Πέμπτη, 28 Μαρτίου, 2024

Τα χρονοσκοπεία της Κρήτης

Τα κτίσματα δεν κουβαλούν μονάχα την ιστορία τη δικιά τους και των ανθρώπων που έζησαν σε αυτά, αλλά μαρτυρούν πολλά για τον πολιτισμό, την εποχή που χτίστηκαν και τις πρακτικές που επικρατούσαν τότε. Αυτό καταδεικνύει και η έρευνα που έκανε ο ιστορικός ερευνητής Κώστας Ράλλης για το “αραβικό περίπτερο” που υπήρχε στην πλατεία της Σπλάντζιας έως τις αρχές του περασμένου αιώνα.
Μια έρευνα για ένα περίτεχνο κτίσμα που στην πορεία της τού αποκάλυψε τον ρόλο που είχαν τα χρονοσκοπεία επί οθωμανικής αυτοκρατορίας και την ιδιαίτερη αποστολή των χρονομετρών, οι οποίοι θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν σαν οι θεματοφύλακες του χρόνου. Οι “διαδρομές” ταξιδεύουν πίσω στα χρόνια της οθωμανικής κατοχής της Κρήτης και ακολουθούν τον Κώστα Ράλλη στην έρευνά από το “αραβικό περίπτερο” μέχρι τα αστέρια…

Η έρευνα

Ψάχνοντας για περισσότερα στοιχεία για το αραβικό περίπτερο των Χανίων που βρισκόταν στην πλατεία της Σπλάντζιας, ένα περίτεχνο κτίσμα που δεν σώζεται σήμερα, βρήκαμε ότι είχε χρήση χρονοσκοπείου.
Από τον σαλναμέ (επετηρίδα) του 1875, είδαμε ότι υπήρχε και δεύτερο αντίστοιχο κτήριο στα Χανιά, καθώς επίσης ένα στο Ρέθυμνο και άλλο ένα στο Ηράκλειο.
Η έρευνά μας επικεντρώθηκε σε αποδείξεις πληρωμών θρησκευτικών λειτουργών που μας οδήγησαν στο να τα εντοπίσουμε.
Σε αυτά τα χρονοσκοπεία εργάζονταν οι χρονομέτρες (muvakkit) από τις πρώτες μέρες της αυτοκρατορίας και δουλειά τους ήταν ο καθορισμός του χρόνου προσευχής και νηστείας με τη μέγιστη ακρίβεια.
Ο υπολογισμός αυτών των χρόνων εξαρτούνταν από την παρατήρηση των ουρανίων σωμάτων και από τον μαθηματικό υπολογισμό που βασιζόταν σε λεπτομερείς αστρονομικούς πίνακες. Ο muvakkit ήταν υπεύθυνος για τη διατήρηση αυτού που ο Ντέιβιντ Κίνγκ αποκαλούσε «συγχρονισμός με τους ουρανούς».

Τι είναι το χρονοσκοπείο

Το muvakkithane (χώρος χρονομέτρησης), προέρχεται από το “vakit” που στην αραβική σημαίνει ένα μέρος που κτίστηκε για να καθορίσει την ώρα της προσευχής και ταυτόχρονα να διεξάγει αστρονομικές μελέτες σε μικρή κλίμακα κατά την Οθωμανική περίοδο.
Το άτομο που είναι υπεύθυνο για να καθορίσει την ώρα καθώς και τους χρόνους προσευχής στην αίθουσα χρονομέτρησης ονομάζεται muvakkit.
Ο πρώτος και ο πιο διάσημος muvakkit κατά την Οθωμανική περίοδο ήταν ο Αλή Κουστσού.
Μερικοί από τους μουβακκίτ ασχολήθηκαν με την αστρονομία και έχουν τραβήξει την προσοχή με τις αστρονομικές τους μελέτες.
Ειδικά ο σεΐχης Βεφά Τακιγιουντίν και ο Νταρεντελί Μεχμέτ Εφένδης είναι από τους επιστήμονες αυτής της περιόδου που πραγματικά άφησαν το στίγμα τους.
Μουβακκιτχανέ, δωρεές και κύρος.

Αν ο κύκλος της προσευχής ήταν ένα είδος δημόσιου ρολογιού, ο χρονομέτρης (μουβακκίτ), ήταν ο τεχνικός του.
Οι μουβακκίτ εργάζονταν σε οθωμανικά τεμένη από τις πρώτες μέρες της αυτοκρατορίας και δουλειά τους ήταν ο καθορισμός του χρόνου, κυρίως του χρόνου προσευχής και νηστείας με τη μέγιστη ακρίβεια.
Οι υπολογισμοί αυτών των χρόνων εξαρτούνταν από την παρατήρηση των ουρανίων σωμάτων και από τον μαθηματικό υπολογισμό που βασιζόταν σε λεπτομερείς αστρονομικούς πίνακες.
Οι μουβακκίτ σε όλη την οθωμανική αυτοκρατορία λειτουργούσαν υπό την εξουσία του επικεφαλής αστρονόμου της αυτοκρατορικής αυλής (munne-ccimbasi), o ίδιος που είχε συνθέσει τα επίσημα ημερολόγια.
Ακόμη, όπως θα δούμε παρακάτω, τα χρονοσκοπεία (μουβακκιτχανέ) είχαν χτιστεί από σουλτάνους και υψηλούς αξιωματούχους και είχαν σκοπό να διαφημίζουν τη δύναμή τους.
Η δωρεά του μουβακκιτχανέ ήταν μέσα σε μια μακρά παράδοση της οθωμανικής ισλαμικής φιλανθρωπίας. Μέσα από τη δραστηριότητα αυτή οι Οθωμανοί μεγαλοπρεπείς επεδείκνυαν την ευσέβειά τους και την καλοσύνη τους και ότι νοιάζονται για το λαό.
Δεδομένου ότι η ώρα των προσευχών θεωρούνταν ως εξαιρετικά σημαντική, το χτίσιμο των χρονοσκοπείων ήταν μια ευσεβής πράξη που ωφελούσε το κοινό.
Οι σουλτάνοι και οι υψηλοί αξιωματούχοι ανάλαβαν την κατασκευή τέτοιων χρονοσκοπείων ειδικά κατά τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα.
Στην Κωνσταντινούπολη του 18ου αιώνα παρατηρήθηκε σημαντική εντατικοποίηση των εργασιών κατασκευής και ανακαίνισης.
H Shirin Hamadeh αναφέρει ότι αυτή η οικοδομική έκρηξη συνδυάστηκε από μια άνευ προηγουμένου αύξηση του αριθμού των ποιημάτων χρονογράμματος (tarih) που συντάχθηκαν για να τιμήσουν την κατασκευή ή ανακαίνιση συγκεκριμένων κτηρίων.
Για τους σουλτάνους και τους ανώτατους αξιωματούχους που ξεκίνησαν και χρηματοδότησαν τα έργα, τέτοια ποιήματα είχαν το προφανές όφελος της δημοσιοποίησης της καλοσύνης και της ευσέβειάς τους μέσω του εξαιρετικά σημαντικού μέσου της ποίησης.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, χρονογράμματα γράφτηκαν στα ίδια τα κτήρια και χρησίμευσαν για την περαιτέρω διάδοση αυτού του μηνύματος.
Παρόμοια χρονογράμματα γράφτηκαν στους τοίχους μερικών μουβακκιτχανέ, μια παράδοση που συνεχίστηκε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα.

Το χρονοσκοπείο των Χανίων (Muvakkithane)

Το γνωστό ως το «Αραβικό Περίπτερο» στην πλατεία της Σπλάντζιας, ήταν ένα περίτεχνο οίκημα που κατεδαφίστηκε με την αποχώρηση των Μουσουλμάνων.
Το περιοδικό Σερβέτ Φουνούν είχε κάνει αναφορά για το χρονοσκοπείο αυτό (τον Οκτώβρη του 1894) με φωτογραφία που είχε δύο ρολόγια στα παράθυρα, με δύο διαφορετικά συστήματα χρόνου.
Το τότε Δημοτικό Συμβούλιο είχε απαντήσει αρνητικά σε αίτηση ομάδας πολιτών για την κατεδάφισή του. Όμως αυτοί πήραν το νόμο στα χέρια τους ή μάλλον στις αξίνες τους. Μια νύχτα του Μάη του 1924, το γκρέμισαν καθώς ενοχλούσε το θρησκευτικό αίσθημα των μόλις απελευθερωμένων Κρητικών.
Για το Αραβικό περίπτερο ο Μανόλης Μανούσακας είχε γράψει: «Το Αραβικό περίπτερο ή μουβακιτχανέ, ή σε μετάφραση το χρονοσκοπείο, αφού μάλλον είχε στο εσωτερικό του ένα μικρό ρολόι, και μοίραζε νερό στους περαστικούς από τη διπλανή υπόγεια κρήνη. Γκρεμίστηκε σαν μισητό οθωμανικό κατάλοιπο και υπήρχε στη δυτική πλευρά της πλατείας της Σπλάντζιας».
Όπως λέει ο Μιχάλης Ανδριανάκης «ήταν από πλίνθους, καλυμμένους από χρωματιστό σουβά. Βρήκαμε μερικά κομμάτια στα μπάζα που υπήρχαν στην κρήνη».
Ο Ευθύμης Λεκάκης, νομικός, συγγραφέας και ιστορικός ερευνητής, θεωρεί ότι θα έπρεπε να κατασκευαστεί ένα πιστό αντίγραφο του μουβακιτχανέ της Σπλάντζιας.

Το δεύτερο χρονοσκοπείο των Χανίων

Είδαμε ότι στο Σαλναμέ του 1875 της Κρήτης, στα Χανιά υπήρχαν δύο χρονοσκοπεία, από τα οποία μόνο το ένα είχε αποτυπωθεί σε φωτογραφία. Η έρευνά μας σε αποδείξεις πληρωμής θρησκευτικών λειτουργών βρήκε ότι υπάρχει μεγάλη πιθανότητα, το δεύτερο, να βρισκόταν στο χώρο του τεμένους του Κοτζά Μουσά Πασά (Τζαμί Καπετάν Μουσά Πασά).
Σε απόδειξη πληρωμής με υπογραφή του muvakkit Mehmed, αναφέρεται ότι έλαβε 350 γρόσια από το ταμείο Εφκαφίου Χανίων, που αντιστοιχεί στο 7μηνο καθήκον του για την περίοδο 1309 Kanoun-I Sani 1310, ως χρονομέτρης στο Kapudan-Sani Musa pasha Cami-I Serif ( 31 Temmuz 1310) 12-8-1894.
Πρόκειται για τον καθεδρικό ναό των Λατίνων Duomo, αφιερωμένο στην Παναγία που είχε χτιστεί στα μέσα του 13ου αιώνα, πάνω στα ερείπια μεγάλης παλαιοχριστιανικής βασιλικής.
Οι Τούρκοι μετέτρεψαν τον ναό σε τζαμί από τις πρώτες μέρες της κατάκτησης. Στη θέση του καμπαναριού υψώθηκε μιναρές, ενώ ως μιχράμπ είχε προστεθεί ένα εντυπωσιακό αναγεννησιακό θύρωμα από γειτονικό κτήριο.
Προικίστηκε με τα εισοδήματα 28 καταστημάτων, ενός κελαριού, 5 φούρνων, 3 μύλων, σπιτιών και 2 κήπων. Ως βακούφια του δόθηκαν και δύο χωριά. Διέθετε ιμάμη και ιεροκήρυκα, 3 μουεζίνηδες, 1 επίτροπο, 2 φύλακες, 1 λογιστή, 1 μουταβελή (διαχειριστή), σύμφωνα με την οθωμανική απογραφή του 1650 που δημοσίευσε ο κ. Νικολακάκης.
Η παρούσα έρευνα απέδειξε ότι διέθετε και μουβακκίτ (χρονομέτρη), τον Μεχμέτ ( 12-8-1894).

Το χρονοσκοπείο του Ρεθύμνου

Την πληροφορία περί ύπαρξης χρονοσκοπείου στο Ρέθυμνο μας τη δίνει ο Σταύρος Σφακιωτάκης στη σεμιναριακή του εργασία “Εκπαιδευτικά και θρησκευτικά ιδρύματα στη ύστερη Οθωμανική Κρήτη με βάση το σαλναμέ του 1875”.
Στον πίνακα με τα αγαθοεργά και ευσεβή καθιδρύματα της Κρήτης, όπως καταγράφεται στο σαλναμέ του 1875, βλέπουμε ότι υπήρχαν δύο χρονοσκοπεία στα Χανιά, ένα στο Ηράκλειο και ένα στο Ρέθυμνο.
Στα Χανιά, το ένα υπήρχε στην πλατεία της Σπλάντζιας δυτικά του τότε τεμένους Χουνκιάρ, στον πρώτο χριστιανικό ναό του Αγίου Νικολάου των Δομινικανών που έγινε τζαμί.
Για το Ρέθυμνο, το χρονοσκοπείο πιθανότατα βρισκόταν στο χώρο του τεμένους του Χατζή Καρά Μουσά Πασά (στην αρχή της σημερινής οδού Αρκαδίου).
Από ένα Οθωμανικό έγγραφο της 25-8-1890 που εντοπίσαμε, αναφέρεται η μισθοδοσία των θρησκευτικών λειτουργών του τεμένους αυτού, μεταξύ των οποίων αναφέρεται και το όνομα του muvakkit (χρονομέτρη) Mehmed Semseddin, με μισθό 50 γρόσια.
Ως εκ τούτου, είναι πολύ πιθανόν, και σ’ αυτό συμφωνεί και ο Μαρίνος Σαρηγιάννης (Ερευνητής Α’, Τομέας Οθωμανικής Ιστορίας, ΙΤΕ/ΙΜΣ), το χρονοσκοπείο αυτό να βρισκόταν στο χώρο αυτό.

Το χρονοσκοπείο του Ηρακλείου

Το σεμπίλι του Ιμπραήμ αγά στην πλατεία Κορνάρου στο Ηράκλειο.

Σε οθωμανικό έγγραφο που εντοπίσαμε ψάχνοντας αποδείξεις πληρωμής του προσωπικού των τζαμιών, βρήκαμε ότι στο τζαμί του Αμπντουραχμάν πασά των γενιτσάρων ή Αμπντή τζαμί, τον Ιούνιο του 1883 χατίπης ήταν ο Σελήμ Χακί, ιμάμης ο Μουσταφά Σερίφ Εφένδης, δάσκαλος ο Μεχμέτ Εφένδης και μουβακκίτ ο Μουσταφάς.
Ο χατίπης Σελήμ Χακί, ο ιμάμης Μουσταφά Σερίφ Εφένδης, ο δάσκαλος Μεχμέτ Εφένδης, ο μουεζίνης και διευθυντής και ο μουβακκίτ Μουσταφάς που δούλευαν στο τζαμί Αμπντουραχμάν πασά έλαβαν τους μισθούς των από το Ταμείο Ηρακλείου (12-6-1883).
Το τζαμί αυτό βρισκόταν στην οδό 1866, στην αγορά. Περίπου στη μέση της οδού, σε ένα κατάστημα με είδη ρουχισμού, σε μια γωνία, σώζεται ένα απομεινάρι με το μιχράμπ και με αραβική γραφή στο τελείωμά της. Πρόκειται για τον ναό της Παναγίας της Τριμάρτυρης που οι Τούρκοι είχαν μετατρέψει σε τζαμί.

Εργαλεία στο χρονοσκοπείο

Το μιχράμπ από το Αμπντή τζαμί σε κατάστημα με είδη ρουχισμού στο Ηράκλειο στην οδό 1866.

Υπήρχε ένα εργαλείο που ονομαζόταν “αστρολάβος” που χρησιμοποιούνταν από τον
μουβακκίτ για να καθορίσει την ώρα, να προετοιμάσει το χρονοδιάγραμμα του μήνα του Ραμαζανιού, να καθορίσει την ώρα της προσευχής και να υπολογίσει τη μετάβαση του μεσημβρινού.
Για τον ακριβή προσδιορισμό του χρόνου χρησιμοποιούνταν ένα τριγωνικό εργαλείο μέτρησης που ονομάζεται “πίνακας rubu”.
Προκειμένου να προσδιοριστεί το ύψος του ήλιου και των άστρων με την έννοια των αστρονομικών δραστηριοτήτων, προτιμήθηκε μια κυκλική συσκευή μέτρησης που ονομάζεται “daireyi muadel”.
Αυτά είναι τα παραδοσιακά εργαλεία των μουβακκίτ. Σαν αποτέλεσμα της εξέλιξης στις συσκευές μέτρησης, περιλαμβάνονται επίσης πολλά εργαλεία που σχετίζονται με τον χρόνο και το ημερολόγιο, όπως η κλεψύδρα, το ηλιακό ρολόι, ο εξάντας, το καντράν και το μηχανικό ρολόι.

Τα χρονοσκοπεία σήμερα

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αμπντουλμεσίτ, κατά την Οθωμανική εποχή, άρχισαν να κατασκευάζονται τετράγωνα ρολόγια και τα μηχανικά ρολόγια έγιναν πιο δημοφιλή.
Ως εκ τούτου, δεν υπάρχει πλέον καμιά ανάγκη για τα χρονοσκοπεία. Ωστόσο, αρκετοί άνθρωποι ελέγχουν τα μηχανικά ρολόγια τους, μπαίνοντας στις αίθουσες χρονομέτρησης (στην Τουρκία), ως παράδοση, και καθορίζουν την ώρα.
Μετά την ανακήρυξη της δημοκρατίας στην Τουρκία, τα χρονοσκοπεία συνέχισαν τη λειτουργία τους μέχρι το 1952, οπότε και έκλεισαν οριστικά.

Oι Oθωμανικοί σαλναμέδες

Σελίδες από το σαλναμέ του 1892.

Οι Οθωμανικοί σαλναμέδες (επετηρίδες) θεωρούνται σημαντική πηγή πληροφοριών.
Ο σαλναμές της Κρήτης του 1875 περιέχει καταγραφές σχολείων, μουσουλμανικών και χριστιανικών ανά επαρχία, των ιερών ιδρυμάτων, ανά θρήσκευμα και επαρχία, καθώς και των φρουρίων του νησιού.
Τα κείμενα αυτά εκδίδονταν ετησίως για να παρουσιάσουν εκτενώς τα γεγονότα της χρονιάς. Σκοπός τους ήταν να δημιουργήσουν μια επικοινωνία ανάμεσα στο κέντρο και τις επαρχίες και ανάμεσα στην εξουσία και τους υπηκόους και να αποτελούν πηγή πληροφοριών για τους υπαλλήλους και τον απλό λαό.
Συνήθως περιέχουν πληροφορίες ιστορίας, γεωγραφίας, νομικής, στατιστικά στοιχεία, πληροφορίες για τη διοικητική δομή, το στρατό, ακόμη και βιογραφίες προσώπων από κάθε χώρο της δημόσιας ζωής.
Η λέξη salname περιέχει δύο περσικές λέξεις που σημαίνουν «έτος» και «βιβλίο ή γράμμα».
Ο όρος συναντάται μετά την περίοδο του Τανζιμάτ.
Σήμερα στα τουρκικά ο αντίστοιχος όρος είναι yillik, στα γαλλικά annuaire και στα αγγλικά year book.
Tα έγγραφα αυτά καλύπτουν την περίοδο 1847-1918 και ποικίλουν σε μέγεθος, από 100 έως και 1000 σελίδες.
Αποτελούν βασικές πηγές της ύστερης οθωμανικής περιόδου και συχνά περιέχουν σχέδια, διαγράμματα, ακόμη και χάρτες.
Επίσης, δίνουν πληροφορίες ακόμη και για την σύνθεση του πληθυσμού ανά φύλα, και πληθυσμιακά στοιχεία (γεννήσεις, θάνατοι).
Οι επαρχιακοί σαλναμέδες περιέχουν πληροφορίες για τη διοικητική δομή κάθε επαρχίας, καταλόγους των αξιωματούχων, πληροφορίες τοπικής ιστορίας και γεωγραφίας, οικονομικές και εμπορικές δραστηριότητες, στοιχεία για τον πληθυσμό και την εκπαίδευση.
Στην επετηρίδα του 1875 (Salname-I Vilayet Girid 1292 (7-2-1875/27-1-1876) καταγράφεται ο αριθμός ιερών κτισμάτων ανά επαρχία και γίνεται αναφορά σε τεκέδες, μεντρεσέδες, κρήνες και χρονοσκοπεία.
Επίσης καταγράφονται τα καθολικά μοναστήρια και οι δύο εβραϊκές συναγωγές στα Χανιά.
Για τα υπόλοιπα λατρευτικά κτήρια, χριστιανικά και μουσουλμανικά, δίνονται μόνο αριθμητικές καταγραφές ανά επαρχία, οπότε η ταύτιση είναι μάλλον αδύνατη.
Ο Πρακτικίδης καταγράφει ονομαστικά τα τεμένη των πόλεων της Κρήτης, αλλά το κείμενό του είναι αρκετά προγενέστερο (1818) από το σαλναμέ.

Επιμέλεια: Δημήτρης Μαριδάκης

Βιβλιογραφία – πηγές

-Avner Wishnitzer, Reading Clocks, Alla Turca: Time and Society in the late Ottoman Empire
-Duman Hasan, A bibliography and union catalogue of Ottoman yearbooks
-Mανώλη Μανούσακα, Τζαμιά, Τεκέδες και Τουρμπέδες στο Νομό Χανίων, Χανιά 2013, Εκδόσεις Έρεισμα
-Σφακιωτάκη Σταύρου, Εκπαιδευτικά και θρησκευτικά ιδρύματα στην ύστερη Οθωμανική Κρήτη με βάση το σαλναμέ του 1875, Academia.edu/12399822
www.motleyturkey.com/timing-rooms-muvakkithane

Home


e-storieskritis.gr/2020/08/1866.html
el.wikipedia.org/wiki/Μίλιον
chaniahistory.gr
https://www.facebook.com/groups/Kritiki.Politeia
geografikoi.gr/prwtosmesimvrinos
-King-The Astrolabe 18.102018pdf-Academia.edu
-El.wikipedia.org/wiki/Σαλάτ
-Κώστα Ράλλη, Τα 396 βακουφικά κτήματα του τεμένους του Καρά Μουσά Πασά, του Σαντζάκμπεη της Ρεθύμνης, εφ. Ρέθεμνος, 23.02.2022
– www.tez.yok.gov.tr


Ακολουθήστε τα Χανιώτικα Νέα στο Google News στο Facebook και στο Twitter.

Δημοφιλή άρθρα

Αφήστε ένα σχόλιο

Please enter your comment!
Please enter your name here

Εντός εκτός και επί τα αυτά

Μικρές αγγελίες

aggelies

Βήμα στον αναγνώστη

Στείλτε μας φωτό και video ή κάντε μία καταγγελία

Συμπληρώστε τη φόρμα

Ειδήσεις

Χρήσιμα