Η νέα «µάχη του εµπορίου» αφορά όλες τις ελλειµµατικές οικονοµίες – και κάτι πρέπει να γίνει πριν χαθεί ο έλεγχος, στην κατεύθυνση ενός νέου παγκόσµιου εµπορικού συµβολαίου, δίχως αθέµιτες πρακτικές, µε ισορροπία και ασφάλεια.
1. Ο δυσεπίλυτος γρίφος των δίδυµων ελλειµµάτων. Από τη δεκαετία του 1980 οι Ηνωµένες Πολιτείες ζουν µε ένα µόνιµο δηµοσιονοµικό (σήµερα είναι $1,8 τρις) και εµπορικό έλλειµµα ($1,2 τρις). Το διττό άνοιγµα τροφοδοτείται, αφενός, από υπερ-κατανάλωση που χρηµατοδοτείται µε δανεισµό και, αφετέρου, από αθέµιτο διεθνή ανταγωνισµό: επιδοτήσεις, τεχνητές υποτιµήσεις νοµισµάτων, κεφαλαιακούς ελέγχους, κρυφούς δασµούς. Η πολιτική πρόταση Τραµπ δεν ευαγγελίζεται αποχώρηση από το σύστηµα· υπόσχεται επαναδιαπραγµάτευση κανόνων ώστε: να µειωθεί το αµερικανικό έλλειµµα κατά τρόπο συµµετρικό, να αναγεννηθεί η βιοµηχανία χωρίς χονδροειδή προστατευτισµό και να απαγκιστρωθεί η Αµερική από τον ξένο δανεισµό.
Αν η διαπραγµατευτική αυτή στρατηγική επιτύχει, η Αµερική θα ανακτήσει µέρος της βιοµηχανικής της βάσης και θα εξισορροπήσει το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Το κρίσιµο ερώτηµα, όµως, είναι τι θα πράξουν οι λοιπές ελλειµµατικές οικονοµίες – κυρίως η Ευρωπαϊκή Ένωση – στο νέο σκηνικό καθώς οι ΗΠΑ διαπραγµατεύονται µόνο για την χώρα τους και δεν γίνεται µια συνολική διαπραγµάτευση.
2. Η ευρωπαϊκή «σιωπηλή αιµορραγία» προς την Κίνα. Το εµπορικό ισοζύγιο ΕΕ–Κίνας κατέγραψε το 2023 έλλειµµα %380 δις. Ως τώρα οι Βρυξέλλες το αντιστάθµιζαν µε πλεόνασµα ≈240 δις απέναντι στις ΗΠΑ, χάρη στα γερµανικά αυτοκίνητα, τα φαρµακευτικά και τα µηχανήµατα ακριβείας. Εφόσον η Ουάσιγκτον επιβάλει συµµετρικούς κανόνες «buy-American» ή υψηλότερους δασµούς, το πλεόνασµα αυτό θα συρρικνωθεί δραµατικά.
Ταυτοχρόνως, ό,τι η Κίνα δεν θα διαθέτει πια στην αµερικανική αγορά, θα επιδιώξει να το εκτρέψει στην Ευρώπη σε εξευτελιστικές τιµές. Η ευρωπαϊκή µεταποίηση (χορηγούµενη ήδη από επιδοτήσεις για την πράσινη µετάβαση) κινδυνεύει να συνθλιβεί ανάµεσα σε αυξηµένο ενεργειακό κόστος και φθηνές κινεζικές εισαγωγές.
3. Η (ανύπαρκτη) ασπίδα του Παγκόσµιου Οργανισµού Εµπορίου. Θεωρητικά, ο ΠΟΕ είναι ο φυσικός διαιτητής των εµπορικών στρεβλώσεων. Στην πράξη, όµως, είναι «τίγρης χωρίς δόντια» καθώς :
Ο Μηχανισµός επίλυσης διαφορών παραµένει ουσιαστικά παραλυµένος, καθώς µέχρι σήµερα δεν κατάφερε να αποτρέψει την γιγάντωση των αθέµιτων πρακτικών στο διεθνές εµπόριο όπως: µη‑δασµολογικά εµπόδια, τεχνητή υποτίµηση του νοµίσµατος, εµπόδια στην αµοιβαία πρόσβαση στο εµπόριο, επιβάλουν δασµούς, επιδοτήσεις στην εργασία και στη βιοµηχανία, ευνοϊκά δάνεια σε εξαγωγικές επιχειρήσεις, επιβολή κεφαλαιακών ελέγχων στους κατοίκους τους για να µην εισάγουν αγαθά κλπ.
Οι κανόνες για επιδοτήσεις είναι συγκεχυµένοι καθώς επιτρέπουν παραθυράκια (π.χ. «πράσινες» ή άλλες στρατηγικές επιχορηγήσεις).
∆εν υπάρχει διαφάνεια κρατικών δανείων καθώς η Κίνα δεν γνωστοποιεί τις πραγµατικές επιδοτήσεις κρατικών τραπεζών στις εξαγωγικές επιχειρήσεις και έχει το µεγαλύτερο πλεόνασµα πάνω από $1,2 τρις.
Ελλείψει του ρόλου που έπρεπε να παίξει ο ΠΟΕ δεν µπορεί να αποτρέψει συστηµατικές αθέµιτες πρακτικές. Άρα οι ΗΠΑ, και ενδεχοµένως, σύντοµα η ΕΕ, αλλά και άλλες ελλειµµατικές χώρες στρέφονται σε µονοµερείς ή «συµµαχικές» λύσεις.
4. ∆ύο σενάρια: επιτυχία ή αποτυχία των διαπραγµατεύσεων για ένα δίκαιο διεθνές εµπόριο. Οι διαπραγµατεύσεις έχουν ήδη ξεκινήσει µε κάποιες χώρες, στα πλαίσια των 90 ηµέρων αναβολής των δασµών της 2ης Απρίλιου, αλλά η πιο σηµαντική θα είναι αυτή µε την Κίνα.
Σε περίπτωση επιτυχίας οι ΗΠΑ θα βιώσουν µείωση δίδυµου ελλείµµατος, αναβίωση βιοµηχανίας προηγµένης τεχνολογίας. Η ΕΕ διατηρεί µέρος του πλεονάσµατος µε ΗΠΑ, κερδίζει πρόσβαση σε κινεζική αγορά υπηρεσιών, καθώς η Κίνα ναγκάζεται να ενισχύσει τη ζήτηση στο εσωτερικό. Ο ΠΟΕ αναβαθµίζεται ως «φύλακας» νέων κανόνων και θα έχουµε µείωση γεωοικονοµικών εντάσεων.
Σε περίπτωση αποτυχίας θα υπάρξει διάσπαση του συστήµατος παγκόσµιου εµπορίου, µε νέα κύµατα δασµών και επιδοτήσεων. Οι ΗΠΑ θα βιώσουν Προσωρινή ανακούφιση ελλείµµατος και κίνδυνο πληθωρισµού. Η ΕΕ χάνει το πλεόνασµα µε ΗΠΑ ($240 δις) και το έλλειµµα µε Κίνα εκρήγνυται.
Ο ΠΟΕ αδρανεί, το σύστηµα εµπορίου κατακερµατίζεται σε ζώνες δασµών και νοµισµάτων. Οι χώρες πιέζονται να υιοθετήσουν σκληρότερους αµυντικούς µηχανισµούς, δηµιουργείτε πολυµερές σύστηµα σε «σιωπηρό λήθαργο», µε περιφερειακά µπλοκ εµπορίου και νοµισµατικές ζώνες συναλλαγών σε τοπικά νοµίσµατα.
5. Τι µπορεί (και πρέπει) να κάνει η Ευρωπαϊκή Ένωση; α) Ευρωπαϊκή ρήτρα αντι-επιδοτήσεων, µε έναν ενεργό µηχανισµό εξισορρόπησης που επιβάλλει προσωρινούς δασµούς όταν αποδεικνύεται κρατική επιδότηση τρίτης χώρας, β) Κοινά ευρωοµόλογα για ηχηρή βιοµηχανική ανάπτυξη, αντί για κατακερµατισµένες εθνικές ενισχύσεις, έκδοση κοινών οµολόγων για χρηµατοδότηση ηµιαγωγών, ΑΙ-clouds· ενοποιηµένο πλαίσιο, λιγότερος κατακερµατισµός, γ) Συµµαχία «Deficit 20» , µε την δηµιουργία άτυπης οµάδας ελλειµµατικών χωρών (ΗΠΑ, πολλές χώρες τις ΕΕ, Ινδία, Καναδάς, Αυστραλία, Ν. Αφρική κ.ά.) µε στόχο να πιέσουν συλλογικά στον ΠΟΕ για αυστηρότερους κανόνες επιδοτήσεων και διαφάνειας, δ) Στοχευµένη δηµοσιονοµική χαλάρωση υπέρ της έρευνας, αν η Κίνα «ξεφορτώσει» πλεονάζουσα παραγωγή στην ευρωπαϊκή αγορά, η ΕΕ οφείλει να επενδύσει σε τοµείς υψηλής αξίας όπου ο κινεζικός ανταγωνισµός είναι µικρότερος (φαρµακοβιοµηχανία, ναυτιλιακός εξοπλισµός, αεροδιαστηµική), ε) Ψηφιακός φόρος σύνοψης, αντί για γενικευµένους δασµούς, εφαρµογή ψηφιακού τέλους στα ψηφιακά οικοσυστήµατα που εδραιώνουν δεσπόζουσα θέση στην Ευρώπη χωρίς παραγωγική επένδυση (π.χ. πλατφόρµες τρίτων χωρών).
6.
Μπορεί να αναστηθεί ο ΠΟΕ; Ο ΠΟΕ χρειάζεται τρία άλµατα: α) Αναβίωση του ρόλου µε συµφωνία των κυριότερων χωρών ΗΠΑ–ΕΕ–Ιαπωνίας, β) Κώδικας επιδοτήσεων 2.0 µε υποχρεωτική κοινοποίηση κρατικών δανείων/φοροαπαλλαγών όταν αθροιστικά υπερβαίνουν το 0,5 % του ΑΕΠ κλάδου, γ) Ταχεία διαδικασία διαιτησίας (fast-track) για µέτρα εθνικής ασφάλειας, ώστε οι χώρες να µη χρησιµοποιούν αυτό το επιχείρηµα ως γενική δικαιολογία επιβολής δασµών. Αν δεν γίνουν αυτά, ο ΠΟΕ θα παραµείνει «φόρουµ συζητήσεων», και οι κύριες δυνάµεις θα στραφούν σε ad-hoc συµφωνίες.
7.
Ο κίνδυνος ενός κατακερµατισµένου κόσµου. Η αποτυχία διεθνούς συµβιβασµού θα γεννήσει τρία ρήγµατα: α) Νοµισµατικό: µπλοκ δολαρίου εναντίον µπλοκ γιουάν· πολλαπλά συστήµατα πληρωµών, β) Τεχνολογικό: ασύµβατα οικοσυστήµατα 5G, cloud, chips· υψηλότερο κόστος συναλλαγών, γ) Κλιµατικό και ενεργειακό: χωριστά πρότυπα πράσινης βιοµηχανίας, µε αποτέλεσµα «αγορές άνθρακα» που λειτουργούν ως συγκεκαλυµµένοι δασµοί. Οι οικονοµίες µε χρόνια ελλείµµατα θα είναι οι πρώτες χαµένες: θα εισάγουν πληθωρισµό και γεωπολιτικό ρίσκο χωρίς να µπορούν να αντεπιτεθούν. Θα ακολουθήσουν οι χώρες µε εµπορικά πλεονάσµατα όπου δεν θα µπορούν να διαθέτουν την υπερπαραγωγή και θα χάσουν τις επενδύσεις τους.
8. Ανάγκη για «συµµετρικό πραγµατισµό». Η εξίσωση «παγκόσµιο εµπόριο – δηµοσιονοµική πειθαρχία – εθνική ασφάλεια» µετατρέπεται από πολιτική πολυτέλεια σε υπαρξιακή αναγκαιότητα.
Για τις ΗΠΑ, επιτυχής συµφωνία σηµαίνει περιορισµό δίδυµων ελλειµµάτων και σταδιακή απεξάρτηση από ασιατικές πιστώσεις. Για την ΕΕ, σηµαίνει στρατηγική αυτονοµία: αµυντικά µέτρα κατά της πλεονάζουσας κινεζικής παραγωγής, κοινές επενδύσεις υψηλής τεχνολογίας και διπλωµατική πίεση για νέο κώδικα ΠΟΕ.
Για τον ΠΟΕ, είναι η ύστατη ευκαιρία να αποδείξει ρυθµιστική επάρκεια· αλλιώς θα απαξιωθεί οριστικά.
Η ιστορία διδάσκει ότι όταν ηγεµονικές δυνάµεις αποσύρονται χωρίς κανόνες, αφήνουν κενό που γεµίζει από συγκρούσεις. Αντιθέτως, όταν αναδιατάσσουν το σύστηµα µε κανόνες συµµετρικούς και εφαρµόσιµους, εξασφαλίζουν µεταβατική σταθερότητα – προς όφελος και των ελλειµµατικών και των πλεονασµατικών οικονοµιών. Την αναδιάταξη την ξεκινούν οι ΗΠΑ αλλά πρέπει να ακολουθήσουν και οι άλλες χώρες µε εµπορικά ελλείµατα να καθίσουν στο τραπέζι των διαπραγµατεύσεων.
Ο χρόνος για συλλογική µεταρρύθµιση λιγοστεύει· αν οι χώρες δεν δράσουν σύντοµα, ο κόσµος θα οδεύσει σε ένα «σκοτεινό µεσαίωνα» προστατευτισµού όπου ο ισχυρότερος επιβάλει τους δικούς του κανόνες. Το στοίχηµα, λοιπόν, δεν είναι απλώς εµπορικό· είναι βαθύτατα πολιτικό – δηλαδή, ζήτηµα επιβίωσης εύθραυστων δηµοκρατιών σε µια εποχή γεωοικονοµικής τρικυµίας.
Η ερώτηση πλέον δεν είναι αν θα αλλάξει το σύστηµα, αλλά πότε και µε πόσο κόστος. Όσο αργούν οι συλλογικές λύσεις, τόσο µεγαλώνει ο πειρασµός των µονοµερών κινήσεων. Και τότε όλοι, µικροί και µεγάλοι, θα πληρώσουµε ακριβά το τίµηµα ενός νέου, κατακερµατισµένου εµπορικού Μεσαίωνα.
*Ο Γιώργος Ατσαλάκης είναι οικονοµολόγος,
αναπληρωτής Καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης
**Η Ιωάννα Ατσαλάκη
είναι διδάσκων Πολυτεχνείου Κρήτης
Εργαστήριο Ανάλυσης ∆εδοµένων
και Πρόβλεψης
