ΦΩΤΟΑΝΔΡΟΜΕΣ ΣΤΑ ΠΑΛΙΑ ΧΑΝΙΑ

Toυ: ΜΑΝΩΛΗ ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ
Tο όνομα του χωριού παραπέμπει σε μικρά ´καματερά´ χωράφια ανάμεσα σε άγονο πετρώδες έδαφος κι αυτό δεν απέχει από την πραγματικότητα της θέσης στην οποία έχει κτιστεί. Oμως η παράδοση που έχει καταγραφεί τον 19ο αιώνα από τον Ηγούμενο της Αγ. Τριάδας Γρηγόριο Παπαδοπετράκη (αργότερα επίσκοπο Ιεροσητείας) και βασίζεται σε παλιότερες μαρτυρίες, αναφέρει τον άρχοντα Γεώργιο Χωραφά που χάρισε την εύφορη περιοχή Λιβάδια (Λιβάδι) μαζί με τον εκεί ναό του Αγ. Νικολάου, καθώς και το ήμισυ των βουνών της Βάρδιας πάνω από το Σταυρό, στη μονή της Αγ. Τριάδας κατά την ίδρυσή της. Το χωριό δεν αναφέρεται στις γνωστές βενετσιάνικες απογραφές, αναφέρεται όμως στην απογραφή των ναών και των μονών του 1637 ως ´Χωραφάκι´: Ο παπά Αντώνιος Μεγαλοκονόμος από το ´Χωραφάκι´ δηλώνει την εκκλησία της Παναγίας με έσοδα 50 υπέρπυρα (δήλωση με αριθμό 40). Φαίνεται λοιπόν πως η ίδρυση του χωριού έγινε κατά τις αρχές του 17ου αιώνα και μάλιστα ο παλιότερος πυρήνας του εντοπίζεται γύρω από την -εντελώς ανακατασκευασμένη σήμερα- εκκλησία της Παναγίας. Την παράδοση για τον Χωραφά, μου τη διηγήθηκε πιο ολοκληρωμένη ο κ. Μανώλης Κουτράκης, άνθρωπος που έχει συστηματικά ασχοληθεί με την ιστορία του χωριού ετοιμάζοντας κι ανάλογο βιβλίο, πρόθυμος όμως να με κατατοπίσει και να απαντήσει στις ερωτήσεις μου. Ο Χωραφάς λοιπόν είχε λέει τέσσερα παιδιά. Απ’ αυτά, δύο έμειναν στο χωριό κι έγιναν γενάρχες των δύο παλιότερων οικογενειών του, ονοματίζοντάς τις με τα παρατσούκλια τους: Ο ´Τσίτωνας´ (το πειραχτήρι) κι ο ´Τσίτσιδος´ (ο γυμνός). Οι Τσιτωνάκηδες και οι Τσιτσιδάκηδες λοιπόν είναι οι αυθεντικές ντόπιες οικογένειες  ενώ στα νεότερα χρόνια εγκαταστάθηκαν μέτοικοι από άλλα χωριά του Ακρωτηρίου, τους Κάμπους Κυδωνίας και αρκετές από τα Κύθηρα (Τσιρίγο). Οι Τσιριγώτες άρχισαν να εγκαθίστανται στο χωριό από το 1845 και αργότερα και είναι οι οικογένειες Καλλιγέρη (που είναι καταγραμμένη και στο Libro d’ oro της Βενετίας), Κασιμάτη, Κουτράκη και Σκανδαλάκη. Οι δύο τελευταίες κατάγονται επίσης από τους Κασιμάτηδες αλλά καταγράφηκαν για διάφορους λόγους με τα παρατσούκλια τους (οι Κούτρηδες από το χωριουδάκι που κατάγονταν, τα Κουτριάνικα). Ας γυρίσουμε όμως λίγο πίσω, αφού οι μαρτυρίες για τα παλιότερα ίχνη ζωής δεν είναι ασήμαντες. Κοντά στον Τερσανά, στην περιοχή ´Δολόνοι´ η παράδοση αναφέρει την ύπαρξη αρχαίου οικισμού κι οι παλιότεροι θυμούνται τα ορατά μέχρι πριν λίγα χρόνια κατάλοιπά του.
Ο κ. Αντώνης Πλυμάκης αναφέρει στο βιβλίο του ´Θησαυροί στο Ακρωτήρι Μελέχα των Χανίων´ την ανεύρεση εκεί αγγείων, ειδωλίων και σαρκοφάγων, με τον Τερσανά όμως θα ασχοληθούμε στο επόμενο άρθρο μας. Ιχνη παλιότερων οικισμών υπάρχουν και σε άλλες τοποθεσίες, όπως τα ´Λίδια´ ανατολικά του χωριού. Σημαντικό από ιστορική άποψη είναι το έρημο σήμερα ξωκλήσι του Αγ. Γεωργίου στα ´Βροντιριδιανά´ όπως αναφέρει η αείμνηστη Δήμητρα Σπίθα-Πιμπλή στο βιβλίο της ´Μελέχα, το Αγ. Ορος της Κρήτης´, ή στα ´Βαλιγκιριανά´ όπως εγώ άκουσα να αποκαλούν την τοποθεσία οι κάτοικοι των Χωραφακιών.
Οπως η ίδια διαπίστωσε -και φαίνεται να είναι σωστό- το εκκλησάκι αυτό, καθώς και τα ερειπωμένα κτίσματα γύρω του, είναι ό,τι έχει απομείνει από τη σημαντική κάποτε γυναικεία μονή του Αγ. Γεωργίου του Κερατιδιώτη, που αναφέρεται στην αλληλογραφία του μητροπολίτη Φιλαδελφείας (Βενετίας) Γαβριήλ Σεβήρου. Η παλιότερη ονομασία της περιοχής ´Κερατόκαμπος´ (κάμπος των χαρουπιών), διασώζει την ονομασία της μονής που κάποτε φιλοξενούσε ´διαλεχτές του τόπου μας αρχόντισσες κι αρχοντοπούλες τιμημένες´, όπως αναφέρει η υπ’ αριθμόν 6 επιστολή που δημοσίευσε η Μαρία Χαιρέτη το 1969 στο περιοδικό ´Θησαυρίσματα´. Φαίνεται πως υπήρξαν διαφωνίες με την υπαγωγή της μονής στο Γουβερνέτο, στο οποίο υπάγεται και σήμερα. Οπως μπορεί κανείς να συμπεράνει, το μοναστήρι αυτό, όπως και εκείνο του Αγ. Ματθαίου, υπήρξαν οι πρόδρομοι της σημερινής μονής του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου στις Κορακιές. Από το συγκρότημα της μονής σώζεται σήμερα μέρος θολωτής αίθουσας, λείψανα των εξωτερικών τοίχων και των κελιών και σε σχετικά καλή κατάσταση ο ναός του Αγ. Γεωργίου, μέσα σ’ ένα τοπίο ανόθευτης κρητικής φύσης. Ο ναός είναι κτισμένος σε 2 φάσεις (που φαίνονται στη υψομετρική διαφορά στο θόλο του), δε φαίνεται όμως να απέχουν πολύ μεταξύ τους χρονικά, αφού και στις 2 κυριαρχούν παρόμοια διακοσμητικά στοιχεία. Το θύρωμα έχει το γνωστό στο νομό Χανίων υστερογοτθικό τύμπανο, ενδιαφέρον όμως έχει και ο παρόμοιας τεχνοτροπίας διάκοσμος στο αγιοθυρίδιο του ιερού. Στο εσωτερικό υπάρχουν οξυκόρυφα σφενδόνια και υπολείμματα τοιχογραφιών, τουλάχιστον στο δυτικότερο τμήμα. Στο βόρειο τοίχο σώζεται μία παράσταση του Αγ. Αντωνίου με κατεστραμμένο το πρόσωπο (πιθανότατα απ’ τους Τούρκους) ενώ η εμφάνιση του υπόλοιπου -ασβεστωμένου σήμερα- κονιάματος, δείχνει να διασώζονται κι άλλες τοιχογραφίες κάτω από το νεότερο επίχρισμα. Μια παμπάλαια και σχεδόν ξερή τώρα πια ελιά συνοδεύει τον ναΐσκο, ζωντανεύοντας μ’ ένα αλλόκοτο εναγκαλισμό, το παράξενο σύνολο. Μέσα στο χωριό, ο ναός της Παναγίας δε διασώζει σήμερα τίποτα από την παλιά κατασκευή του. Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε το 1910, όπως μου είπε ο κ. Κουτράκης, για να κτιστεί στη θέση του μεγαλύτερος και ανακαινίστηκε ξανά το 1957-58, όταν μια θύελλα πήρε τη στέγη και το καμπαναριό του.
Φυσικά υπάρχουν και νεότεροι ναοί στην περιοχή του χωριού, που δεν αφορούν όμως το άρθρο μας. Το σύμπλεγμα των παλιών σπιτιών δυτικά της Παναγίας, αποτελείται από ένα σύνολο 5-6 σπιτιών με κοινές μεσοτοιχίες, που παρά τις αλλαγές, φαίνεται να είναι ίσως τα παλιότερα του χωριού. Παλιά σπίτια με τόξα και με θόλους υπάρχουν και σ’ άλλα σημεία, αφού φαίνεται ότι το χωριό δημιουργήθηκε από 2 ή 3 παλιότερους πυρήνες. Ενδιαφέρον έχει το πατρκό σπίτι της οικογένειας Κουτράκη με καμάρες εσωτερικά κι εξωτερικά, του κ. Μανώλη Καλλιγέρη κι άλλα. Πίσω από το πρώτο, υπάρχουν υπολείμματα παλιού κτίσματος με το όνομα Τροχαλιάνικα. Στο χωριό δεν κατοίκησαν καθόλου Τούρκοι (μουσουλμάνοι). Στην απογραφή του1881 είχε 94 κατοίκους, το 1900 όμως είχε 147. Με την ανάπτυξη των τελευταίων δεκαετιών σήμερα έχει πολύ περισσότερους φυσικά.
Ο δρόμος για το χωριό κατασκευάστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1920 με εθελοντική αποκλειστικά εργασία των κατοίκων του, οι οποίοι πλήρωσαν και από το υστέρημά τους για την αγορά του αναγκαίου εδαφικού τμήματος. Το ίδιο συνέβη και με το κτήριο του σχολείου λίγο νωρίτερα (1924). Το 1937 χάλασε η γέφυρα στον Καλαθά και δρόμος βατός στα αυτοκίνητα έγινε μόλις το 1955. Μπορούμε να φανταστούμε τις τρομαχτικές δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι άνθρωποι, που τα έσοδά τους προέρχονταν σχεδόν αποκλειστικά από τα ασβεστοκάμινα και τα κλαδιά που πουλούσαν ´στη Χώρα´ για προσάναμμα… Μια κι αναφερθήκαμε στον Καλαθά, ας σημειώσουμε κάτι ακόμα: Κοντά στο σημερινό ξενοδοχείο Τζανακάκη (ανατολικά του), υπάρχει μία καταβύθιση του εδάφους, το ´Βούλισμα´, προφανώς κατακρήμνιση οροφής υπόγειου σπηλαίου, όπως άλλωστε κι η γειτονική ´Εφτάστομη´, που είναι όμως πολύ μεγαλύτερη. Βρίσκονται περίπου σε 500 μέτρα απόσταση μεταξύ τους, και ανήκουν πιθανότατα και τα 2 στο ίδιο σύστημα υπόγειων σπηλαίων και ποταμών.
Όπως διαπίστωσα όμως σε επιτόπια επίσκεψη, το ´Βούλισμα´ μπαζώθηκε σχεδόν ολοκληρωτικά τα τελευταία χρόνια. Να σημειωθεί επίσης ότι κάποια από τα σπήλαια της περιοχής χρησιμοποιήθηκαν παλιότερα ως λατομεία αλλά και ως καταφύγια κουρσάρων όπως αναφέρει η παράδοση, που προφανώς συνδέεται και με το θρύλο των ´καταχανάδων´.
Στην πρώτη φωτογραφία, σύνολο παλιών κατοικιών κοντά στο ναό της Παναγίας. Παρά την απλότητά τους πρέπει να είναι από τις παλιότερες του χωριού.
Στη δεύτερη, το πατρογονικό σπίτι της οικογένειας Κουτράκη.
Με καλοδιατηρημένα στοιχεία της ντόπιας παραδοσιακής αρχιτεκτονικής (εσωτερικές κι εξωτερικές καμάρες, αψιδωτές πόρτες κ.λπ.) αποτελεί το χαρακτηριστικότερο παλιό κτίσμα του χωριού σήμερα.
Στις τρίτη, τέταρτη και πέμπτη, ανακαινισμένα (ή ´αναπαλαιωμένα´) παλιά σπίτια του χωριού. Δεν έχουν βέβαια όλοι την ίδια ευαισθησία απέναντι στο ζήτημα της διατήρησης της πολιτισμικής κληρονομιάς του τόπου μας και τα αποκαταστημένα παλιά σπίτια λειτουργούν πάντα ως παράδειγμα στους υπόλοιπους…
Στην έκτη, ο ναός του Αγ. Γεωργίου στα ´Βολιγκιριανά´, ανατολικά των Χωραφακιών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μονόχωρου ναού του15ου και 16ου αιώνα, ένας από τους περίπου 300 ιστορημένους (τοιχογραφημένους) ναούς του νομού μας κι από τους λιγότερο φροντισμένους, παρά την εγγύτητά του με σημαντικούς τουριστικούς προορισμούς. Προσέξτε το ´γοτθικό´ αγιοθυρίδιο.
Στην έβδομη, ερειπωμένο θολωτό κτίσμα από το συγκρότημα της μονής. Κάποιες πέτρες προέρχονται από παλιότερο κτήριο.
Για πολλά χρόνια χρησιμοποιούνταν από τους ´μετοχάρηδες´ της μονής Γουβερνέτου, οι οποίοι έμεναν εκεί. Τα ερείπια σήμερα έχουν πάρει το χρώμα των γύρω βράχων και δύσκολα ξεχωρίζουν πια από το περιβάλλον που σιγά-σιγά τα καταπίνει…
Σημ.: Είχε ολοκληρωθεί ήδη το άρθρο, όταν έπειτα από υπόδειξη του κου Κουτράκη ανακάλυψα ότι στο πατρικό του σώζεται ένα θαυμάσιο θύρωμα του 16ου αιώνα που ανατρέπει τα χρονολογικά δεδομένα του οικισμού. Περί αυτού θα αναφερθούμε στο επόμενό μας άρθρο!