Κατά τη Θεογονία του Ησιόδου, ο Έρωτας ήταν η µια από τις τρεις θεότητες που δηµιούργησαν τον κόσµο, ενώ, σύµφωνα µε τους κυρίαρχους µύθους της ελληνικής µυθολογίας, όσον αφορά στη γέννησή του, ήταν καρπός της Αφροδίτης και του Άρη ή του Ουρανού. Σύµφωνα µε µύθο που αναφέρει ο Λατίνος συγγραφέας Lucius Apuleius, στο έργο του «Metamorphoseon libri XI», ο Έρωτας παντρεύτηκε την Ψυχή.
Όπως στην πλειονότητα των κλασσικών έργων της παγκόσµιας λογοτεχνίας των τελευταίων αιώνων, έτσι και στην ποίηση και τα θεατρικά έργα που γράφτηκαν στην Κρήτη κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας, και κυρίως από τον 15ο έως τον 17ο αιώνα, η έννοια του έρωτα είναι κυρίαρχη. Ο έρωτας του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας, του Πανάρετου και της Ερωφίλης, του Γύπαρη και της Πανώριας, του Αλέξη και της Αθούσας, του Ροδολίνου και της Αρετούσας, του Φορτουνάτου και της Πετρονέλλας, είναι η βάση πάνω στην οποία ο Κορνάρος, ο Χορτάτσης, ο Τρωίλος, ο Φώσκολος, έχτισαν τους καταπληκτικούς στίχους τους που από τότε µέχρι σήµερα εντυπωσιάζουν µε ευκολία και ενίοτε ή και συχνά συγκινούν τον κάθε αναγνώστη. Στην κρητική λογοτεχνία της περιόδου αυτής, ο έρωτας απεικονίζεται µε τον ίδιο τρόπο που απεικονίζεται συνήθως και σε άλλες µορφές τέχνης -ζωγραφική και γλυπτική- την ίδια περίοδο, στην Ευρώπη, δηλαδή απεικονίζεται µε αναφορές στην αρχαία ελληνική και ρωµαϊκή µυθολογία. Ήδη τον 15ο αιώνα, ο Μαρίνος Φαλιέρος, στο ποίηµά του «Ερωτικόν Ενύπνιον» [2] περιγράφει τον Έρωτα ως ένα µικρό και όµορφο παιδί, µε χρυσόλαµπρα φτερά, που βαστά ταρκασοδόξαρο (φαρέτρα και τόξο) και σαΐτες πλουµισµένες αλλά µατωµένες, πιθανά από αίµα καρδιάς (στίχ.13-14 & 17-19). Στο τέλος του ποιήµατος µας προτρέπει: «το ρήγα τον φρικτόν Έρωτα να τιµούµε» (στίχ.129). Στην «Ερωφίλη» [3] του Γεωργίου Χορτάτση, ο Πανάρετος λέει στον φίλο του Καρποφόρο: «κι ο ζυγωµένος έρωτας µε µάνητα µεγάλη στο νου µου εξαναγύριζε κ’ επλήγωνέ µε πάλι» (στίχ. Α201-202), και η Ερωφίλη, µόνη της, αναστενάζει: «Μοίρα κακή κι αντίδικη, τυραννισµένη µοίρα, ποια πάθη απού τον έρωτα, ποιες πρίκες δεν επήρα;» Και λίγους στίχους παρακάτω:
«τονε θωρώ τον πίβουλο και την αγάπη αρχίζει την ψεύτικη απού µου ’δειχνε σε µάχη να γυρίζει» (στίχ. Γ43-44). Και ο Πανάρετος, µόνος του: «Έρωτα, µε το ξόµπλι µου, µηδένας µην ελπίζει πολύ καιρό πασίχαρος µετά σου να γυρίζει, γιατί δολώνεις τσι χαρές µε δάκρυα και µε κρίσες, κ’ εις τσι δροσιές τσ’ αρίφνητες σµίγεις φωτιές περίσσες.» (στίχ. Γ227-230). Ακόµη, ο σύµβουλος του βασιλιά µονολογεί: «Τον έρωτα κατέχοµε πως πάντα του γυρεύγει µε το δοξάρι κοκιαστό τσ’ αθρώπους να δοξεύγει» (στίχ. ∆129-130). Ο Χορός (Χορικό Α’), αναφερόµενος στον Έρωτα, τραγουδεί: «Στω γυναικώ τ’ αµµάτια το θρονί σου κρατείς» (στίχ. 615-616), ενώ στο Ιντερµέδιο Α’ της «Ερωφίλης» υπάρχουν οι στίχοι: «γιατί ’ς αυτό το πρόσωπο τ’ οµορφοκαµωµένο της Αφροδίτης το παιδί στέκει σγουραφισµένο» (στίχ. 143-144), οι οποίοι, φυσικά, αναφέρονται και αυτοί στον Έρωτα. Στον «Ερωτόκριτο» [4] του Βιτσέντζου Κορνάρου, ο Ρωτόκριτος, απευθυνόµενος στο φίλο του Πολύδωρο, του λέει: «Άλλοι άξοι, φρονιµώτατοι που ’χαν καιρού θεµέλιο, του Έρωτα εγενήκασι παιγνίδι του και γέλιο» (στίχ. Α279-280). Και ο ποιητής, αναφερόµενος στον άτυχο έρωτα του αρχοντόπουλου της Κρήτης Χαρίδηµου για τη γυναίκα του που τελικά σκότωσε ο ίδιος, κατά λάθος, κυνηγώντας στον Ψηλορείτη: «Αγαπηθήκασι κ’ οι δυο κι ο εις τον άλλο θέλει κ’ ετούτα κάνει τα συχνιά το πίβουλο κοπέλι». Στη «Βοσκοπούλα» [5] ο ανώνυµος ποιητής περιγράφει τη συνάντηση µαζί της σ’ ένα λαγκάδι: «Στρέφοµαι και θωρώ τη µες στα µάτια κ’ ερράγην η καρδιά µου τρια κοµµάτια, γιατί Έρωτες είχαν κ’ εδοξεύγα και να µε σαϊτέψουν εγυρεύγα.» (στίχ. 17-20). Στον «Ροδολίνο» [6] του Ιωάννη-Ανδρέα Τρωίλου, ο Ερµήνος, σύµβουλος του βασιλιά Ροδολίνου, αποφαίνεται: «Όπου κι α διάξει ο έρωτας κι όπου κι αν κατοικήσει, τση δύναµής του υποταγή δίδει του κόσµου η κτίση» (στίχ. Α153-154). Κι η Σωφρόνια, η παραµάνα της βασίλισσας Αρετούσας, µονολογεί: «Αµ’ όπου ορίζει ο έρωτας, πασ’ όργητα τελειώνει και πέφτει η µάνητα η παλιά όπου η νια αγάπη σώνει∙» (στίχ. Α725-726). Στον «Φορτουνάτο» [7] του Μάρκου-Αντωνίου Φώσκολου, ο Φορτουνάτος, επίσης µονολογεί: «Έρωτα, ‘ς ποιο σκολειό ’πραξες, και πόχεις µαθηµένα τόσω λογιώ µπερδέµατα, φρικτά καταραµένα; Ποιό δάσκαλο έτσι άπονο ηύρηκες να σε µάθη να δίδης πρίκες, βάσανα, κρίσες, καηµούς και πάθη» (στίχ. Β101-104). Και απευθυνόµενος στον φίλο του Θόδωρο: «µα ξεύρεις, πόθου κ’ έρωτα καµώµατα πως παίρνου το νου τα’ αθρώπου το ζιµιό, κ’ εις άλλα τόνε φέρνου µέτρα, όπου δεν τα λόγιασε ποτέ του στον καιρόν του, γιατί του παίρνου την εξά, το νου, το λογισµόν του» (στίχ. Β145-148). Τέλος, ο Φορτουνάτος µονολογεί για τον έρωτα που γνωρίζει ότι ο ίδιος είναι ευάλλωτος: «παιδεύγει συργουλίζει µε, τάσσει µου και γελά µε, και εις µια µπαµπακερή κλωστή πολλές φορές κρεµνάµε» (στίχ. Γ385-390).
Στη συγγραφή των παρακάτω στίχων είναι φανερές οι επιρροές από τα προαναφερόµενα ποιητικά αριστουργήµατα της Κρητικής Λογοτεχνίας της περιόδου της Βενετοκρατίας. ∆εν υπάρχει φιλοδοξία σύγκρισης µε αυτά. Υπάρχει όµως ο θεµιτός στόχος, εκτός από την όποια -έστω και µικρή- απόλαυση που ίσως µπορεί να προσφέρει η ανάγνωση των στίχων, την οποία κάθε δηµιουργός επιδιώκει, να παρακινηθεί ταυτόχρονα και ο αναγνώστης να επιδιώξει να γνωρίσει καλύτερα τα έργα αυτά.
Εµήνυσε µου Αυγερινός τη γ-κλίνη µου ν’ αφήσω,
όξω στση Κρήτης τα βουνά πάλι να πορπατήσω.
Ντύνοµαι, καλικώνοµαι, παίρνω και το βουργιάλι,
βάνω κεφαλοµάντιλο, βέργα στην αµπασκάλη.
Ογλήγορα βγαίνω στα ψηλά, σε κουτσουνάρι φτάνω,
πίνω και το κρυγιό νερό και σέρνω πάλι απάνω.
Ακροσταλάρω στ’ αοριού καλά χωσµένο σπήλιο,
σιµώνει µου µια λυγερή και λάµπει σα-ν-τον ήλιο·
έχει λουλούδια όµορφα στ’ ολόξανθα µαλλιά τζη,
µπλάβα είναι τα µάθια τζη, ζαλίζ’ η γι-οµορφιά τζη.
Στον αλαβάστρινο λαιµό και µε περίσσα χάρη,
-περασµένο σε µεταξωτή κλωστή- φορεί µαργαριτάρι.
Κι απ’ το σπηλιάρι µε θωρεί κοπέλι µε δοξάρι,
-µαζί µε τσι σαΐτες του- κρατεί το µε καµάρι.
Σέρνει απ’ τη φαρέτρα ντου βερτόνι ξιφωµένο,
το σίντερο στη µπίκα ντου καλά ’ναι πυρωµένο.
Κοκκιάζει τη σαΐτα ντου, το σουβλερό βερτόνι,
δοξεύγει ανεµπόδιστα και στη γ-καρδιά ξαµώνει.
Νιώθω τη γ-κάψα, µε κεντά, την αναπνιά µου στένει,
ίδια στιγµή που το βλέµµα µου στο βλέµµα τζη ’ποµένει.
Αστροπελέκια µε χτυπού σε µπλε µαθιώ µπαΐδα,
χάνω το γ-κόσµο από µπροστά στη µπλάβη καταιγίδα.
Σαΐτεψέ µε ο Έρωτας, το πίβουλο κοπέλι [8],
και άλα µπλίρ’ η µοίρα µου πού να µε πάει θέλει.
Μα φεύγουνε τα νέφαλα και βρίχνω ’δα το φως µου,
άδειος ο πόρος τση σπηλιάς πάλι βγορίζ’ οµπρός µου!
∆ε στέκει ’κεια η λυγερή µούδε και το κοπέλι,
µούδε τη σπούρδα δε θωρώ· τη θήκη µε τα βέλη.
Εις τη γ-καρδιά λαβωµαθιά απόχτησα µεγάλη,
γροικώ το µ-πόνο, χάνοµαι στου νου τη µ-παραζάλη.
Απού τα ψηλά στα χαµηλά κ’ ύστερα πάλι οπίσω,
ο Έρωτας µε οδηγεί στη ζήση να γραντίσω.
Άλλες στιγµές µε τυραννά, στα τάρταρα µε ρίχνει,
και άλλες πρεµαζώνει µε και στη γ-κορφή µ’ αφήνει.
Εκειά που σογκρεµίζει µε ’πό τση ψυχής τα κάστρα,
γίνεται «ο χαιρετισµός των αγγέλω προς τα άστρα» [9],.
Κι εκειά που λέω µια φορά κοντά ’ναι η ευτυχία,
και δυο και τρεις και πιότερες πέφτω στη δυστυχία.
Μέρα και νύχτα στη σπηλιά τη λυγερή γυρεύγω,
θαρρώ για έναν έρωτα µάταιο πως παλεύγω.
Άλλος κιανείς τη λυγερή δεν έχει ’δει στ’ αόρι,
η φαντασία µου άραγες εγέννησε ντη γ-κόρη;
Μα ’βρα µια µέρα στση σπηλιάς ’πό πίσω η-τη ράχη.
κοµµάτι από µεταξωτή κλωστή, σηµάδι πως υπάρχει!
Ελπίδα ’χω πως κάποτες θα ’δώ από το σπήλιο,
πάλι να βγαίνει η ξαθή και όµορφη στον ήλιο.
Τα µπλάβα µάθια ’νεζητώ, τη µ-πλάνα οµορφιά τζη,
τα ζαχαρένια χείλη τζη και τα χρυσά µαλλιά τζη.
Αλίµονο! Είν’ όνειρο! Στο παραµιλητό µου,
ο γέρος µου ταράσσει µε, ξυπνώ µε το στανιό µου.
Σα ντου δηγούµαι τ’ όνειρο σκύβγει µου ψυθιρίζει,
µιαν αρµηνειά π’ ολοτενιάς το νου µου βασανίζει:
«Σ’ αθρώπου µάθια άκριτα αιστήµατα µη χτίσεις,
καλά τη µ-ψυχή ντου γνώρισε πρι να τον αγαπήσεις,
κι όντε στσι στράτες τ’ αοριού και στσι σπηλιές σαλεύγεις,
όι λυγερές, µα τσ’ οµορφιές τση φύσης να γυρεύγεις…».
Όλοι µε κράζουν άπονο κοπέλι δίχως γνώση
Κι αν εµπορούσα θάνατο εθέλασι µου δώσει.
Λέσι πως οι σαΐτες µου, τούτες οι χρουσωµένες,
απού δοξεύγω τσι καρδιές, πως ει φαρµακεµένες.
Συναφορµάς µου σκοτωµοί, πολέµοι και θανάτοι
δηγούνται πως η θάλασσα κι η γης είναι γεµάτη.
Γεώργιος Χορτάτσης, «Πανώρια».
Πράξη Ε’, σκηνή Α’ (Έρωτας, µοναχός), στίχ.3-8 [1]
ΠΗΓΕΣ – ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1.Γεώργιος Χορτάτσης, «Πανώρια». Κριτική έκδοση Εμμ. Κριαρά, αναθεωρημένη με επιμέλεια Κομνηνής Δ. Πηδώνια, Εκδόσεις «Ζήτρος», Θεσσαλονίκη 2007, σελ.271.
2.Μαρίνος Φαλιέρος, «Ερωτικά όνειρα». Κριτική έκδοση Arnold Van Gemert, Εκδόσεις «Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη»,Θεσσαλονίκη 1980, σελ.131, 135
3. Γεώργιος Χορτάτσης, «Ερωφίλη».Επιμέλεια: Στυλιανός Αλεξίου-Μάρθα Αποσκίτη. Εκδόσεις «στιγμή», Αθήνα 2014, σελ.110, 124, 147, 148, 154-155, 169.
4. Βιτσέντζος Κορνάρος, «Ερωτόκριτος». Επιμέλεια: Στυλιανός Αλεξίου. Εκδόσεις «ΕΣΤΙΑ», Αθήνα 2001, σελ. 19, 100, 166.
5. Ανώνυμου, «Η Βοσκοπούλα». Επιμέλεια: Στυλιανός Αλεξίου. Εκδόσεις «ΕΣΤΙΑ», Αθήνα 2007, σελ. 65.
6.Ιωάννης-Ανδρέας Τρωίλος, «Ροδολίνος». Επιμέλεια: Μάρθα Αποσκίτη. Εκδόσεις «στιγμή», Αθήνα 1987, σελ. 64, 83.
7. Μάρκος – Αντώνιος Φώσκολος, «Φορτουνάτος». Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα –Γιάννινα 2004, σελ.68, 70, 108.
8. Ο Έρωτας, ως πίβουλο [επίβουλο = δόλιο, ύπουλο] κοπέλι, αναφέρεται στην «Ερωφίλη», στο στίχο Γ43 και στον Ερωτόκριτο, στους στίχους Β628 και Γ352.
9. Η φράση: «Έρωτας είναι ο χαιρετισμός των αγγέλων προς τα άστρα» ανήκει στον Victor Hugo. (Βλ. Victor Hugo, «Οι Άθλιοι». Μετάφραση-Πρόλογος: Γ. Κοτζιούλας. Εκδόσεις «ΔΑΡΕΜΑ», Αθήνα 1955, τόμ. Β’, σελ. 189).
10.Η φράση «πρι να τον αγαπήσεις» έχει εδώ την έννοια «πριν να τον ερωτευτείς».
11. Στις φωτογραφίες του κειμένου απεικονίζονται τα γλυπτά:
α) «Έρως Τοξοθραύστης», του Γεωργίου Βρούτου (1843-1909). Βρίσκεται στον υπαίθριο χώρο (πάρκο) του Ζαππείου.
β) «Έρως και Ψυχή», του Antonio Canova (1757-1822), στην εκδοχή του έργου που βρίσκεται στο μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης. Μια άλλη εκδοχή του έργου φυλάσσεται στο Λούβρο του Παρισιού.
