Στα ίχνη των Αφρικανών – Χαλικούτηδων της Κρήτης

Ενα ξεχωριστό κεφάλαιο της τοπικής ιστορίας, αποτελούν οι Αφρικανοί που έζησαν στα Χανιά και την Κρήτη από το 1645 μέχρι το 1967, δηλαδή για 300 περίπου χρόνια αλλά και οι λεγόμενοι “Χαλικούτηδες”. Αφρικανοί και εκείνοι, που ήρθαν στην Κρήτη για να εργαστούν και ο λαός τους έδωσε αυτόν τον χαρακτηρισμό που επιδέχεται πολλές ερμηνείες.

Ποια όμως η διαφορά των “Χαλικούτηδων” από τους υπόλοιπους Αφρικανούς, όπως τον Σαλή τον Βαρκάρη ο οποίος ήταν μεν Αφρικανός αλλά όχι Χαλικούτης.

Πότε ακριβώς έζησαν οι Αφρικανοί και ιδιαίτερα οι Χαλικούτηδες στην Κρήτη; Τι τους ένωνε και τι τους… χώριζε. Τι συνέβη με τα γεγονότα του 1896; Πότε καταστράφηκε ο οικισμός τους στο Κουμ Καπί. Και γιατί “εμεινε” η λέξη “Χαλικούτης” που χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα.

Απαντήσεις σε όλα αυτά, αναζητήσαμε με τη βοήθεια του ιστορικού ερευνητή, Μανώλη Μανούσακα ο οποίος μας παραχώρησε φωτογραφικό υλικό από το προσωπικό του αρχείο, το οποίο δημοσιεύεται πρώτη φορά, και του Ρεθυμνιώτη δικηγόρου Χαρίδημου. Ανδρ. Παπαδάκη, ο οποίος το 2008 είχε κυκλοφορήσει, ύστερα από έρευνα, το βιβλίο: “Οι Αφρικανοί στην Κρήτη. Χαλικούτες”.

Ήταν το 1645 όταν εμφανίζονται οι πρώτοι Αφρικανοί με την πολιορκία των Χανίων από την οθωμανική αυτοκρατορία, στην οποία συμμετείχαν ως πολεμιστές. Γύρω στο 1830 έφτασαν και άλλοι από τη Βεγγάζη της Λιβύης για βιοποριστικούς λόγους. Εκαναν τις πιο περιφρονημένες δουλειές. Χαρακτηρίστηκαν “Χαλικούτηδες” και στην ουσία αποτελούσαν μια δική τους κοινότητα μέσα στην κοινότητα των μουσουλμάνων μαζί με τους υπόλοιπους Αφρικανούς.

Σύμφωνα με τον Μαν. Μανούσακα, «η πολυεθνική Οθωμανική αυτοκρατορία χρησιμοποιούσε Αφρικανούς αλλά και Άραβες μουσουλμάνους σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της, τόσο για οικονομικούς όσο και για στρατιωτικούς σκοπούς. Στην πολιορκία των Χανίων το 1645 χρησιμοποιήθηκε και στρατιωτικό σώμα από Βορειοαφρικανούς, οι οποίοι άφησαν το στίγμα τους τότε σε μια συνοικία της πόλης: Το Τζετζαέρ (ή Τζιτζαέρ) κολού, που σημαίνει “Αλγερινή φρουρά”. Τους Αφρικανούς που χρησιμοποιούνταν ως σκλάβοι λόγω της σωματικής τους αντοχής, τους έφερναν στα Χανιά (όπως και την υπόλοιπη Κρήτη) συγκεκριμένοι δουλέμποροι και στις αρχές του 19ου αιώνα τους πωλούσαν σε ένα κατάστημα της σημερινής οδού Καραολή – Δημητρίου όπως λέγεται. Όμως το 1830 η Οθωμανική διοίκηση κατάργησε τη δουλεία, αρχικά για λευκούς σκλάβους και αργότερα για τους νέγρους. Η προέλευση των τελευταίων ήταν κυρίως από την υποσαχάρια κεντρική Αφρική, το Κογκό, το Σουδάν, το Τσαντ, το Νίγηρα, αλλά και τη Γουινέα. Κάποιοι απ’ αυτούς λοιπόν έμειναν για πάντα εδώ μετά την απελευθέρωσή τους, μεταξύ των οποίων και οι γονείς του Σαλή και του Αλή Γκογκό (από το Κογκό) κ.λπ.».

Ο Μ. Μανούσακας σημειώνει ότι «στην ίδια δεκαετία, κατά την οποία εδώ είχαμε Αιγυπτιοκρατία (1830 – 1840) τους παλιούς σκλάβους αντικατέστησαν μισθωτοί Αφρικανοί που έφθασαν εδώ για βιοποριστικούς λόγους από τη Βεγγάζη της Λιβύης γι’ αυτό αναφέρονται ως “Βεγγάζιοι”. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μέλη συγκεκριμένων πάμφτωχων φυλών που κατοικούσαν στη περιοχή που σήμερα ανήκει στο νοτιότερο μέρος της Λιβύης και στο βόρειο Τσαντ. Δεν ήταν νέγροι, ούτε Αιθίοπες, ανήκαν στα νοτιότερα στρώματα της βορειοαφρικανικής φυλετικής ομάδας και χρησιμοποιούνταν ως λούμπεν προλεταριάτο και για τους κυρίως Άραβες, πολλές δε γυναίκες τους χρησιμοποιούνταν για τα πορνεία της Οθωμανικής επικράτειας.

Μιλούσαν τη δική τους διάλεκτο αλλά και τα Αραβικά και κατοίκησαν στις παρυφές της νεοδημιουργηθείσας τότε “αραβικής” συνοικίας στο Κουμ Καπί, όχι όμως στην περιοχή κοντά στη θάλασσα που ήταν κυρίως περιοχή αραβόφωνων κατοίκων (Αιγυπτίων και άλλων) που είχαν εγκατασταθεί τότε στα Χανιά και είχαν κτίσει φτωχικά μεν και μικρά, αλλά “κανονικά” ας πούμε σπιτάκια, καθώς κι ένα τζαμί (το δεύτερο τζαμί στο πάνω Κουμ Καπί προστέθηκε αρκετά αργότερα, μεταξύ 1870 1880). Κατοίκησαν στο νότιο άκρο του Πάνω Κουμ Καπί, δηλαδή περίπου στην περιοχή της σημερινής οδού Δημητρακάκη, κοντά στη διασταύρωση με την οδό Παλαμά που τότε ήταν ένα μικρό ρέμα, κτίζοντας αχυροκαλύβες ακριβώς όπως στην Αφρική. Αργότερα προσέθεσαν στα υλικά κτισίματος και λαμαρίνες από γκαζοντενεκέδες, παλιές σανίδες και άλλα. Από τους Χανιώτες της εποχής ο συνοικισμός τους θεωρούνταν πηγή βρωμιάς.

Οι δουλειές που έκαναν ήταν αυτές που περιφρονούσαν οι υπόλοιποι Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι: καθαρισμοί βόθρων, αχθοφορικά, βαριά φορτία κ.λπ., όπως όμως ήταν εντελώς αμόρφωτοι, ήταν εύκολο να χειραγωγηθούν από τους ομόθρησκους τους ντόπιους Μουσουλμάνους και Τούρκους από την υπόλοιπη αυτοκρατορία, γι’ αυτό και χρησιμοποιήθηκαν πλήρως στα γεγονότα του 1896-97 ως η αιχμή της τουρκικής επίθεσης στους Χριστιανούς των Χανίων.

Μαζί χρησιμοποιήθηκαν και οι υπόλοιποι αραβόφωνοι του Κουμ Καπί, με τους οποίους είχαν κατά κάποιο τρόπο με τον καιρό συνενωθεί.

Αυτό απoτέλεσε και την κύρια αιτία του καψίματος των καλυβών τους το 1901, σε συνδυασμό με την έλλειψη καθαριότητας (όχι μέσα στις καλύβες) και υγιεινής, αλλά και την αφρικανική εικόνα που έδιναν στις παρυφές της πόλης, κάτι που αποτελούσε “καρφί” στα μάτια των “ευρωπαϊζόντων” συμπολιτών μας και στις αστικές και “πατριωτικές” αντιλήψεις τους.

Όσο για τον όρο “χαλικούτης” που δηλώνει κυρίως την ακατανόητη για Έλληνες και Τούρκους εκφορά της γλώσσας τους, σύμφωνα με κάποιους γνώστες της αραβικής προέρχεται μάλλον από τη φράση “χαλι κούτι” που θα πει “άσε κάτω το κουτί”, για να το μεταφέρει επ’ αμοιβή φυσικά, ο φτωχός χαλικούτης αχθοφόρος, συνήθως στη επιβίβαση και αποβίβαση των επιβατών στα καράβια που συνέδεαν τα Χανιά με τα άλλα λιμάνια της Μεσογείου…».

ΟΙ ΑΦΡΙΚΑΝΟΙ

Ο Χαρίδημος Ανδ. Παπαδάκης, στο βιβλίο του: “Οι Αφρικανοί στην Κρήτη. Χαλικούτες”, επικαλούμενος διάφορες πηγές, σημειώνει ότι «η μοναδική πόλη της Κρήτης που συναντάμε κατοικήσιμο χώρο, εκτός από τους οικισμούς των λεπρών, έξω από τα τείχη, είναι τα Χανιά. Εκεί ζούσαν Αφρικανοί και πρώτος ο περιηγητής Σπρατ, το 1851, τον περιγράφει ως ένα μεγάλο Αραβικό χωριό, μια τέλεια αφρικανική κοινότητα των 2.000 έως 3.00 ψυχών κοντά στην ανατολική πύλη των Χανίων που ονομαζόταν “Πύλη της Αμμου” ή πύλη “Κουμ Καπί”. Αναφέρει ότι οι κάτοικοι του κατά το μεγαλύτερο μέρος έχουν έλθει από την Αίγυπτο και την Κυρηναϊκή, Λιβύη, από τότε που τα Χανιά έγιναν πρωτεύουσα. Οι κάτοικοί του είναι βαρκάρηδες, μεταφορείς και δούλοι και θεωρεί ότι είναι η μοναδική αποικία στην Ευρώπη στην οποία οι συνήθειες και ο τρόπος ζωής τους παρέμειναν πιστές, όπως σε ένα γνήσιο Αραβικό χωριό».

Ο κ. Παπαδάκης συμπεραίνει από την έρευνά του ότι οι Αφρικανοί μετά την αποχώρηση των Αιγυπτίων από την Κρήτη (το νησί τελούσε υπό Αιγυπτιοκρατία από το 1830 έως το 1840), προτίμησαν να μείνουν στην Κρήτη από το να επιστρέψουν στην Αφρική η οποία τους θύμιζε μόνο φτώχεια και δυστυχία ενώ σημειώνει ότι παραμένει άγνωστο πώς και πότε τούς επετράπη να χτίσουν σπίτια ανατολικά στην αμμώδη παραλία του Κουμ Καπί.

Αργότερα ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή και άλλοι Αφρικανοί ως οικονομικοί μετανάστες. Ετσι, σιγά-σιγά στην περιοχή του Κάτω Κουμ Καπί χτίστηκε ένα μικρό χωριό που η αρχιτεκτονική του θύμιζε τα σημερινά χωριά της Βόρειας Αφρικής.

Η κατάσταση άλλαξε μετά τα έτη 1896 – 1897 όταν, σύμφωνα με την έρευνα του κ. Παπαδάκη, στους βορειοαφρικανούς του εποικισμού είχαν εισχωρήσει επικίνδυνα στοιχεία που έφεραν οπλισμό.

Τα έτη 1896 – 1897 άρχισε η μεγάλη μετανάστευση των μουσουλμάνων από τα Χανιά ενώ ένας από τους τόπους εγκατάστασης των μουσουλμάνων της Κρήτης ήταν η Βόρεια Αφρική.
Την Κυριακή 30 Σεπτεμβρίου 1901 δόθηκε εντολή να καούν και καίγονται οι περίπου 30 καλύβες των Αφρικανών που είχαν απομείνει στο πάνω Κουμ Καπί με εντολή οι κάτοικοί τους να μετακομίσουν στον Κλαδισό.

Ωστόσο, λίγοι Βορειοαφρικανοί όχι μόνο παρέμειναν στα Χανιά αλλά συνδέθηκε το όνομά τους με την τοπική κοινωνία, όπως ο Σαλής.

Αυτοί που παρέμειναν ήταν ο Αλή Γκογκό ο οποίος λέγεται πως ήταν άκακος, γελαστός και υπομονετικός, η Αμπλά ή Νουριγέ Μαρμαράκη και ο Σαλής Χελιδωνάκης, ο οποίος είναι ο τελευταίος από τους Αφρικανούς που γεννήθηκε, έζησε και πέθανε στην Κρήτη.

Ήταν Σουδανός υπήκοος, γεννήθηκε στα Χανιά το 1884, πέθανε το 1967 και σε όλη τη ζωή του βοηθούσε τους φτωχότερους και ήταν ιδιαίτερα αγαπητός στην τοπική κοινωνία.