«…Στον Λειβαδίτη οι στίχοι δεν είναι απλώς λέξεις, αλλά συναίσθημα που στροβιλίζεται όπως ο άνεμος ανάμεσα στον πόνο και τη θλίψη, την ελπίδα και την απόγνωση, το όραμα και τη διάψευση. Μια ολωσδιόλου ανθρώπινη δηλαδή κατάσταση». Με αφορμή την εκδήλωση – αφιέρωμα στον Τάσο Λειβαδίτη, που θα πραγματοποιηθεί απόψε στις 7 το απόγευμα στο θέατρο “Δημήτρης Βλησίδης”, ο ποιητής και εκδότης του περιοδικού “Μανδραγόρας” Κώστας Κρεμμύδας μιλάει στις “διαδρομές” για «τον ποιητή της πιο όμορφης ουτοπίας».
Eκείνον που -όπως λέει- με το έργο του αλλά και τη στάση ζωής του «περιέγραψε τις προϋποθέσεις τού “να λέγεται κανείς άνθρωπος”». Τον ποιητή που πίστευε στα συλλογικά οράματα, αλλά και τον επαναστατικό χαρακτήρα της αληθινής Τέχνης, η οποία, όπως έγραφε, δεν αποσκοπεί απλώς «στην αναπαράσταση της ζωής αλλά στη σύνθετη διαμόρφωσή της»…
Πώς θα περιγράφατε τον πυρήνα της ποιητικής δημιουργίας του Τάσου Λειβαδίτη; Ποιες ήταν δηλαδή οι κύριες αγωνίες ή δημιουργικές εμμονές του;
Νομίζω ότι συμπυκνώνονται στο στίχο «ακόμα κι η ζωή μου αποχτά σημασία,/ όταν τη διηγούμαι σε κάποιον…», που είχε ως προμετωπίδα στο “Βιολί για μονόχειρα” του 1976 που τιμήθηκε και με το Β’ κρατικό βραβείο ποίησης.
Κατά τα άλλα στα μακροπερίοδα, συνήθως πλούσια σε στίχους και συγκινήσεις ποιήματά του διαβάζουμε τις λέξεις/φράσεις: δεσμωτήριο, δικαστές, φύλακες, μάρτυρες, κατηγορία, θύμα, σχεδόν χωρίς αποδείξεις, κόμμα, θάνατος, σκάλα, διαφυγή, μέλλον, μοιράζαμε τον κόσμο, η ζωή αποκτά σημασία, κοιμάμαι ήσυχος, Ιλιτς, απόψε είμαστε μεθυσμένοι απ’ όλο το αύριο, σύντροφοι, ο χρόνος σταμάτησε, που θα μπορούσε να συναντήσει κανείς σε πολλούς ποιητές της γενιάς και της ιδεολογίας του. Με τη διαφορά ότι στον Λειβαδίτη οι στίχοι δεν είναι απλώς λέξεις, αλλά συναίσθημα που στροβιλίζεται όπως ο άνεμος ανάμεσα σε πόνο – θλίψη, ελπίδα – απόγνωση, όραμα – διάψευση. Μια ολωσδιόλου ανθρώπινη δηλαδή κατάσταση.
Τις τελευταίες δεκαετίες το έργο πολλών ποιητών ή δημιουργών της αριστεράς υποτιμήθηκε ή απαξιώθηκε -από ειδικούς και μη- ως “αναχρονιστικό” ή “ξεπερασμένο”. Στην περίπτωση του Λειβαδίτη πόσο βαραίνει το πολιτικό στοιχείο και πώς θα περιγράφατε την αντιμετώπιση του έργου του από τους μεταγενέστερους;
«Κι η ποίηση σα μια μεγάλη αλήθεια, που την ανακαλύπτεις ύστερα από χρόνια,/ όταν δεν μπορεί να σου χρησιμέψει πια σε τίποτα», λέει σ’ ένα ποίημά του ο Τάσος Λειβαδίτης. Αλλωστε η τέχνη παραμένει το περιττό που, αν το ανακαλύψεις, μπορεί να δώσει υπόσταση/να σου αλλάξει τη ζωή. Ώστε τουλάχιστον όσο μπορούμε να «μην την εξευτελίζουμε», όπως μας προτρέπει κι ένας άλλος μεγάλος ποιητής, ο Καβάφης.
Πάντως το έργο του Λειβαδίτη εξακολουθεί να διατηρεί την απήχησή του μεταξύ των νέων στις μέρες μας. Είναι παρόν και διαθέσιμο σε καθέναν που θέλει, αισθάνεται την ανάγκη κι έχει την ικανότητα/εργαλεία να το προσεγγίσει.
Πολλοί ποιητές -δεν κάνω διαχωρισμό θεωρώντας πως όλοι είναι κατεξοχήν πολιτικοί, άλλωστε η τέχνη εκ φύσεως επιχειρεί ανατροπές και ρήξεις, διαφορετικά θα κατέβαινε στις εκλογές και θα ’μπαινε στη Βουλή- εξακολουθούν να μας αφορούν/ενδιαφέρουν. Τουλάχιστον όσο εξακολουθεί να μας ενδιαφέρει και να μας αφορά η ζωή. Ν’ αναφέρω ενδεικτικά ονόματα: Ρίτσο, Πατρίκιο, Καρούζο, Λεοντάρη, Γκόρπα, Μανώλη Αναγνωστάκη, Κλείτου Κύρου, Θανάση Κωσταβάρα κ.ά..
Η μελοποίηση στίχων του Λειβαδίτη, ιδιαίτερα από τους Θεοδωράκη και Λοϊζο, αγκαλιάστηκε από το κοινό, με πολλά από αυτά τα τραγούδια να κερδίζουν το στοίχημα του χρόνου. Θεωρείτε ότι αυτό έπαιξε κάποιο ρόλο στην ευρύτερη απήχηση του ποιητικού του έργου;
Τα ποιήματα/τραγούδια του Λειβαδίτη μοσχοβολούσαν «βασιλικό κι ασβέστη» σε μιαν άλλη Ελλάδα που όσο και να τη χάνουμε τόσο θα σκοντάφτουμε πάνω της. (Αίφνης στη βρώμικη και γκρίζα Αθήνα, από ’να μπαλκόνι φτάνει στην ξεπεσμένη πλατεία Βάθης το άρωμα γαζίας. Κι οι νεραντζιές ευωδιάζουν στην αποπνικτική ατμόσφαιρα της ατέλειωτης σταύρωσής μας). Το ζεϊμπέκικο του Θεοδωράκη στο “Σαββατόβραδο” «Αχ, να ’ταν η ζωή μας/ Σαββατόβραδο/ κι ο Χάρος να ’ρχονταν/ μια Κυριακή το βράδυ», δεν ξέρω αν και ποιους συνειρμούς γεννά σήμερα στους νεότερους, όμως αποτελεί ένα από τα λαμπρότερα κομμάτια της νεοελληνικής μας ιστορίας. Που καμιά Κατοχή δεν θα μπορέσει να αφανίσει. Από την άποψη αυτή ο Λειβαδίτης συνέβαλε ουσιαστικά, αν όχι στην αφύπνιση, τουλάχιστον στην ευαισθητοποίησή μας. Πλήρωσε, με τη γενιά του, τις συνέπειες ενός εμφύλιου και την εκδικητικότητα της νικήτριας δεξιάς παράταξης. Στη δική μου γενιά, που μεγάλωσε μέσα στη χούντα, τα ποιήματά του έδειχναν δρόμους πολύ πέρα από το χακί και το γκρίζο των αστυνομικών. Σήμερα σε μια τρίτη καταστροφή για τον τόπο μας, που οι άνθρωποι αυτοκτονούν, ψάχνουν σε σκουπίδια και ζουν στο δρόμο, ο Λειβαδίτης περιγράφει τις προϋποθέσεις τού «να λέγεται κανείς άνθρωπος».
Ο Λειβαδίτης υπήρξε για πάρα πολλά χρόνια κριτικός ποίησης και παρακολουθούσε στενά την ποιητική δημιουργία της εποχής του. Πώς θα περιγράφατε τα συγκεκριμένα κείμενά του; Τι τον χαρακτήριζε δηλαδή ως κριτικό;
Νομίζω ότι κεντρικός άξονας των κειμένων του όπως και του έργου του είναι η ανθρώπινη υπόσταση ως πνευματικής αξίας που μπορεί να ανατροφοδοτεί μια διαρκώς ανανεωμένη ηθική της ιστορίας. Κάνοντας πέρα -εξαφανίζοντας την απάνθρωπη εκδοχή της: ναζισμός, επεμβάσεις, ολοκαυτώματα, απρόκλητες εισβολές (Ελλάδα, Κορέα, Βιετνάμ, Γιουγκοσλαβία, Ιράκ, Αφγανιστάν, Λιβύη…). Δίνοντας ώθηση στο συλλογικό όραμα.
Ο Πατρίκιος έλεγε πως ο Λειβαδίτης αγαπούσε τόσο πολύ την ποίηση ώστε διάβαζε ασταμάτητα ό,τι του έστελναν. Με γνώμονα την ίδια την τέχνη -απ’ τις πιο ουσιαστικές λειτουργίες της ανθρώπινης συνείδησης-προσέγγιζε την ποίηση στα κριτικά του κείμενα. Αφού όπως έγραφε: «στο βάθος κάθε ανθρώπινης προσπάθειας υπάρχει η τάση, ή μάλλον η ανάγκη, για μεταμόρφωση του κόσμου με σκοπό την καλύτερη διαβίωση, κι η τέχνη, καταγωγική αιτία και αποστολή της έχει όχι απλά την αναπαράσταση της ζωής αλλά τη σύνθετη διαμόρφωσή της». Άλλωστε, κατά τον Τάσο Λειβαδίτη «τ’ απώτατα αποτελέσματα της αληθινής τέχνης είναι το ίδιο επαναστατικά, με μιας επιστημονικής έρευνας, που απ’ τον αιώνα του ατμού μπορεί να μας εισαγάγει στον αιώνα του ατόμου». (Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 141, Σεπτ. 1966, σ. 132-141).
Ενας νέος του σήμερα τι μπορεί να ανακαλύψει μέσα στα ποιήματα του Λειβαδίτη; Γιατί με άλλα λόγια αξίζει να σκύψει ένα νέο παιδί στα βιβλία του;
Και μόνο για την παρακαταθήκη του/απολογισμό ζωής και πρόταση, στο ποίημά του Τέχνη, από τη συλλογή “Ποιήματα (1958-1964)”: «Έζησα τα πάθη σα μια φωτιά, τα ’δα ύστερα να μαραίνονται και να σβήνουν,/ και μ’ όλο που ξέφυγα από ’να κίνδυνο, έκλαψα/ γι’ αυτό το τέλος που υπάρχει σε όλα. Δόθηκα στα πιο μεγάλα ιδανικά, μετά τ’ απαρνήθηκα,/ και τους ξαναδόθηκα ακόμα πιο ασυγκράτητα. Ένιωσα ντροπή μπροστά στους καλοντυμένους/ και θανάσιμη ενοχή για όλους τους ταπεινωμένους και τους φτωχούς,/ θέλησα να σκοτωθώ από δειλία ή ματαιοδοξία,/ συγχώρεσα εκείνους που με σύντριψαν, έγλυψα εκεί που έφτυσα,/ […] ντρόπιασα τ’ όνομά μου για να μη μείνει ούτε κηλίδα εγωισμού απάνω μου –/ κι ήταν ο πιο φριχτός εγωισμός. Τις νύχτες έκλαψα,/ συνθηκολόγησα τις μέρες, […] Βούλιαξα σε μικροζητήματα/ φιλονίκησα για μιας σπιθαμής θέση, κατηγόρησα,/ έκανα το χρέος μου από υπολογισμό, και την άλλη στιγμή,/ χωρίς κανείς να μου το ζητήσει/ έκοψα μικρά-μικρά κομμάτια τον εαυτό μου και τον μοίρασα στα σκυλιά.// Τώρα, κάθομαι μες στη νύχτα και σκέφτομαι, πως ίσως πια μπορώ να γράψω/ ένα στίχο, αληθινό…
“Ο ποιητής της πιο όμορφης ουτοπίας”
Η εκδήλωση – αφιέρωμα στον Τάσο Λειβαδίτη με τίτλο “Ο ποιητής της πιο όμορφης ουτοπίας” θα πραγματοποιηθεί σήμερα, Σάββατο, στις 7 το απόγευμα, στο θέατρο “Δημήτρης Βλησίδης” (Γ. Μαριδάκη). Στην εκδήλωση, την οποία διοργανώνει ο πολιτιστικός σύλλογος “Οι Φίλοι των Γραμμάτων’, θα προβληθεί η εκπομπή της ΕΡΤ για τον Τάσο Λειβαδίτη από τη σειρά “Οι ποιητές μας” (1983) σε σκηνοθεσία της Λίλας Κουρκουλάκου και επιμέλεια – παρουσίαση Γ. Δουατζή.
Ομιλίες θα πραγματοποιήσουν ο Γιάννης Κυριακάκης (Τάσος Λειβαδίτης, ο ποιητής της πιο όμορφης ουτοπίας…), ο Κώστας Κρεμμύδας (Ο Τάσος Λειβαδίτης και η Επιθεώρηση Τέχνης) και ο Γιώργος Δουατζής (Όραμα ζωής και τέχνης παντοτινό).
Ποιήματα θα απαγγείλουν οι Βίκυ Παπαναγιώτου, Μαρία Μαθιουδάκη, Νάγια Πιέρρου, Ελένη Χαλκιαδάκη, Γιάννης Κυριακάκης, Λουλούδα Βαρώνου και Δημήτρης Δαμασκηνός.
Μελοποιημένους στίχους του Τάσου Λειβαδίτη θα ερμηνεύσουν οι Παναγιώτης Λεοντόπουλος, Στέλιος Μαραγκάκης, Νάγια Πιέρρου, Σοφία Σακελλαρίου και Ηλίας Ψυλλάκης.
