Η Βυζαντινή Αγιογραφία

Eνα από τα πρώτα θέματα στη Βυζαντινή Αγιογραφία είναι η Γέννηση του Χριστού. Ο αγιογράφος αντλεί το θέμα του από τις περιγραφές των Ευαγγελιστών. Για λόγους, όμως, αλληλουχίας ταυτίζει γεγονότα που απέχουν χρονικά μεταξύ τους.

Το λέω αυτό, γιατί οι απεικονιζόμενοι Μάγοι στο σπήλαιο έφθασαν πολύ αργότερα εκεί που ζούσε ο μικρός Χριστός. Η ταύτιση αυτή στην καλλιτεχνική ορολόγια ονομάζεται “λειτουργικός χρόνος”.
Η Βυζαντινή Αγιογραφία εντάσσεται στην καλλιτεχνική ανθρώπινη δημιουργία που αφορά στην “απεικόνιση” υλικών πραγμάτων. Η δραστηριότητα αυτή εκδηλώνεται από την αρχαιότητα σ’ όλους τους λαούς της γης με τη γλυπτική, τη ζωγραφική, τη βραχογραφία, τα ψηφιδωτά, την ξυλογλυπτική, τη μεταλλουργία και την αγιογραφία. Αλλοτε πρωτόγονα και κακότεχνα και άλλοτε με υπέροχο τρόπο, όπως στην κλασική Ελλάδα.
Ο χριστιανισμός υιοθετώντας κάθε πολιτιστική δημιουργία για την εδραίωση και διατύπωσή του (φιλοσοφία, ποίηση, αρχιτεκτονική) συμπεριέλαβε και την “απεικόνιση” και μάλιστα με δραματικό τρόπο, συγκαλώντας την 7η Οικουμενική Σύνοδο το 787 μ.Χ. στην Νίκαια κατά της εικονομαχίας. Το πρόβλημα το προκάλεσαν οι Μωαμεθανοί, που στις νότιες επαρχίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας επηρέαζαν τους χριστιανούς και τους έτρεπαν κατά των εικόνων, επειδή το Ισλάμ δεν αποδέχεται την εικονογράφηση. Πλήθος εικόνων πετάχθηκαν στο Αιγαίο που έβγαιναν στις παραλίες, οι περισσότερες της Παναγίας.
Η γνωμάτευση της 7ης Οικουμενικής Συνόδου ότι «η βυζαντινή εικόνα είναι το βιβλίο του αγράμματου χριστιανού και επομένως πρέπει να διατηρηθεί στη λατρεία», έδωσε τέλος στη διαμάχη και ύστερα από 55 χρόνια, το 842, η Θεοδώρα τις αναστήλωσε στους ναούς. Το γεγονός αυτό εορτάζουμε την Κυριακή της Ορθοδοξίας.
Διάφορα γεγονότα εκκλησιαστικά (Σχίσμα Εκκλησιών – Σταυροφορίες – Αιρέσεις) έδωσαν νέα τροπή στην αγιογραφία, πέραν του διηγηματικού χαρακτήρα που τόνισε η 7η Οικουμενική Σύνοδος. Τώρα η Βυζαντινή Αγιογραφία δεν περιορίζεται στην απλή “διήγηση” αλλά υπηρετεί το “χριστιανικό δόγμα”. Για να μη μακρηγορώ, γιατί το θέμα είναι ανεξάντλητο, αναφέρω ως παράδειγμα την εικόνα του “Άξιον Εστίν” που βρίσκεται στο ναό που ονομάζεται “Πρωτάτο” στις Καρυές του Αγίου Ορους. Κάτω από το ασημένιο κάλυμμα της εικόνας το χέρι του μικρού Χριστού στην αγκαλιά της Παναγίας είναι φουσκωτό σαν πρησμένο. Ο αγιογράφος θέλει να τονίσει το δόγμα: «Και ο λόγος σαρξ εγένετο». (Είχαν βάλει το κάλυμμα για συντήρηση της εικόνας και έγινε το στοιχείο τούτο εμφανές, συνοδευόμενο από τα σχετικά σχόλια του ξεναγού μοναχού σε μας τους προσκυνητές). Αλλά και το “Τριαδικό δόγμα” στην απεικόνιση της Βάπτισης του Χριστού στον Ιορδάνη, ή στην απεικόνιση της πλευράς του Χριστού όπου εξέρχεται αίμα και ύδωρ, δηλωτικό του “δόγματος” ότι ο Χριστός πάνω στον Σταυρό απέθανε, αφού μόνο από νεκρό σώμα εκρέει ύδωρ.
Αλλο χαρακτηριστικό της Βυζαντινής Αγιογραφίας είναι η “έκφραση”. Αντίθετα προς την τάση της Δυτικής Εκκλησίας, που είναι ρεαλιστική, με τα αγάλματα των αγίων μορφών, η Βυζαντινή Αγιογραφία είναι σχεδόν “εικαστική” για να χρησιμοποιήσω σύγχρονη ορολογία. Δηλαδή εκφραστική. Τα θέματά της η Βυζαντινή Αγιογραφία τα λαμβάνει από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, την εκκλησιαστική ιστορία, τους βίους και τα μαρτύρια των αγίων και την εσχατολογία (Κόλαση – Παράδεισος). Κατ’ εξαίρεση “απεικονίζονται” τοιχογραφούμενοι (Πορταΐτισσα Μονής Ιβήρων – Νησάκι λίμνης Ιωαννίνων) “οι σοφοί των Ελλήνων”, όσοι είπαν περί της ενσάρκου οικονομίας του Χριστού”. Δηλαδή, ο Απολλώνιος, ο Σόλων, ο Θουκιδίδης, ο Πλούταρχος, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Φίλων, ο Σοφοκλής και οι βασιλείς Αλέξανδρος, Δαρείος, Θούλις της Αιγύπτου. Παραθέτω τη μαρτυρία του Αριστοτέλη:
«Ακάματος φύσει Θεού γέννησις· εξ αυτού γαρ, ο αυτός ουσιόυται λόγος». Εννοεί τη σάρκωση του Λόγου του Θεού. Δηλαδή τη Γέννηση του Χριστού. Η τεχοντροπία των καλλιτεχνών αγιογράφων δημιούργησε διάφορες “σχολές”:
1. Μακεδονική Σχολή, με εκπρόσωπο τον Μανουήλ Πανσέληνο, του 14ου αιώνα (αγιογράφηση Πρωτάτου – Μυστρά – Σερβία – Θεσ/νίκη).
2. Ρωσική Σχολή (απευθείας επίδραση από την Κων/πολη).
3. Κρητική Σχολή, με εκπρόσωπο τον Θεοφάνη (αγιογράφηση Μονών Μεγ. Λαύρας, Ιβήρων του 16ου αιώνα.)
Συνεχιστής, με το δικό του στυλ, ο Δομίνικος Θεοτοκόπουος, που μετέφερε την κρητική τεχνοτροπία στη Δύση.

ΒΑΣΙΛΗΣ Δ. ΜΑΛΑΚΕΛΛΗΣ*
θεολόγος – φιλόλογος