Είναι γεγονός ότι η θετικιστική προσέγγιση έχει επικρατήσει σε μεγάλο βαθμό στην επιστημονική έρευνα στον χώρο των κοινωνικών επιστημών. Για τη λύση κάποιου προβλήματος ο παιδαγωγός, αλλά και ο κάθε κοινωνικός λειτουργός, θα διενεργήσει εμπειρική έρευνα -μικρής ή μεγάλης έκτασης- για τη συλλογή δεδομένων και την επεξεργασία τους στη συνέχεια και με τη βοήθεια της κριτικής του σκέψης να προχωρήσει στην εξαγωγή συμπερασμάτων και λήψη της σχετικής απόφασης.
Η λήψη απόφασης για τα άτομα και τα κοινωνικά σύνολα έχει πολύ μεγάλη σημασία για το μέλλον τους. Είναι φανερή, λοιπόν, η σημασία της κριτικής σκέψης για την επιτυχία ατόμων και κοινωνικών συνόλων εν όψει της πολύπλοκης ζωής την οποία άτομα και σύνολα διανύομε στην καθημερινότητά μας.
Το πρόβλημα της «κριτικής σκέψης» απασχολεί τα τελευταία χρόνια ιδίως τους παιδαγωγούς, που καταβάλλουν προσπάθεια να πείσουν τους δασκάλους, αλλά και τους εξεταστές, να αποφύγουν την παραδοσιακή νοοτροπία και να ζητούν από τους μαθητές προϊόντα μόνο της απομνημόνευσής τους. Πολύς λόγος γίνεται σήμερα για προσέγγιση της γνώσης με κριτική σκέψη, για γόνιμη σκέψη, για δημιουργική σκέψη, για διδακτικές προσεγγίσεις της κριτικής σκέψης, για διδακτικές τεχνικές για την καλλιέργεια κριτικής σκέψης κ.ά. Τα παραπάνω τονίζονται πάντοτε με την ανάγκη ο μαθητής, αυριανός πολίτης του 21ου αιώνα, να είναι ικανός να αντιμετωπίζει το πλήθος των προβλημάτων, που θα συναντήσει και να βρίσκει πάντα τη λογική λύση. Μέχρι τώρα υποστηρίζαμε πως «η λήψη των αποφάσεων» -και μάλιστα ορθών αποφάσεων- είναι μια παιδαγωγική αλήθεια, μια ανάγκη. Τώρα συμπληρώνουμε την απαίτηση αυτή της παιδαγωγικής και ζητούμε τη συνενέργεια συναισθήματος και λογικής, για τη λήψη της σωστής απόφασης.
Σε όλα τα δοκίμια για την κριτική σκέψη γίνεται συχνή αναφορά στον Richard Paul, ο οποίος έχει καλύψει τη δεκαπενταετία, που πέρασε με τις πρωτότυπες για το θέμα αυτό σκέψεις του. Κριτική σκέψη είναι το να είσαι ανήσυχος για το θέμα που σε απασχολεί, τη στιγμή που προσπαθείς να πάρεις τη σωστή απόφαση. Η κριτική σκέψη δεν είναι απλώς σκέψη, αλλά σκέψη που συνεπάγεται αυτοβελτίωση.
Οι διαστάσεις της κριτικής σκέψης προσδιορίζονται στον νοητικό χώρο. Δε διδαχθήκαμε όμως πώς να αποτιμούμε τη σκέψη μας ή τη σκέψη των μαθητών μας, στα πλαίσια της νόησης και του συναισθήματος. Αν θέλουμε να προαγάγουμε τη σκέψη των μαθητών μας δεν πρέπει να επαναπαυόμαστε, όταν οι μαθητές μας σκέπτονται απλώς τα πράγματα, χωρίς να αναζητούν ενδείξεις και αποδείξεις, χωρίς να δικαιολογούν τα πράγματα αυτά. Συχνά οι δάσκαλοι δεν είναι ενήμεροι της διαφοράς αυτής. Πολλοί δάσκαλοι αφήνουν τους μαθητές τους να γράφουν ή να μιλούν με ευχέρεια και γλαφυρότητα. Και θεωρούν το γεγονός αυτό καλή σκέψη. Ετσι και αν ακόμα ο μαθητής παρουσιάζει σειρά γεγονότων, αυτό δε συνιστά σκέψη επί των πραγμάτων και αν ακόμα το παιδί με ζωηρότητα και ζωντάνια εκθέτει τα γεγονότα, πάλι αυτό δεν είναι καλή σκέψη.  Οταν ο μαθητής εκφράζει απλώς συναισθηματικές του καταστάσεις, υποκειμενικές του θέσεις, χωρίς να αιτιολογεί τις απόψεις του ή χωρίς να παρουσιάζει αποδείξεις για την αλήθειά τους, χωρίς να αναφέρεται σε πιθανές αντίθετες θέσεις, χωρίς να εκφράζει ποικιλία άλλων απόψεων, δεν σκέπτεται κριτικώς.
Στη διαδικασία της σκέψης ο κάθε άνθρωπος συνενώνει υπάρχοντα στοιχεία, αξιοποιεί τις δεξιότητες και ικανότητές του στην προσπάθεια να λύσει κάποιο πρόβλημα. Αν δεν υπάρχει πρόβλημα, δεν υπάρχει κριτική σκέψη. Η κριτική σκέψη, επειδή συνεπάγεται νοητική εργασία και συναισθηματική εγρήγορση επί ενός συγκεκριμένου θέματος και επειδή είναι το συνολικό προϊόν της πείρας μας, των ιδεών μας, της κοσμοθεωρίας μας, θεωρείται δημιουργία, μια παραγωγική εργασία, μια καινούργια γνώση, μια οικοδομή. Η κριτική σκέψη είναι, με λίγα λόγια, μια δημιουργία του σκεπτόμενου νου και όταν η δημιουργία αυτή ενταχθεί στο γνωστικό μας πλούτο, αφομοιούμενη, θα είναι ένα επί πλέον όπλο στη διάθεσή μας, για να λύσουμε μελλοντικά προβλήματα
Η κριτική σκέψη υποβοηθά στην επικοινωνία μας με τους άλλους ανθρώπους. Κριτικός συνομιλητής είναι εκείνος ο οποίος προσπαθεί να συμβιβαστεί θετικώς ή αρνητικώς με το αντικείμενο κάθε συζήτησης… Ο άνθρωπος χωρίς κριτική σκέψη δεν είναι καλός ομιλητής, ούτε καλός αναγνώστης κειμένου. Ο καλός συζητητής ή αναγνώστης ή ακροατής πρέπει την ίδια στιγμή που ενεργεί με τις ιδιότητες αυτές να λύνει κάποιο πρόβλημα επικοινωνίας και τότε πετυχαίνει την αποτελεσματική επικοινωνία. Επικοινωνία, λοιπόν, είναι πάντα μια συναλλαγή ανάμεσα τουλάχιστο σε δύο λογικά όντα. Στην ανάγνωση για παράδειγμα, υπάρχει επικοινωνία ανάμεσα στη λογική – συναισθηματική σκέψη του συγγραφέα και στη λογική – συναισθηματική σκέψη του αναγνώστη. Ο κριτικός αναγνώστης αναδομεί (και έτσι μεταφράζει) τη λογική και το συναίσθημα του συγγραφέα, στη λογική και το συναίσθημά του. Τούτο συνεπάγεται ανώτερη πνευματική λειτουργία και το αποτέλεσμα αυτής της δραστηριότητας είναι μια καινούργια παραγωγή. Ετσι για πρώτη φορά η λογική και το συναίσθημα του συγγραφέα υπάρχουν μέσα στον νου και στον συναισθηματικό κόσμο του αναγνώστη.
Η κριτική σκέψη είναι επίσης απαραίτητη στη συνεργατική μάθηση. Χωρίς την κριτική σκέψη η συνεργατική μάθηση είναι μια ψευτομάθηση. Ο,τι ακούμε ή ό,τι διαβάζουμε πρέπει να τα θέτουμε στον έλεγχο της κριτικής σκέψης και να μη γινόμαστε θύματα των επιτήδειων απατεώνων ή των κερδοσκόπων διαφημιστών.
Τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του κόσμου στον οποίο θα εισέλθουν οι μαθητές μας είναι η συνεχώς αυξανόμενη αλλαγή σε όλες της περιοχές της ανθρώπινης δραστηριότητας και των κοινωνικών φαινομένων, ο πολλαπλασιασμός καθημερινώς των πληροφοριών, που γρήγορα θεωρούνται απαρχαιωμένες και η καθημερινή αναδόμηση, επανεξέταση και δοκιμασία των ιδεών. Στον κόσμο αυτό κανείς δεν μπορεί να ζήσει επιμένοντας στον πάγιο τρόπο τους σκέπτεσθαι, ο καθένας πρέπει συνεχώς να προσπαθεί να αντιμετωπίσει τις σκέψεις των άλλων και να πάρει ανάλογη θέση, ο καθένας οφείλει να σέβεται την ανάγκη για ακρίβεια, ορθότητα ακόμα και σχολαστικότητα στην αντιμετώπιση των παρουσιαζόμενων προβλημάτων και ο κάθε εργαζόμενος οφείλει να παρακολουθεί τις εξελίξεις της επιστήμης ή της τέχνης του και να τελειοποιείται εν όψει της συνεχούς αλλαγής της μορφής των επιστημών και των επαγγελμάτων. Τέτοιο πρόβλημα δε συνάντησε ο άνθρωπος στη διάρκεια των χιλιετιών που πέρασαν. Η εκπαίδευση δεν είχε αντιμετωπίσει τέτοιο πρόβλημα ποτέ κατά το παρελθόν, να προπαρασκευάσει, δηλ. του μαθητές για μια τόσο δυναμική διακύμανση, για μια τέτοια αναταραχή, για έναν τέτοιο αναβρασμό, για μια τέτοια σύγχυση, για μια τέτοια αοριστία για το τι θα γίνει και για το τι θα κάμει ο καθένας εξαιτίας της απουσίας προβλεψιμότητας για το μέλλον. Το λειτούργημα του εκπαιδευτικού βρίσκεται μπροστά σε μια χωρίς προηγούμενο πρόκληση. Οι δάσκαλοι, σήμερα καλούνται να κάμουν εκείνο το οποίο καμιά προηγούμενη γενιά εκπαιδευτικών δεν είχε κάμει. Ας ελπίσομε πως οι εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων θα έχουν τη διορατικότητα και τη γενναιότητα να εννοήσουν τα πράγματα ως έχουν και να μεταρρυθμίσουν αναλόγως την όλη σχολική ζωή. Η κριτική σκέψη όμως πρέπει να είναι η καρδιά της καλώς εννοούμενης εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, γιατί βρίσκεται στην καρδιά των αλλαγών του 21ου αιώνα critical thinking Φεβρουάριος 2014.
*122may@ath.forthnet.gr