Το φθόριο (F2) είναι ένα στοιχείο ευρέως διαδεδομένο στη φύση που συναντάται υπό μορφή ενώσεων στο έδαφος, το νερό, την ατμόσφαιρα, σε τροφές (ψάρια και τσάι) κι αλλού. Στην οδοντιατρική χρησιμοποιείται με τη μορφή NaF, SnF2 κ.λπ. και χορηγείται κυρίως τοπικά και σπανιότερα συστηματικά για την πρόληψη, αλλά και την αναχαίτιση της τερηδόνας.
Είναι γεγονός ότι από όταν άρχισε να χρησιμοποιείται σε συστηματική βάση έχει παρατηρηθεί σημαντική μείωση των δεικτών τερηδόνας παγκοσμίως, γι’ αυτό και χαρακτηρίζεται ως ο ακρογωνιαίος λίθος στην πρόληψη της τερηδόνας. Το φθόριο δρα με δύο μηχανισμούς: αφενός έχει τη δυνατότητα να απορροφάται από την αδαμαντίνη (σμάλτο) των δοντιών καθιστώντας την, έτσι, πιο ανθεκτική στην τερηδονική προσβολή κι αφετέρου έχει αντιμικροβιακές ιδιότητες. Το φθόριο έχει ενοχοποιηθεί για πολλά κατά καιρούς, παρόλα αυτά δεν υπάρχει επίσημη βιβλιογραφία που να τα επιβεβαιώνει, εκτός από την εμφάνιση λευκών ή πιο σκουρόχρωμων κηλίδων στην αδαμαντίνη, κατάσταση γνωστή ως φθορίαση των δοντιών, η οποία οφείλεται σε αυξημένη πρόσληψη φθορίου από ποικίλες πηγές (πόσιμο νερό, διατροφή, συμπληρώματα φθορίου) κατά την περίοδο σχηματισμού της αδαμαντίνης. Επίσης, όπως οι περισσότερες φαρμακευτικές ουσίες, εάν καταναλωθεί σε πολύ μεγάλες ποσότητες μπορεί να προκαλέσει στομαχικές διαταραχές. Οι αρνητικές, όμως, επιδράσεις του φθορίου μπορούν εύκολα να αποφευχθούν όταν η χορήγησή του, τοπική και κατά περίπτωση συστηματική, γίνεται ελεγχόμενα με την καθοδήγηση του οδοντιάτρου, και ειδικά σε περιοχές, όπως η Ελλάδα, όπου το πόσιμο νερό δεν είναι φθοριωμένο. Αφού ζυγίσουμε, λοιπόν, τα οφέλη αλλά και τους κίνδυνους που ενέχει η χρήση του φθορίου, η εφαρμογή του ενδείκνυται για όλες τις ηλικίες:
Από τη βρεφική ηλικία…
Οι πρώτοι μικροοργανισμοί που προκαλούν τερηδόνα κάνουν την εμφάνισή τους στη στοματική κοιλότητα του βρέφους ταυτόχρονα με την ανατολή του πρώτου νεογιλού δοντιού, σε ηλικία δηλαδή περίπου 6 μηνών! Για να απομακρύνονται, λοιπόν, τα μικρόβια, το πρώτο νεογιλό δοντάκι συνίσταται να καθαρίζεται καθημερινά με μια βρεγμένη γάζα. Όσο πληθαίνουν τα δόντια στο στόμα του παιδιού η γάζα αντικαθίσταται από μια μαλακή οδοντόβουρτσα με μικρή κεφαλή ή από ειδικές «βούρτσες-γαντάκια» που εφαρμόζουν στο δείκτη του χεριού και μπορούν να χρησιμοποιούνται με φθοριούχο οδοντόκρεμα. Οι γονείς όμως δεν πρέπει να ξεχνούν πως μέχρι την ηλικία των 30 μηνών περίπου (περίοδος που καλείται και «παράθυρο ευαισθησίας») συντελείται ο σχηματισμός των μόνιμων δοντιών, γι’ αυτό και είναι σημαντικό να ελέγχεται η ποσότητα φθορίου που λαμβάνουν συστηματικά τα βρέφη ώστε να μην εμφανίσουν φθορίαση στο μέλλον. Γι’ αυτό το λόγο, η ADA (American Dental Association) συστήνει να απλώνεται μονάχα ένα λεπτό επίστρωμα οδοντόκρεμας με συγκέντρωση μέχρι 500 ppm φθορίου στην οδοντόβουρτσα, ώστε ακόμη κι αν το παιδί καταπιεί την οδοντόκρεμα να μην κινδυνεύσει. Για παιδιά που χαρακτηρίζονται ως «υψηλού τερηδονικού κινδύνου» (παιδιά που χρησιμοποιούν παρατεταμένα το μπιμπερό είτε με ζαχαρούχες τροφές είτε κατά τη διάρκεια του ύπνου και παιδιά των οποίων οι γονείς είναι υψηλού τερηδονικού κινδύνου) μπορεί να χορηγείται και συμπληρωματικά φθόριο (0,25mg μία φορά την ημέρα μέχρι την ηλικία των 3 ετών). Αρχικά μπορούν να χορηγηθούν σταγόνες φθορίου τις οποίες λαμβάνει το βρέφος μες στη φρουτόκρεμα ή στο νερό του. Σε λίγο μεγαλύτερες ηλικίες οι σταγόνες αντικαθίστανται από τροχίσκους φθορίου οι οποίοι καλό είναι να παραμένουν στο στόμα του παιδιού μέχρι να λιώσουν πλήρως κι έπειτα καταπίνονται, διότι έτσι είναι πιο αποτελεσματικοί.
Στη νηπιακή ηλικία…
Καθώς το παιδί μεγαλώνει κι ο κίνδυνος για την εμφάνιση φθορίασης ελαττώνεται, μπορούν να αυξηθούν οι ποσότητες φθορίου που λαμβάνει, ώστε να επιτευχθεί η βέλτιστη προστασία απέναντι στην τερηδόνα. Το βούρτσισμα, αρχικά, γίνεται πιο συστηματικό (2 φορές την ημέρα) και σιγά – σιγά αρχίζει το παιδί να βουρτσίζει και το ίδιο, πάντα με την επίβλεψη των γονιών του. Η συγκέντρωση φθορίου στην οδοντόκρεμα για τις ηλικίες 3-6 έτων μπορεί να αγγίζει τα 1000ppm και η ποσότητά της να ισούται με το μέγεθος ενός μπιζελιού. Τροχίσκοι φθορίου μπορούν να συνεχίσουν να χορηγούνται σε παιδιά που τους έχουν ανάγκη, σε μεγαλύτερες ποσότητες πλέον (0,25mg δύο φορές την ημέρα κι όχι σε εφάπαξ δόση για να αυξάνονται τα επίπεδα φθορίου στο σάλιο συχνότερα). Η ηλικία των 3 χρόνων είναι επίσης ιδανική για να ξεκινήσουν και οι φθοριώσεις στον οδοντίατρο, που μπορούν να γίνονται δύο φορές το χρόνο. Επειδή στα παιδιά προσχολικής ηλικίας ο έλεγχος της κατάποσης δεν είναι πλήρως ανεπτυγμένος , χρησιμοποιούνται κυρίως φθοριούχα βερνίκια που επαλείφονται και προσκολλώνται στις οδοντικές επιφάνειες επιτρέποντας έτσι την αργή απελευθέρωση φθορίου μέχρι και για αρκετές ημέρες, παρέχοντας μια πλήρη ασπίδα προστασίας ενάντια στην τερηδόνα.
Στην παιδική ηλικία κι έπειτα στην εφηβεία…
Μετά την ηλικία των 6 χρόνων ο κίνδυνος για την εμφάνιση φθορίασης είναι αμελητέος, καθώς όλα τα δόντια (εκτός από τους φρονιμήτες) έχουν ήδη διαμορφωθεί, επομένως μπορεί να αυξηθεί η ποσότητα φθορίου που λαμβάνει το άτομο. Το βούρτσισμα γίνεται 2 φορές την ημέρα με φθοριούχο οδοντόκρεμα που καλύπτει το 1/3-1/2 της κεφαλής της οδοντόβουρτσας και περιέχει μέχρι 1400ppm φθορίου. Πλέον, εφόσον τα παιδιά και οι έφηβοι ελέγχουν πλήρως την κατάποσή τους, μπορούν να χρησιμοποιούν και φθοριούχα στοματικά διαλύματα. Αυτά μπορούν να χρησιμοποιούνται καθημερινά (συγκέντρωση 0,05% F), πάντα σε χρονικές στιγμές διαφορετικές από εκείνες του βουρτσίσματος με φθοριούχο οδοντόκρεμα (ώστε η συγκέντρωση φθορίου στο σάλιο να βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα πιο συχνά). Όσον αφορά τη φθορίωση στο οδοντιατρείο γίνεται πλέον με φθοριούχα ζελέ, τα οποία εφαρμόζονται με ειδικά δισκάρια στα δόντια, δύο φορές το χρόνο.
Συχνότατο φαινόμενο στις μέρες μας είναι τα παιδιά και οι έφηβοι κυρίως να βρίσκονται σε ορθοδοντική θεραπεία. Οι ορθοδοντικοί μηχανισμοί μπορεί να χαρίζουν όμορφα χαμόγελα, όμως παράλληλα δυσχεραίνουν τη στοματική υγιεινή, καθιστώντας τα δόντια πιο επιρρεπή στην τερηδονική προσβολή. Για τους ασθενείς αυτούς (αλλά και για άτομα υψηλού τερηδονικού κινδύνου γενικότερα) υπάρχουν πρωτόκολλα που συνιστούν αυξημένες δόσεις φθορίου συμπληρωματικά με όσα αναφέρουμε παραπάνω. Το επιπλέον φθόριο μπορεί να χορηγηθεί με τη μορφή ζελέ 0,4% SnF2 που αντιστοιχούν σε 1000ppmF, που είναι πολύ εύχρηστο καθώς εφαρμόζεται στο σπίτι με οδοντόβουρτσα Επιπλέον, υπάρχει η δυνατότητα επιλεκτικής τοποθέτησης φθορίου με τη μορφή βερνικιού στις οδοντικές επιφάνειες με αυξημένο κίνδυνο τερηδονισμού (όπως οι επιφάνειες γύρω από τα σιδεράκια ή οι επιφάνειες ανάμεσα στα δόντια).
Στους ενήλικες…
Παρότι η χρήση του έχει συνδεθεί με τις νεότερες ηλικίες, το φθόριο χρησιμοποιείται και στους ενήλικες τόσο προληπτικά όσο και θεραπευτικά πλέον. Ιδιαίτερη αξία ως προληπτικό μέσο για την αποφυγή τερηδόνας έχει σε άτομα που έχουν πολλές εμφράξεις, προσθετικές αποκαταστάσεις, πολυτερηδονισμό, καθώς και σε ΑΜΕΑ. Επίσης, η εφαρμογή φθορίου συνιστάται σε άτομα που εμφανίζουν ξηροστομία (αίσθημα ξηρότητας του στόματος), η οποία δεν αποτελεί νόσο αλλά σύμπτωμα που συναντάται σε αρκετές νόσους (όπως το σύνδρομο Sjogren, ο σακχαρώδης διαβήτης κι άλλα), σαν παρενέργεια από τη λήψη φαρμάκων (όπως αντικαταθλιπτικά, αντιυπερτασικά κι άλλα), σε ηλικιωμένα άτομα, σε καπνιστές και άτομα με στοματική αναπνοή. Η μείωση ή απουσία σάλιου από τη στοματική κοιλότητα καθιστά τα δόντια πιο ευάλωτα στην τερηδονική προσβολή, φαινόμενο που μπορεί να αποφευχθεί με τη χρήση φθορίου. Λόγω ξηροστομίας, αυξημένο κίνδυνο τερηδονισμού εμφανίζουν και τα άτομα που έχουν υποβληθεί σε ακτινοθεραπεία στην περιοχή κεφαλής-τραχήλου ή χημειοθεραπεία. Γι’ αυτό το λόγο είναι χρήσιμο τόσο πριν ξεκινήσουν τη θεραπεία όσο και αφού αυτή ολοκληρωθεί να γίνει τοπική εφαρμογή φθορίου και σε συνεννόηση με το θεράποντα ιατρό να δοθεί ένα πρωτόκολλο χρήσης φθορίου εφ’ όρου ζωής ώστε να προληφθεί η εμφάνιση τερηδόνας.
Πέρα από την προληπτική του χρήση, το φθόριο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και θεραπευτικά. Όταν κάποια οδοντική επιφάνεια προσβληθεί από τερηδόνα αρχικά παρατηρείται ο σχηματισμός μιας λευκής κηλίδας – στο στάδιο αυτό η τερηδόνα είναι δυνατό να αναχαιτισθεί. Η διαδικασία αυτή καλείται «επαναμεταλλικοποίηση» κι επιτυγχάνεται με την ενσωμάτωση φθορίου στην προσβεβλημένη αδαμαντίνη, της οποίας η δομή αποκαθίσταται και είναι πλέον πιο ανθεκτική στα οξέα των μικροοργανισμών που προκαλούν τερηδόνα.
Επιπλέον, το φθόριο παρουσιάζει και καταπραϋντική δράση. Ένα φαινόμενο που παρατηρείται συχνά στους ενήλικες είναι η αυχενική υπερευαισθησία (η ευαισθησία των δοντιών, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, και κυρίως στο κρύο). Κύρια αιτία αυτής της ευαισθησίας είναι η απώλεια των φυσικών μονωτικών ιστών του δοντιού (αδαμαντίνη και ούλα). Η εικόνα αυτή συναντάται σε ασθενείς με περιοδοντική νόσο, καθώς και σε περιπτώσεις υφίζησης των ούλων (δηλαδή όταν έχουν υποχωρήσει τα ούλα). Επίσης, τη συναντάμε μετά από αποτριβή της αδαμαντίνης που γίνεται είτε μηχανικά και μπορεί να οφείλεται σε λανθασμένο τρόπο βουρτσίσματος ή σε βρυγμό (σφίξιμο ή τρίξιμο των δοντιών) είτε χημικά λόγω διάβρωσης της αδαμαντίνης από υπερκατανάλωση όξινων τροφών και χυμών. Διάβρωση παρατηρείται και σε βουλιμικούς και αλκοολικούς ασθενείς, σε εγκύους, καθώς επίσης και σε άτομα με προβλήματα πεπτικού. Τέλος, ευαισθησία έχει παρατηρηθεί σε ασθενείς και μετά από λεύκανση των δοντιών. Η χρήση φθορίου συμβάλλει στη μείωση της ευαισθησίας σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις και γίνεται στο χώρο του οδοντιατρείου με εφαρμογή ζελέ φθορίου ή φθοριούχου βερνικιού από τον οδοντίατρο, αλλά και συμπληρωματικά στο σπίτι με τη χρήση φθοριούχου οδοντόκρεμας και στοματικών διαλυμάτων, αναλόγως την περίπτωση του κάθε ασθενούς, όπως έχει προαναφερθεί.
Κλείνοντας, πρέπει να τονιστεί ότι το φθόριο στην οδοντιατρική είναι φάρμακο και πρέπει να λαμβάνεται κατόπιν συνεννόησης με ειδικό, μετά από αξιολόγηση του κάθε ασθενή και ποτέ αυθαίρετα. Με τον τρόπο αυτό ελαχιστοποιούνται οι βλαπτικές επιδράσεις του και μπορεί να επιτευχθεί η μέγιστη δυνατή προστασία των δοντιών.
Κασίμ Ιωσήφ
Στυλιανακάκη Σμαράγδη
Τριλυράκη Αντωνία
εκ μέρους του Οδοντιατρικού Συλλόγου Χανίων
