Παρασκευή, 29 Μαρτίου, 2024

Σημεία & τέρατα στην οικουμένη

1
…σιγά σιγά να ένιωσε πως ήταν (καλή ώρα όπως κι εμείς) αιχμάλωτο σε μια ηχηρή σαγήνη γεμάτη πριν, ενώ, μετά, χτες σήμερα ή τώρα, Δεξιά, εγώ, αριστερά, εσύ άλλοι, εκείνοι.
(τον εαυτό του παίρνοντας, λοιπόν, για πλάσμα θείο το τερατούργημα του βάφτισε Γκολέμ…)
…Με σκύλου μάλλον έμοιαζαν τα μάτια του όχι ανθρώπου ή μάλλον, τόσο άψυχα, δεν έμοιαζαν καν σκύλου…
από το ποίημα “Γκολέμ” και τη συλλογή “ο Άλλος, ο ίδιος” του Χορχε Λουί Μπόρχες, 1958
2
…μια ασήμαντη ημερομηνία, μια παραβολή ή λίγες συλλαβές
-ό,τι απόμεινε από κάποιον μέγα αυτοκράτορα
Είτε ολόκληρο το σύμπαν ή ακόμη το μυστικό σου όνομα
Ή κεινο το αίνιγμα που μάταια πολεμάς
Χρόνια και χρόνια τώρα στη ζωή σου.
Μπορεί κα να είμαι τα πάντα. Άσε με στη σκιά.
Από το ποίημα “Σημεία” και τη συλλογή “το σιδερένιο νόμισμα” του Χ.Λ. Μπόρχες, 1976
3
ΓΕΡΟΣ -Δεν ξέρω… Δεν μπορεί… Δεν είναι δυνατόν… Κι όμως, μπορεί Κι όμως, είναι δυνατόν! Ο αυτοκράτορας! Αυτοπροσώπως!
(το φως έχει γίνει εκτυφλωτικό. Ψυχρό, κενό φως. Οι θόρυβοι σταματάνε απότομα)
ΓΡΙΑ -(δεν καταλαβαίνει) Αγάπη μου, αγάπη μου… Ποιος ειν’ αυτός;
ΓΕΡΟΣ -Όλοι όρθιοι! Η αυτού αυτοκρατορική μεγαλειότης ο αυτοκράτορας αυτοπροσώπως! Ο αυτοκράτορας στο φτωχικό μας, Σεμιραμις! Καταλαβαίνεις;
ΓΡΙΑ -(δεν καταλαβαίνει) ο αυτοκράτορας; Ποιος αυτοκράτορας, αγάπη μου; Καταλαβαίνει Α! ο αυτοκράτορας! (αρχίζει χοντροκομμένες υποκλίσεις) Μεγαλειότατε! Μεγαλειότατε! Στο σπίτι μας!
Γέρος (κλαίει από συγκίνηση) Μεγαλειότατε! Ω μεγαλειότατε! Σαν όνειρο μου φαίνεται, σαν υπέροχο όνειρο…
Γριά (σαν αντίλαλος) σαν υπέροχο όνειρο…
Από το κορυφαίο θεατρικό έργο του “παράλογου” ρεπερτορίου του Ευγένιου Ιονεσκο “οι καρέκλες” 1951 μια “τραγική φάρσα” όπως την αποκάλεσε ο ίδιος ο αείμνηστος σπουδαίος θεατράνθρωπος.
4
Τα σημεία και τέρατα που συμβαίνουν στον κόσμο τις τελευταίες ημέρες, δεν είναι καινούρια, ούτε νέας κοπής. Απλά οι μεγάλοι πλέον πόλεμοι κάθε είδους, δεν ξεκινούν -όπως για αιώνες- από ηγεμόνες αυτοκράτορες, αλλά από συστήματα εξουσίας που δημιουργούν τερατογεννέσεις ενός «παραληρηματικού φανατισμού» όπως αναφέρει ο Ευγ. Ιονέσκο σε μια διάλεξη τον Φεβρουάριο του 1961 (α) εναντιούμενος στους θρησκευτικούς φανατισμούς, προβάλλοντας την κοινωνική αναγκαιότητα μια χώρα να καταλαβαίνει και να ενθαρρύνει την τέχνη, παραμερίζοντας τη λαϊκή νεύρωση του ομαδικού πάθους.
5
Μιχάλη Πολυχρονάκη, “Σημεία και τέρατα” το κεφάλαιο που γράφτηκε τον Ιούλιο του 2013 και εντάθηκε στο βιβλίο του “Φωτο-γραφήματα” σημειώσεις για τη φωτογραφία 2014. Στο μονοσέλιδο πυκνό δοκιμιακό κείμενο, ο γνωστός παθιασμένος με την προέλευση αναγκαιοτήτων (φιλοσοφικών, ιστορικών, αισθητικών) πριν από το κλικ και μετά την επιβολή της συνθετικής επεξεργασίας του υπολογιστή, γράφει καταληκτικά: «…άλλοτε εκ παραδρομής (μα όχι ανεύθυνα) και άλλοτε εκ προμελέτης (μα ποτέ ανέκπληκτα) συνάντησα στην αμφίβολη και μεταβατική περιοχή ανάμεσα στον “έξω” και τον “μέσα” κόσμο, εκθέτοντας τις παραστάσεις τους σε ένα ανεικονικό διάλογο χωρίς λόγο και αντίλογο (μα, ελπίζω, όχι και χωρίς αντίλαλο) που είναι (ή οφείλει να είναι) τόσο παράξενος, αινιγματικός και τρομακτικός, όσο ένα σημείο ή ένα τέρας!…»
«…αυτός ο επίλογος δεν συνδέει μόνο στη συνείδηση μου το Μιχάλη με την ποίηση του Μπόρχες, αλλά και τον κατατάσσει συνοδοιπόρο σε ένα κόσμο συνεχώς αποπνευματοποιημένο, τα γραπτά κείμενα μέσα από σπουδαία βιβλία μας συντροφεύουν και φυσικά η απόκτησή τους γίνεται προφανώς με τη στέρηση άλλων αγαθών, που οι περισσότεροι θεωρούν πρακτικά απαραίτητα. Αυτά (ενδεικτικά αναφέρω) των Λακαριέρ, Βαλερύ, Μπαρτ, Ριβέλη, Κάισλερ, Εκο… Είναι φωτο…γραφία (παραθέτω τη δεύτερη αμφίσημη εύνοια, η μεταφορική αν θεωρήσουμε πως το άξιο-λόγου γραπτό δημοσιοποιημένο κείμενο είναι Φως γνώσης το επιμέρους σταθεροποιημένο φως των εικόνων της ροής της ζωής.
6
Ναι, Χ.Λ. Μπόρχες, είμαι τα πάντα. Αφού,  είμαι η σκιά. Άσε με στη σκιά της λυρικής ενδοσκόπησης, μα σε ένα χρόνο παρατεταμένης εξωπροβολής της ανάγκης που γίνεται αναγκαιότητα της χρονικότητας που γίνεται διαχρονικότητα, της αλήθειας που ως μη λήθη, γίνεται επ-ανερχόμενη δραματικά μνήμη σε ευχαριστώ που μου το θυμίζεις Μ. Πολυχρονάκη μέσα από τα ερείπια και την ποιητική δική σου ενδοσκόπηση… απόμακρα και σκιώδη… Σαν ερείπια στο ομιχλώδες, αβέβαιο και γκρίζο αυτό σταυροδρόμι του χρόνου με το χώρο, όπου με έναν αντιληπτό αλλά ακατανόητο τρόπο η ρωγμή ανάμεσα στον παρακείμενο και τον υπερσυντέλικο γεφυρώνει το χάσμα του οικείου με το ξένο, προσέρχομαι ενώπιον απόντων παρισταμένων και αποκαλύπτομαι κρατώντας στα χέρια μου ένα φωτοφράκτη, ο φακός του οποίου απορροφά αλλά και εκπέμπει φως, άλλοτε σαν να ψάχνω κάτι που ήδη ξέρω κι άλλοτε σαν να ψάχνω κάτι που ήδη ξέρω κι άλλοτε σαν να ξέρω ήδη, πως ό,τι κι αν βρω, θα μείνει για πάντα μυστικό! Κι όμως, η επίγνωση αυτή της διττής ματαιότητας, αντί να με παραλύει, με ενεργοποιεί! Θα ’ναι εκείνη η ομορφιά που με καλεί.
7
Τα “Ταμπακαριά” του Τάκη Παπάζογλου, αποδομένα φωτογραφικά στην περιοχή της Αγίας Κυριακής εκεί που είναι “ο μύθος του τόπου”(β)
Ο διαρθρωμένος ερειπωμένος -σχεδόν- τόπος ενός πάλαι ποτέ βιομηχανικού οικοσυστήματος (έτσι το ένοιωθαν οι ταμπάκηδες) προέκταση του σπιτιού τους, ναι ο αγαπημένος μου μετατόπος έχει φωτογραφηθεί από τόσους επαγγελματίες και ερασιτέχνες φωτογράφους, μα λίγοι διακριτικά ευγνώμονες στις συνθήκες συμπαράστασης για τις περιουσίες που μεταλλάσσονται καθημερινά περισσότερο σε ερείπια. Ο Μ. Πολυχρονάκης γράφει γι’ αυτά, «μέσα στον κόσμο αλλά έξω από τον ενεστώτα του, είναι η αχαρτογράφητη πολιτεία των ρωγμών, που διατρέχουν τον φλοιό του επιφαινόμενου κόσμου, αχνοφωτιζοντας το ορυκτό σκοτάδι που προϋπάρχει. Αλλοτινά κι αλαργινά μα τόσο επίκαιρα που πάντοτε και γειτονικά του παντού, τα ερείπια, πολώνουν τον χώρο γύρω τους.
8
Και αυτό το γνωρίζει ο Τάκης Παπάζογλου που  από μύστης της παθιασμένης και ταυτόχρονα αποστασιοποιημένης ενότητας του Πολυχρονάκη, από σεμνός μαθητής του μετεξελίχθηκε χάρις και στα εφόδια που πήρε από αυτόν, σε άξιο φωτογράφο συνάδελφο άξιο συνομιλητή κι έναν σεβαστό συνοδοιπόρο. Ο Παπάζογλου, ευγνώμων όντας, δηλώνει με αφορμή την έκθεσή του που πρόσφατα τελείωσε στο ΚΑΜ, πως αν ασχολήθηκε με την καλλιτεχνική φωτογραφία, το οφείλει στον Πολυχρονάκη. Και είναι τόσο συγκινητικά απαραίτητο στην εποχή του απόλυτου ωχαδερφισμού και της απαξίωσης της αρμονικής σχέσης δάσκαλου μαθητή, να διαπιστώνουμε έμπρακτα δείγματα ευγνωμοσύνης και ηθικής εκτίμησης. Όπως και ο ίδιος ο Πολυχρονάκης καταθέτει στον Πλάτωνα Ζελιώτη.
9
Κοιτάζω καθώς γράφω τον υπερρεαλιστικό πίνακα  του δασκάλου μου στο γυμνάσιο, Βασίλη Κελαϊδή που με έσπρωξε με τον τρόπο του στην Τέχνη. (είναι πάντα εκεί, πάνω από το γραφείο μου) θυμήθηκα τις μεταφράσεις του άλλου δασκάλου μου, Γιάννη Παππά στη Σχολή Καλών Τεχνών στην αρχή της μεταπολίτευσης, κείμενα για την Τέχνη που μας διάβαζε (γ), όπως του Ροντέν «να συγκινείσαι, να πάλλεσαι, να ζεις, πρώτα να είσαι άνθρωπος και μετά καλλιτέχνης… καθετί είναι ωραίο για τον καλλιτέχνη, γιατί σε κάθε πλάσμα και σε κάθε πράγμα το διεισδυτικό του μάτι ανακαλύπτει το χαρακτήρα, δηλαδή την εσωτερική αλήθεια που διαφαίνεται κάτω από τη μορφή…»
10
Kαι είναι αυτό το ξύλινο σκαμπό με το αναρτόμενο γραφείο σχεδιαστήριο των αρχιτεκτόνων που πήρα το 1974 από την αυλή του Μετσόβιου Πολυτεχνείου (τα είχαν μαζέψει για απόσυρση με νεώτερης γενιάς). Τα έβλεπα εκεί δίπλα στη Σχολή μας των Καλών Τεχνών στοιβαγμένα 50 μέτρα από το θρυλικό γλυπτό της εξέγερσης του Μέμου Μακρή. Με περίσσιο θράσος και την κατανόηση του φίλου πορτιέρη, νύχτα, αλλά και το κουράγιο να το κουβαλήσω στην πλάτη 400 μέτρα -τόσο κοντά έμενα- στο υπόγειο της οικογένειας Μανούσακα γωνία Τοσίτσα και Ζαΐμη, στα Εξάρχεια. Το πάθος μου και η ανάγκη μου να θυμάμαι εκείνο το δραματικό τριήμερο του Νοέμβρη του ’73, δεν ήθελα να μείνει μόνο με ένα σημαδάκι στο πηγούνι μου που με συν-δέει, έκτοτε. Αλλωστε η “άρνηση του χρόνου”, δεν μ’ αφορούσε, πάντα μετρούσα το χρόνο ως χωροχρόνο δραματικά -ακόμα και στις σιωπές του-ενυπάρχον.
11
Στους δάσκαλους και στη μητέρα του, αναφέρθηκε, τιμώντας τους (φυσικά και τον δάσκαλο πατέρα του) ο Κώστας Γεωργουσόπουλος ξεκινώντας τον απλό χειμαρρώδη και περιεκτικό λόγο του «για το Κρητικό Θέατρο και τη σχέση του ως καταβολή στο σύγχρονο Νεοελληνικό. Την Τετάρτη  11 Νοεμβρίου όταν τιμήθηκε ο θρυλικός θεατράνθρωπος, ο άνθρωπος με τις σημαντικές πνευματικές ενασχολήσεις από το ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ. και αφού ο παθιασμένος συνοδοιπόρος του, δημοσιογράφος – ποιητής Δημήτρης Κακαβελάκης ανέδειξε μέσα από κείμενα του “Μύρη” πτυχές της σπουδαίας πορείας του. Και ήταν τόση η σοφία και το πάθος των δύο πνευματικών ανθρώπων που έμοιαζαν με έφηβοι στη σκηνή. Ρουφούσα την ύπαρξή τους, νιώθοντας σα να μην υποτάσσονται στο χρόνο σαν την ερμηνεία  του Λέοναρντ Κοέν… Κι ένοιωσα ντροπή για τους καλλιτέχνες του τόπου που απουσίαζαν -δε διέκρινα ούτε έναν εικαστικό- αλλά και από όλες τις άλλες Τέχνες ήταν μετρημένοι στα δάκτυλα οι παρευρισκόμενοι. Το εξαιρετικό ντοκιμαντέρ από το “Μονόγραμμα” του Γιώργου Σγουρακη με μελαγχόλησε περισσότερο, πού ήταν αλήθεια οι φιλόλογοι που διδάσκουν τη θεατρική παιδεία στα παιδιά μας;
12
Ξαναθυμήθηκα τον Χ.Λ. Μπόρχες και τα δοκιμια (α΄ τόμος σελ. 660) σε εξαιρετική δουλειά του Αχιλλέα Κυριακίδη (δ) στο κεφάλαιο “Νέα ανασκευή του χρόνου” ο Μπ., αναφέρει ενδεικτικά  «της ασύλληπτης λέξης “αιωνιότητα” πολύ αργότερα μόνο μπόρεσα να καθορίσω με ακρίβεια εκείνη την εντύπωση…» «…να πώς την ερμηνεύω τώρα:  Αυτή η καθαρή παράσταση ομογενών πραγμάτων -η ηρεμία της νύχτας, ο ολόφωτος τοίχος, η χωριάτικη μυρωδιά από το αγιόκλημα, το άγριο χώμα- δεν είναι απλώς και μόνον ταυτόσημη με εκείνη που παρουσιάστηκε στην ίδια γωνία πριν από τόσα χρόνια, δε “μοιάζει”, δεν “επαναλήφτηκε -είναι η ίδια. Ο χρόνος, αν και είναι δυνατή η εναίσθηση αυτής της ταυτότητας, δεν είναι παρά μια πλάνη: και μόνο το γεγονός πως δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε μια στιγμή του φαινομενικού παρελθόντος του από μια άλλη που ανήκει στο φαινομενικό παρόν του, αρκεί για να τον αποσυνθέσει…»
Και ναι, στο πρόσωπο του τέρατος δεν είναι μακριά μας στο χωροχρόνο τα σημεία αδρά και νυν και αει το καταδεικνύουν…

Τα 12 επόμενα “Γκρίζα Φώτα στην πόλη”

Σημειώσεις:
(α) Είναι ενταγμένη στο βιβλίο του Νούτσιο Ορντινε “Η χρησιμότητα του αχρήστου” απόσπασμα θα χρησιμοποιήσουμε σε επόμενο κείμενο.
(β) Το δεύτερο κεφάλαιο “Ερείπια” (ο μύθος του τόπου) και αυτό στα φωτο-γραφήματα του Μ. Πολυχρονάκη. Περισσότερα για τα Ταμπακαριά του Μιχάλη και του Τάκη στο επόμενο κείμενο.
(γ) Από το βιβλίο του Γιάννη Παππά γλύπτη ακαδημαϊκού “Κείμενα για την τέχνη” εκδ. Νεφέλη
(δ) Οι εκδόσεις Πατάκη έχουν κυκλοφορήσει σε μνημειώδεις τόμους τα άπαντα του Χ. Λ. Μπόρχες ποίηση. Πεζά Δοκίμια σε μεταφράσεις Αχιλλέα Κυριακίδη.
(ε) Δραματικές αναφορές θα ανασύρω στο επόμενο από την ηρωίδα του Πολυτεχνείου Πέπη Ρηγοπούλου και το βιβλίο της “Θάλαμος Ανανήψεως” εκδ. Ταξιδευτής.


Ακολουθήστε τα Χανιώτικα Νέα στο Google News στο Facebook και στο Twitter.

Δημοφιλή άρθρα

Αφήστε ένα σχόλιο

Please enter your comment!
Please enter your name here

Εντός εκτός και επί τα αυτά

Μικρές αγγελίες

aggelies

Βήμα στον αναγνώστη

Στείλτε μας φωτό και video ή κάντε μία καταγγελία

Συμπληρώστε τη φόρμα

Ειδήσεις

Χρήσιμα