(Μέρος Εκτο)
Του Δημήτρη Δαμασκηνού*
(Μέρος Εβδομο)
7. ´ΤΟ ΚΡΑΣΙ ΤΩΝ ΔΕΙΛΩΝ´ (1965)1
Η ζωή για να προστατευθεί απ΄ τους δειλούς της φκιάχνει τους γενναίους της. Η Τυραννία όμως επεμβαίνει και τους αποσπά. Γιατί η μάζα των δειλών είναι το μόνο στρώμα απ΄ όπου αντλεί τα στηρίγματά της. Στηρίγματα όμως τόσο απατηλά θα είχαν από καιρό καταρρεύσει και διαλυθεί μες στο φόβο τους, αν δεν βρίσκονταν σε διαρκή κατάσταση μέθης. Μα το μόνο κρασί που τους μεθά είναι το αίμα των αθώων -το ´κρασί των δειλών´2.
Οι Σαρκοφάγοι είναι μία ακόμη αυτοβιογραφική τριλογία μυθιστορημάτων του Μενέλαου Λουντέμη.
Πρόκειται για τα μυθιστορήματα: «Το κρασί των δειλών» (Σαρκοφάγοι Ι), «Οι ήρωες κοιμούνται ανήσυχα» (Σαρκοφάγοι ΙΙ) και «Ο άγγελος με τα γύψινα φτερά» (Σαρκοφάγοι ΙΙΙ). Είναι οι περιγραφές όλων όσα πέρασε ο συγγραφέας όταν ήταν εξόριστος και η προσπάθειά του να διασώσει και να μεταφέρει στο αναγνωστικό κοινό τα γραπτά ενός άλλου συνεξόριστου του, του Κλεομένη Μολυβά.
Ο Μενέλαος Λουντέμης, στο «Κρασί των δειλών», δίνει την εικόνα ζωής στις φυλακές, στις εξορίες, στα μπουντρούμια της Ασφάλειας, στα Βούρλα, στην Ικαρία, στο Μακρονήσι, στο μετεμφυλιακό καθεστώς. Περιγράφει με τρόπο γλαφυρό τη συμπεριφορά του «χωροφύλακα» και μας δίνει εικόνες γύρω από τις σχέσεις πολιτικών κρατουμένων και ποινικών.
Ανάμεσα στις διηγήσεις του παραθέτει προσωπικά του βιώματα και περιπέτειές του στα διάφορα κρατητήρια που σύρθηκε.
Ας τα πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή: στα 1947, όταν φουντώνει ο εμφύλιος πόλεμος, ο συγγραφέας συλλαμβάνεται για τα αριστερά του φρονήματα και εξορίζεται αρχικά στο χωριό Μαυράτο της Ικαρίας.
Την πρώτη Μαΐου του 1948 εκτελείται στην Αθήνα από τον Ευστράτιο Μουτσογιάννη ο Χρήστος Λαδάς, υπουργός Δικαιοσύνης της κυβέρνησης των Αθηνών που είχε υπογράψει τις εκτελέσεις χιλιάδων κομμουνιστών, μελών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και της Εθνικής Αντίστασης3.
Είχε προηγηθεί βέβαια στις 20 Μαρτίου του 1947 στη Θεσσαλονίκη από τον Χρήστο Βλάχο η δολοφονία του ηγετικού στελέχους του ΚΚΕ, Γιάννη Ζέβγου.
Λίγες ώρες μετά την επίθεση κατά του Χρήστου Λαδά η κυβέρνηση των Αθηνών κήρυξε στρατιωτικό νόμο4. Στις 4 Μαΐου του 1948 απαγορεύτηκε η διανυκτέρευση παντός ατόμου εκτός της κατοικίας του και την ίδια μέρα τουφεκίστηκαν 24 άτομα στην Αθήνα και 130 στην επαρχία ως εκδίκηση για τη δολοφονία Λαδά. Η Ελλάδα είχε μπει για τα καλά στη δίνη του εμφύλιου πολέμου.
Οι συνέπειες δεν αργούν να φανούν σ’ όλους τους τόπους εξορίας, φυσικά και στην Ικαρία που είναι εκτοπισμένος ο Λουντέμης.
Κωμικό φαίνεται το πρώτο σημάδι που κακού που δε θ’ αργήσει να ξεσπάσει με πρωτοφανή βιαιότητα:
´ΗΜΙΡΙΣΙΑ ΔΙΑΤΑΓΗ´
Επειδής και παρισιάστηκαν άτινα κρούσματα υπακοής, και κάποιοι-κάποιοι γράφουνε τας διαταγάς στα παλιά τους τα παπούτσια, δια ταύτα.
Διατάζω πόρτες, παράθυρα, μάνταλα, παντζούρια να μίνωσιν ορμητικώς κλειστά καθόσον τα εικοσιτετράορον ήτι από ανατολής μέχρι της δύσεως ηλίου εξίσου εσπέρας και δηλονότι. Δηλαδή, από ιλίαν προϊ μέχρι ιλίαν εσπέρας και περίπου, ήτι κ.λπ.
Από σήμερον και εξής τα προσκλητήρια θα γίνονται άπαξ της ημέρας, τρία, εξόν βραδινόν. Ητι. Εξη μετά μεσημβρίας εντός του χώρου του προσκλητηρίου ήτι εξόν αστυνομικού φυλακείου. Δεύτερον. Προσκλητήριον μεσιμβρινόν, δόδεκα μετά μεσημβρίαν ώραν συσσιτίου ήτι φαγητόν, άρτου και ύδωρ νερόν.
Τρίτον βραδινόν το εσπέρας προς τέιον περί ώρας έξη μετά μεσημβρίας. Απαγορεύομεν η κυκλοφορία έξω παραθύρου, αυλής, προαύλιον, σπιτιού, κήπον οδού κ.λπ..
Απαγορεύετε το άσμα τραγουδιών, παιχνίων, σύγκρουσις οργάνων ήτι βιολί, και άλλα ψυχαγωγικά. Απαγορεύετε η απησχόλησης τυχηρών παιχνίων ως τάβλι, μονοσύλλαβα ενίγματα και άλλα.
Απαγορεύετε χειρόγραφα, υπονοούμενα, ανέγδοτα, γράψιμο εις ντουβάρια «ζήτο ειρήνη» και λοιπά προδοτικά, ήτι… «συναδέλφωσι» και άλα ομοίως. Ταύτα εν Ικαρία και εθυροκολήθην εις δένδρον.
Εν τούτοις του μηνός 1948
Εθεωρήθιν
Ταφ – Σίγμα
Ι. Γ. Χλαμούτσης
Υπογραφή δισανάγνοστος 5
Σε σύντομο χρονικό διάστημα κι ενώ ήταν εξόριστος στην Ικαρία ο Μενέλαος Λουντέμης παραπέμπεται σε δίκη «ως οργανωτής τρομοκρατικών ομάδων» στη Σύρο, όταν είναι γνωστό πως στο νησί αυτό δεν υπήρξαν ποτέ και φυσικά δεν έδρασαν τμήματα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (Δ.Σ.Ε.) ούτε σημειώθηκε ένοπλη αντιπαράθεση κατά τη διάρκεια του εμφυλίου. Συγκεκριμένα κατηγορήθηκε πως… εφοδίαζε τις Κυκλάδες… με χειροβομβίδες και πως ήταν η «ψυχή» του «συνωμοτικού… μηχανισμού» στη Σύρο, την οποία δεν είχε επισκεφτεί ποτέ6!
«Σας συμπαθώ», θα του πει, ένας συγκρατούμενός του. «Και σας εμπιστεύομαι. Ξέρω από ποιους δρόμους ήρθατε κοντά μας. Γι’ αυτό και σας μισούν τόσο. Εχουν σωστό αισθητήριο. Ιδεολόγος… Φρούτο δηλητηριασμένο. Δεν πουλιέται. Δεν δελεάζεται…»7.
Αυτός που μιλάει είναι ο Λεωνίδας Σύντυχας, ο οποίος δίνει τα παπούτσια του στο συγγραφέα λίγο πριν πάει αγέρωχος για εκτέλεση: στις σόλες τους υπάρχουν τα δύο χειρόγραφα του Κλεομένη Μολυβά.
«-Για σας παιδιά! Προχωρούμε!…», είπε κι έφυγε γεμίζοντας το μπουντρούμι με κρύα σιωπή:
Ο Λουντέμης δικάζεται για εσχάτη προδοσία και καταδικάζεται σε θάνατο. Η ποινή, ωστόσο, δεν εκτελέστηκε ποτέ.
Ο συγγραφέας επιστρέφει ξανά στην Ικαρία, αυτή τη φορά εκτοπίζεται στο χωριό Παναγιά: «Ήταν ένα χωριό ζεστό, χτισμένο στ’ απάγκιο για να μην το πιάνουν οι σοροκάδες9. Ως και μπανανιές έβλεπες στις φραγιές του. Δεν ήταν μακριά απ’ τον Αγιο Κήρυκο, ούτε μισή ώρα»10.
Εκεί μ’ ένα τραπεζομάχαιρο ξηλώνει τη σόλα του αριστερού παπουτσιού κι αρχίζει να τακτοποιεί τα χειρόγραφα του Κλεομένη Μολυβά. Πρώτο στη σειρά το κείμενο με τίτλο «Κάτι σαν πρόλογος» μεταφέρει τον αναγνώστη στα 1938 που ο Μολυβάς ήταν 20 χρονών και «καλούνταν» αυτός κι οι συνομήλικοί του «υπό τα όπλα».
Τον Οκτώβρη του 1940 υπηρετούσε ως έφεδρος ανθυπολοχαγός σ’ ένα συνοριακό τομέα «προκαλύψεως» δείχνοντας πατριωτισμό και θάρρος, όταν ξέσπασε ο πόλεμος εναντίον του Ιταλικού φασισμού. Με τη συνθηκολόγηση που υπέγραψε ο γερμανόφιλος στρατηγός Τσολάκογλου πήρε μαζί με τους συμπολεμιστές του γυρτός, γερασμένος… το δρόμο για την Αθήνα.
Εκεί συναντάει τον φαντάρο του λόχου του, τον επαναστάτη Συντύχα, μέσα σε έναν όμιλο στρατιωτών που είχαν εγκατασταθεί στο δασύλλιο του Σταδίου, έπαιζαν μπαρμπούτι και ψειρίζονταν. Ωστόσο:
Το χειμώνα του 1942, στην Πλάκα, σ’ ένα μικρό καπηλειό με ποιητικό όνομα «ΤΟ ΜΕΘΥΣΜΕΝΟ ΚΑΡΑΒΙ» συναντά ξανά τον Λεωνίδα Συντύχα που του δίνει -επιτέλους- την επαφή που αποζητούσε με την παράνομη -φυσικά- αντιστασιακή οργάνωση.
Λίγο αργότερα ο Συντύχας επισκέπτεται τον Μολυβά στο σπίτι του και έπειτα από μια σύντομη συζήτηση έρχεται στην πρότασή του: «Υπολοχαγέ», τον ρωτά. «Θέλεις να πάρεις μέρος στην ένοπλη πάλη του λαού μας;… Σηκώθηκα. Η μάνα μου έξω κάτι τηγάνιζε. Μια αχτίδα τρύπησε ξαφνικά το στόρι και μπήκε στο δωμάτιο. Κούμπωσα… στρατιωτικά το πολιτικό μου σακάκι, και στάθηκα σε προσοχή.
– Είμαι στις διαταγές σας… του λέω. Πότε πρέπει να φύγω;
– Απόψε»12.
Γρήγορα ο λόχος που εκπαιδεύει στο έμπεδο έχει την πρώτη συνάντηση με τον εχθρό, τους ταγματαλήτες με διοικητή έναν παλιό του ´γνώριμο´, τον δειλό και φιλοτομαριστή Κοτσάνη, αυτόν που την ημέρα που επιτέθηκε ο Μουσολίνι, συνθηκολόγησε σε πλήρη ανάπτυξη και καθαιρέθηκε.
Ο Κοτσάνης συλλαμβάνεται στη μάχη, καταδικάζεται σε θάνατο μαζί με άλλους δυο αξιωματικούς του, με ποινή που θα εκτελούνταν, ωστόσο, μόλις ξανακινούνταν εναντίον των ανταρτών.
Ο οπλισμός του τάγματος του Κοτσάνη είναι «Made in England», με αποτέλεσμα ο Συνταγματάρχης που είχε περάσει με τη μεριά των ανταρτών να συνειδητοποιήσει εμβρόντητος πως τα γερμανικά Τάγματα Ασφαλείας είναι Τάγματα αγγλογερμανικά. «Μ’ άλλα λόγια: Αντιλαϊκοί Φασιστικοί Σχηματισμοί με κοινή διοίκηση και κοινό αγγλογερμανικό στόχο τον Ελληνα πατριώτη»13.
Στο τέλος του προλόγου του ο αναγνώστης συνειδητοποιεί ότι ο Μολυβάς έχει συλληφθεί μετά τη Βάρκιζα, είναι μελλοθάνατος και περιμένει να τον εκτελέσουν.
Το υπόλοιπο χειρόγραφο του Μολυβά στο ´Κρασί των Δειλών´, που σε μερικά σημεία είναι πράγματι φλύαρο, αναθυμάται και εξιστορεί την πρώτη γνωριμία και τον έρωτά του με την Νιόβη, τώρα που τον πάνε για εκτέλεση.
Σ’ αυτήν απευθύνεται λέγοντάς της:
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1) Βλ. Μενέλαος Λουντέμης, «Οι σαρκοφάγοι – Το κρασί των δειλών», Αθήνα, Πολιτικές και λογοτεχνικές εκδόσεις, 1965 (και έκδοση β’ με τίτλο «Οι σαρκοφάγοι – Το κρασί των δειλών», Αθήνα, Δωρικός, μάλλον το 1966).
(2) Μενέλαος Λουντέμης, «Το κρασί των δειλών», εκδ. Ελλ. Γράμματα, Αθήνα 2000, σελ. 7.
(3) Είχε συνυπογράψει ακόμα το ΛΖ´ Ψήφισμα που προέβλεπε μαζική στέρηση της ελληνικής ιθαγένειας και είχε εισηγηθεί τον νόμο 509/27. 12 «περί μέτρων ασφαλείας του κράτους, του πολιτεύματος, του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών». Eπί υπουργίας Λαδά, τέλος, το δεξιό παρακράτος οργίασε με την συνδρομή και της Χωροφυλακής και οι βιαιοπραγίες ενάντια στον αριστερό και δημοκρατικό κόσμο έγιναν καθημερινότητα σε όλη την ελληνική επικράτεια.
(4) Το διάταγμα δημοσιεύθηκε σε έκτακτο φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως στο οποίο μεταξύ άλλων οριζόταν η απαγόρευση «της καθ’ οιονδήποτε τρόπον δημοσιεύσεως, ανακοινώσεως ή διαδόσεως πληροφοριών ή ειδήσεων δυναμένων να εμβάλουν εις ανησυχίαν τους πολίτας».
(5) Μενέλαος Λουντέμης, «Το κρασί των δειλών», ο.π., σελ. 19-20.
(6) Μενέλαος Λουντέμης, «Το κρασί των δειλών», ο.π., σελ. 225-226.
(7) Μενέλαος Λουντέμης, «Το κρασί των δειλών», ο.π., σελ. 11-77.
(8) Μενέλαος Λουντέμης, «Το κρασί των δειλών», ο.π., σελ. 11-91.
(9) σοροκάδα: δυνατός σιρόκος (ναυτ.) ζεστός και ξηρός νοτιοανατολικός άνεμος που έρχεται από την Αφρική και του οποίου μετριάζεται η ξηρότητα καθώς περνά πάνω από τη Μεσόγειο.
(10) Μενέλαος Λουντέμης, «Το κρασί των δειλών», ο.π., σελ. 265.
(11) Μενέλαος Λουντέμης, «Το κρασί των δειλών», ο.π., σελ. 300.
(12) Μενέλαος Λουντέμης, «Το κρασί των δειλών», ο.π., σελ. 320.
(13) Μενέλαος Λουντέμης, «Το κρασί των δειλών», ο.π., σελ. 328.
(14) Πριν από εξήντα χρόνια (5 Μαρτίου 1951), ο εικοσιτριάχρονος Νίκος Νικηφορίδης εκτελούνταν στη Θεσσαλονίκη «καταδικασθείς εις θάνατον, επειδή επιδίωξε εφαρμογή ανατρεπτικών ιδεών διά της συλλογής υπογραφών διά την ειρήνην». Συγκέντρωνε υπογραφές για την έκκληση της Στοκχόλμης, που διακινούνταν τότε σε όλο τον κόσμο, με αίτημα την κατάργηση των πυρηνικών όπλων και τον αφοπλισμό. Στην Ελλάδα, όμως, η συλλογή υπογραφών συνιστούσε απόπειρα ανατροπής του κοινωνικού καθεστώτος. Δύο χρόνια μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου η «λευκή τρομοκρατία» εξακολουθούσε να ασκείται νομίμως. Πολλές εκατοντάδες μελλοθάνατοι βρίσκονταν στις φυλακές, 10.000-11.000 ήταν οι καταδικασμένοι από τα έκτακτα στρατοδικεία, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες οι επιτηρούμενοι λόγω έλλειψης εθνικών φρονημάτων. (Βλ. Τάσος Κατσιμάρδος, «Έπεσε για την ειρήνη και τον πυρηνικό αφοπλισμό», εφημ. Το Έθνος, Τρίτη 05-04-2012).
(15) Μενέλαος Λουντέμης, «Το κρασί των δειλών», ο.π., σελ. 481-482.
