύμφωνη γνώμη της Μεγάλης Πύλης. Οι διεθνείς συγκυρίες δεν ευνοούσαν την Ένωση. Γι’ αυτό οι Μ. Δυνάμεις ζητούν την 4-8-1909, να υποσταλεί η σημαία από τα κτήρια και από το Φρούριο του Φιρκά. Τα Ευρωπαϊκά συμφέροντα και πάλι υπερίσχυσαν.
Τον Αύγουστο του 1910 ο Βενιζέλος ομιλεί για το κίνημα στο Γουδί, φεύγει από την Κρήτη και αρχίζει τη δράση του στην Αθήνα. Μετά την έναρξη των Βαλκανικών πολέμων εκδίδει Βασιλικό Διάταγμα και διορίζει τον Στέφ. Δραγούμη Γενικό Διοικητή Κρήτης. Ήταν η de facto ένωση και η de jure συνετελέσθη με την Συνθήκη του Λονδίνου 17/5/1913. Σε αυτό το μεταβατικό στάδιο η Κρητική Πολιτεία κράτησε ως το 1913. Πάντοτε υπό την προστασία των Μ. Δυνάμεων.
Η επικύρωση της τελικής ένωσης με την Ελλάδα έγινε μετά την υπογραφή της ελληνοτουρκικής Συνθήκης Ειρήνης, Νόμος 4123/11-14 Νοεμβρίου 1913, και ως Κρητική Πολιτεία απετέλεσε αναπόσπαστο τμήμα της ελληνικής επικράτειας, αφού είχε προηγηθεί η προπαρασκευή της αυτονόμησής της με τη Σύμβαση της Χαλέπας. Την 1η Δεκεμβρίου μία ηλιόλουστη Κυριακή του 1913 ο βασιλιάς Κων/νος με τον πρωθυπουργό Ελ. Βενιζέλο κατέβηκαν στα Χανιά και ύψωσαν την Ελληνική Σημαία στο φρούριο του Φιρκά.
Στη βιβλιοθήκη Ρεθύμνου υπάρχει ένα φύλλο εφημερίδας “ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ” εκατό ακριβώς χρόνων, όπου αναγράφεται: “1η ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ. Ευλογητή και Αγία η ημέρα αύτη. Αιώνων πόθοι εξεπληρώθηκαν. Αγώνες μακροί, αλλά ένδοξοι εστεφανώθησαν με το έπαθλο το επιμόνως επιζητηθέν και μόνο αρμόζον την Ένωσιν. Ημέρα τιμής μεγάλη αύτη δια την Κρήτην. Ημέρα ευτυχίας δια τους Κρήτας. Μακροτάτη είναι η ιστορία των αγώνων της Κρήτης ισόχρονος σχεδόν με τα έτη της δουλείας αυτής…».