ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΝΕΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ, ΣΤΟΥΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΕΣ ΚΑΙ ΣΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
Από χριστιανικός ναός – μουσουλμανικό τζαμί και στην πάροδο των ετών προσφυγική κατοικία και σήμερα… κατάστημα με σουβενίρ.
Η αρχιτέκτονας Αργυρώ Ανδριανάκη αφηγείται την ιστορία ενός από τα πολλά κτήρια της παλιάς πόλης που άλλαξε χρήση και φυσιογνωμία-ανάλογα με τον επικυρίαρχο της κάθε εποχής- αναδεικνύοντας παράλληλα την πορεία των Χανίων από τη Βενετοκρατία μέχρι σήμερα.
Η έρευνα της κας Ανδριανάκη διεξήχθη, στο πλαίσιο του μαθήματος “Ειδικά θέματα της ιστορίας της αρχιτεκτονικής” του μεταπτυχιακού προγράμματος “Προστασία, αποκατάσταση και ανάδειξη, ιστορικών κτηρίων και συνόλων” στο Πολυτεχνείο Κρήτης, με την επίβλεψη της καθηγήτριας Αμαλίας Κωτσάκη και παρουσιάσθηκε επίσημα στο πρόσφατο συνέδριο για τη Μικρά Ασία.
Η συγκεκριμένη έρευνα εστιάζει «σε ένα θέατρο λήθης. Το κτήριο που εξετάζεται βρίσκεται στην συμβολή των οδών Ζαμπελίου και Σκουφών, στα Χανιά και εξυπηρέτησε ως ορθόδοξος ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου επί Βενετοκρατίας, ως Μαχαλέ Τζαμί κατά την τουρκοκρατία και ως ανταλλάξιμη περιουσία κατά την ανταλλαγή πληθυσμών του 1922, ενώ στη σύγχρονη εποχή ο χώρος χρησιμοποιείται ως κατάστημα ταξιδιωτικών ενθυμίων».
Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΩΑΝΝΗ ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ
«Το κτήριο, που στέγαζε το ναό του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, δεν έχει ιδιαίτερες αρχιτεκτονικές αξίες» σημειώνει η κα Ανδριανάκη που περιγράφοντας το εξηγεί πως: «Πρόκειται για απλό δίκλιτο ναό, μεσαίων διαστάσεων, ενιαίας κατασκευής, με οξυκόρυφους θόλους, κτισμένους από λαξευτό πωρόλιθο, αντίθετα με το υπόλοιπο κτήριο, που είναι από κοινή τοιχοποιία. Τα εξωτερικά ανοίγματα ανήκουν σε μεταγενέστερη φάση, αν και στην δυτική όψη φαίνονται ίχνη από τις θύρες. Τα δυο κλίτη επικοινωνούν με ένα μεγάλο τόξο, το οποίο όμως θα πρέπει να αντικατέστησε άλλα μικρότερα τοξωτά ανοίγματα, που υπήρχαν στην αρχική του φάση και διακρίνονται κάποια λείψανά τους».
Η αρχιτέκτονας σημειώνει πως «ο συγκεκριμένος αρχιτεκτονικός τύπος, γνώρισε μεγάλη διάδοση στα χρόνια της Βενετοκρατίας, προκειμένου να υπάρχει μεγαλύτερος χώρος και να τιμηθούν δυο άγιοι. Κατά τις εργασίες αποκατάστασης βρέθηκαν τα λείψανα των δύο κογχών του ιερού και στοιχεία από ταφές στο εσωτερικό του ναού. Στην απογραφή του 1637 αναφέρεται ότι ο ναός ανήκε στον ιερέα Αθανάσιο Βλαστό και στον θείο του, Ξένο Βλαστό. Αντίστοιχα ο ναός φαίνεται στους χάρτες της εποχής».
Η ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΣΕ ΤΖΑΜΙ
«Μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς, το 1645 ακολουθείται εντελώς διαφορετική τακτική» τονίζει η κα Ανδριανάκη. Οι υπάρχοντες ναοί μετατρέπονται σε τζαμιά «για οικονομία οικοδομικών υλικών και χρόνου, αλλά και ως τρόπος επιβολής της οθωμανικής κουλτούρας στους ντόπιους του νησιού. Οι Βενετοί αποχωρούν από το νησί, και στη θέση τους έρχονται Οθωμανοί. Η πόλη έχει ήδη εξαπλωθεί πέρα από τα όρια του λόφου Καστέλι, και η περιοχή δυτικά της οδού Χάληδων κατοικείται κυρίως από Κρητικούς και Εβραίους. Το κέντρο της κοινωνικής ζωής μεταφέρεται στον μαχαλά της Σπλάντζιας. Η μετατροπή των χριστιανικών ναών σε τεμένη, προϋπέθετε μία πολύπλοκη διαδικασία εξαγνισμού του χώρου. Στην πόλη των Χανίων, ιδρύθηκαν 9 τζαμιά και 2 τεκέδες. Το κτήριο που στέγαζε μέχρι τώρα το ναό του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου μετατρέπεται στο Χασεκί Μεχμέτ Αγά τζαμί ή Μαχαλέ τζαμί, με την προσθήκη ενός μιναρέ μικρού ύψους, μιχράμπ και οκταγωνικής κρήνης (τσεσμέ) στη νότια όψη του κτηρίου. Η κρήνη πέρα από τους τελετουργικούς σκοπούς, εξυπηρετούσε και την καθημερινή ζωή της γειτονιάς. Είναι ασφαλές να συμπεράνουμε, ότι η προσθήκη της κρήνης και μόνο έδωσε νέα δυναμική στο σημείο.
Η τοποθέτηση των κρηνών εξυπηρετούσε τον τελετουργικό καθαρμό των πιστών, αλλά για τους Οθωμανούς η ύπαρξη νερού στην πόλη είχε πρωταρχική σημασία ανεξάρτητα από την τελετουργία. Στην κρήνη του Γιαλί Τζαμισί κοντά στο υπό μελέτη κτήριο, διαβάζουμε (σε μετάφραση): “Η παροχή νερού είναι η ευγενέστερη αγαθοεργία, αφού σώζει όσους διψούν από μεγάλο κόπο. Αυτό το έργο κατασκευάστηκε από τα ευαγή ιδρύματα (βακούφια). Οι διψώντες ας μνημονεύουν αυτήν την παροχή νερού. Γεμίστε το τάσι!”».
ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΙΣΣΑΣ
Ακολουθεί η Μικρασιατική καταστροφή και η κ. Ανδριανάκη παρουσιάζει τη νέα χρήση του πρώην ναού και τζαμιού. «Σύμφωνα με την κα Κλάδου – Μπλέτσα τον Σεπτέμβριο του 1922, 3.318 άνδρες και 5.738 γυναίκες καταφτάνουν στα Χανιά και στεγάζονται προσωρινά στο φρούριο του Φιρκά, στον ιταλικό στρατώνα, στο Δημαρχείο, […] και όπου αλλού ήταν εφικτό.» Μέχρι το 1924 ολοκληρώνεται η διαδικασία ανταλλαγής πληθυσμών. Η λύση στο στεγαστικό τους πρόβλημα δίνεται με τα “ανταλλάξιμα”. Οι πρόσφυγες εγκαθίστανται σε πρώην μουσουλμανικά σπίτια, κυρίως στη Σπλάντζια, στο Κουμ Καπί και στη Νέα Χώρα. Ένα από αυτά τα ανταλλάξιμα σπίτια είναι και το Μαχαλέ Τζαμί. Η μετατροπή ενός ιερού χώρου σε κατοικία παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσωπική επιλογή της ιδιοκτήτριας να τοποθετήσει λατρευτικές εικόνες στο mihrab, την κόγχη όπου παραδοσιακά φυλάσσεται το Κοράνιο. Οι υπόλοιπες προσθήκες μπορούν να χαρακτηριστούν απλοϊκές και λειτουργικές: Υψώθηκαν τοίχοι για να δημιουργήσουν ξεχωριστούς χώρους λουτρού και κουζίνας, και χτίστηκε ένας φούρνος στο νότιο τοίχο».
ΤΟ ΚΤΗΡΙΟ ΩΣ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ
«Μετά το θάνατο της προσφύγισσας, η οικία της αποκαταστάθηκε και μετατράπηκε σε κατάστημα ταξιδιωτικών ενθυμίων. Το μιχράμπ βρίσκεται πλέον ανάμεσα σε αφρικανικές μάσκες, φωτιστικά, τσάντες και κοσμήματα, ενώ λίγο πιο δίπλα υπάρχουν ανατυπώσεις βυζαντινών εικόνων. Η επιλογή των εμπορευμάτων καθόλου τυχαία: το κατάστημα πάσχει από κρίση ταυτότητας, και δεν είναι το μόνο. Το κτήριο αυτό δεν καταστράφηκε, ίσα-ίσα αποκαταστάθηκε και του δόθηκε νέα χρήση. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, μιλάμε για θέατρο λήθης, καθώς ο συνεχής ιερός χαρακτήρας του κτηρίου, ως λατρευτικός τόπος και έπειτα ως καταφύγιο, έχει απογυμνωθεί, και έχει απομείνει ένα κέλυφος που μπορεί να μιλήσει μόνο στους γνώστες. Η κατάληξη του κτηρίου σε κατάστημα εξωτικών ταξιδιωτικών ενθυμίων κρύβει μία πολύ περίεργη ειρωνεία» τονίζει η αρχιτέκτονας.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Στα συμπεράσματά της η κα Ανδριανάκη καταλήγει: «Ο υποβιβασμός του κτηρίου από “κατοικία του θεού” σε “κατοικία του ξένου” σηματοδοτεί μία εποχή όπου η θρησκεία μπορεί μεν να έχει πρωταρχικό ρόλο στη ζωή των απλών ανθρώπων, χάνει δε τη πρωτοκαθεδρία της θεσμικά. Γεννάται εύλογα το εξής ερώτημα: Πως επέτρεψε το ελληνικό κράτος το τζαμί να γίνει κατοικία και όχι να επανέλθει στην αρχική του χρήση, όπως τόσα άλλα τεμένη; Προφανώς η ανάγκη για στέγαση σε συνδυασμό με την μικρή (σχετικά) αξία του κτηρίου υπερίσχυσε της ανάγκης αποκατάστασης της “θρησκευτικής αλήθειας”. Αποδεχόμενοι λοιπόν την παραπάνω πρακτική, που υπαγορεύει ότι η κυρίαρχη θρησκεία κάθε κτήτορα πρέπει να υπερισχύσει έναντι των προηγούμενων, αλλά και όλων των σύγχρονων της, μπορούμε τελικά να πούμε ότι η σημερινή χρήση του κτηρίου ταιριάζει απόλυτα με το πνεύμα της εποχής μας. Ένα κατάστημα που ουσιαστικά εμπορεύεται στοιχεία εξωτικών πολιτισμών, αντιπροσωπεύει άριστα την σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη κουλτούρα, της οποίας βασικός στόχος είναι το κέρδος, αποτελώντας τελικά κατά κάποιο τρόπο τον “ιερό τόπο” του σήμερα».
Κύρια βιβλιογραφία
• Τα Χανιά, 100 χρόνια από την ένωση στο 2013, Κλάδου – Μπλέτσα Αιμιλία, 2015, Τεχνικό επιμελητήριο ελλαδος
• Η Παλιά Πόλη των Χανιων, Ανδριανάκης Μιχάλης, 1997, ΑΔΑΜ
• Τζάμια, τεκέδες και τουρμπεδες στο νομό Χανίων, Μανούσακας Μανώλης, 2013, Έρεισμα
• Η Κρήτη στην ύστερη μεσαιωνική εποχή, η μαρτυρία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, Γκρατζιου Όλγα, 2010, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
• The Early Ottoman Sacred Landscape of Khania, Crete, Nixon Lucia, 2019
