(α’ μέρος)
ΒΙΚΤΟΡ ΛΑΖΑΡΕΦ
Ρώσος καθηγητής
Εκδόσεις ΚΑΡΑΚΩΤΖΟΓΛΟΥ
Μετάφραση – Επιμέλεια: Γ. Κουσουνέλου
Επιμέλεια έκδοσης: Τάσος Καρακώτσογλου
Με τις ρωσικές εικόνες να ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα και να θεωρούνται σαν ένας από τους μεγάλους κλάδους του παγκόσμιου δέντρου των τεχνών.
Το σοβιετικό καθεστώς, παρά την αθεΐα του, έσωσε τις πιο πολλές εικόνες της ρωσικής Ορθοδοξίας και δημιούργησε Μουσεία για να διαφυλαχθούν.
Ομως η μελέτη των πρώτων ρωσικών εικόνων ήταν περιορισμένη μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Αλλά και οι μελετούμενες εικόνες ήταν λίγα έργα του 16ου αιώνα και μερικά του 17ου αι. Οι παλιότερες εικόνες ήταν άγνωστες. Αλλά οι καταβολές της σύγχρονης συστηματικής μελέτης της πρώιμης ρωσικής εικονογραφίας συνδέονται με τον Φιοντόρ Ιβάνοβιτς Μπουσλάερ (1818 – 1897), έναν μεγάλο μελετητή που αφιερώθηκε σ’ αυτόν τον τομέα. Αυτός, λαμπρός φιλόλογος με πολλές άλλες γνώσεις, ήταν από τους πρώτους που εκτίμησαν τη μοναδική ομορφιά της πρώιμης ρωσικής σύνθεσης και εικονογραφίας.
Για να ακολουθήσουν πολλοί άλλοι διάσημοι Ρώσοι και ξένοι μελετητές, οι οποίοι αναδείξανε τον θρησκευτικό και αισθητικό πλούτο της αρχαίας και μεταγενέστερης εικονογραφίας όλων των ρωσικών σχολών και καλλιτεχνών και τη σύνδεσή της με τη Βυζαντινή τέχνη.
Η πρώτη έκπληξη για τον θαυμαστό κόσμο των ρωσικών εικόνων έγινε με τη μεγάλη (για πρώτη φορά) έκθεση που έγινε το 1913, αφιερωμένη στην αρχαία ρωσική τέχνη.
Οι έρευνες – μελέτες αναπτύχθηκαν περαιτέρω ενώ οι εικόνες μεταφερότανε ανεξέλεγκτα εδώ κι εκεί. Ομως μετά την επανάσταση του 1917 το κράτος ανέλαβε να δεσμεύει όλες τις φημισμένες εικόνες και να τις αποκαθιστά με κεντρικά εργαστήρια αποκαταστάσεων που δημιούργησε.
Ενώ ανέλαβε την αναστήλωση των μεγάλων τοιχογραφιών σε ιστορικούς ναούς και παράλληλα άρχισε η μελέτη στα μεγάλα ρωσικά Πανεπιστήμια, παρά το γεγονός της καταπολέμησης της ορθόδοξης θρησκείας από το κομμουνιστικό καθεστώς. Εγιναν ταυτόχρονα πολλά μουσεία και οργανώθηκε η πιο πολύτιμη συλλογή εικόνων κοντά στην έκθεση Τρεπάκοφ.
Αυτή άνοιξε για το κοινό το 1960. Εκτοτε συνεχίζονται οι νεότερες έρευνες και μελέτες για τη ρωσική εικονογραφία. Μάλιστα, τώρα, μετά την πτώση του σοβιετικού καθεστώτος η Ρωσία ξαναζεί τον θρησκευτικό ψυχισμό της με λατρεία των ιστορικών εικόνων της.
Με το μεγάλο γεγονός της πραγματοποίησης στην αποστολική εκκλησία Κρήτης, στην Ορθόδοξη Ακαδημία της, της Αγίας Μεγάλης Ορθόδοξης Συνόδου, στην οποία συμμετέχουν 10 εκκλησίες, αλλά δεν συμμετείχαν τέσσερις, με πρώτη και σημαντικότερη τη Ρωσική εκκλησία. Ετσι δημιουργήθηκε ένα μεγάλο κενό με δικαιολογημένες ή αδικαιολόγητες αιτιάσεις τόσο από την πλειοψηφία των συμμετεχουσών εκκλησιών όσο και από τη μειοψηφία των μη συμμετεχουσών εκκλησιών. Εμείς ευχόμεθα, στη μετεξέλιξη αυτών των θετικών και αρνητικών γεγονότων, να υπάρξει σύντομος συνταυτισμός για την πανορθόδοξη ενότητα, που είναι τόσο αναγκαία για σήμερα και αύριο, με ευρύτερο στόχο την παγχριστιανική αναδημιουργία από την απομακρυσμένη στην πραγματικότητα από τις σχισματικές, μεταρρυθμιστικές και παραχαραγμένες χριστιανικότητες, αναζητά με αγωνία την αλήθεια του Χριστού!
Με την ευκαιρία αυτού του Μεγάλου γεγονότος, με αφιέρωση στον ευσεβή ορθόδοξο λαό, αφιερώνουμε την αγιογραφική ρωσική δημιουργία (σε δύο συνέχειες) που δημιουργήθηκε από Βυζαντινούς δασκάλους, όπως ο Θεοφάνης ο Κρης, για να φθάσει στον μεγάλο Ρουμπλιόφ και τόσους άλλους που δημιούργησαν τη μεγάλη Ρωσική Σχολή της Ρωσικής εικονογραφίας…
Με εικόνες τις οποίες περιέσωσε και διαφύλαξε το σοβιετικό κράτος, παρά την επίσημη αθεΐα του. Σήμερα που ο ρωσικός λαός ξαναγύρισε στη θρησκευτικότητά του οι παλιές και οι νέες εικόνες προσκυνούνται με την Ντοστογιεφσκική ευλάβεια…
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΡΩΣΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ
“Ρωσικές Βυζαντινές Εικόνες”, με όλη τη λαμπρότητά τους περιέχονται στο νέο σημαντικό άλμπουμ 400 σελίδων που κυκλοφόρησαν οι εκδόσεις Καρακώτσογλου στην πολύ ενδιαφέρουσα σειρά και άλλων τόμων θρησκευτικού ενδιαφέροντος που, ήδη έχει εκδώσει αυτός ο οίκος, όπως: Βυζάντιο, Τέχνη και διακόσμηση, Βυζάντιο ιστορία και αρχιτεκτονική.
ΙΕΡΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟΣ ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΡΩΣΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΙΚΟΝΕΣ
Η τέχνη της εικόνας ανακαλύφθηκε από τον ίδιο τον Θεό, ο οποίος διακόσμησε τον ουρανό με τ’ αστέρια και τη γη με τα λουλούδια, λόγω της ομορφιάς τους. Ετσι, οι Ρώσοι έδειχναν σεβασμό για τις εικόνες. Για να θεωρούν ασέβεια να γίνεται λόγος για αγορά και πώληση εικόνων, αφού οι εικόνες περιβάλλονταν από μια αύρα με ηθική εξουσία.
Γι’ αυτό στη συνείδηση του ρωσικού λαού η ιδέα της εικονογραφίας ήταν σταθερά συνδεδεμένη με την εικόνα των ηθικά αγνών χριστιανών εικονογράφων οι οποίοι πρέπει να είναι ταπεινοί, πράοι, ευσεβείς.
ΘΡΙΑΜΒΕΥΤΙΚΗ ΧΑΡΑ ΖΩΗΣ
Η ευσέβεια της καλλιτεχνικής τους δημιουργίας, τους κάνει να μπορούν να αναπαριστούν τις μορφές των αγίων σαν να ήταν άυλοι μέσα από το πάθος της απόστασης που διαχωρίζει τον ουρανό από τη γη. Με την αντίληψη της αφαίρεσης από τα γεγονότα και τα πράγματα που απεικονίζονται… όπως συνέβαινε με τη ρωσική εικονογραφία του 15ου αιώνα που ήταν εποχή μεγάλης Λαμπρότητας, με τους εικονογράφους να εξακολουθούν να αγαπούν το κόκκινο της φωτιάς, το λαμπερό χρυσό, την επίχρυση ώχρα, το σμαραγδένιο πράσινο, το ολόλευκο σαν χιόνι, το εκθαμβωτικό γαλάζιο του κυανού, τις αποχρώσεις του απαλού ροζ, το μενεξεδί, το λιλά και το ασημοπράσινο.
Οι εικονογράφοι της μεγάλης λαμπρότητας του 15ου αιώνα, όπως αναφέρεται στη σελ. 20, χρησιμοποιούν τα χρώματα με διάφορους τρόπους.
Σύμφωνα με τα σχέδιά τους, καταφεύγουν κατά διαστήματα σε απότομες αντιθέσεις και λεπτές κλιμακώσεις φωτεινών τόνων τόσο αρμονικών, ώστε να προκαλούν ακούσιες διασυνδέσεις με τη μουσική κλιμάκωση.
ΟΙ ΡΩΣΟΙ ΜΕΤΑΒΑΛΑΝΕ ΤΑ ΑΥΣΤΗΡΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΩΜΑΤΑ ΣΕ ΧΑΡΑ ΖΩΗΣ
Με καθεμιά από τις τρεις κύριες εικονογραφικές σχολές (του Νόβγκοροντ, του Πσκοφ και της Μόσχας) να παράγει τις δικές του χρωματικές παραδόσεις… με μια ισχυρή επιρροή λαϊκών αντιλήψεων που μεταβάλανε τα αυστηρά Βυζαντινά χρώματα σε μια θριαμβευτική χαρά της ζωής, δίνοντάς της έτσι έναν ολοκληρωτικό νέο χαρακτήρα. Για να είναι αδύνατον να γίνει σύγχυση μεταξύ των ρωσικών και των βυζαντινών εικόνων, που διαθέτουν σκοτεινότερα χρώματα και περίτεχνο σύστημα απαλών τονικά μεταβολών…
ΟΙ ΑΓΙΟΙ: ΠΕΤΡΟΣ ΚΑΙ ΠΑΥΛΟΣ Η ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟΙ ΡΩΣΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ
Πάντως οι εικόνες από τον 11ο μέχρι τον 13ο αιώνα, ξεχωρίζουν από τη μεγαλοπρέπεια και την ιδιαίτερη ιερότητά τους.
Βασικά, η αρχαιότερη γνωστή ρωσική εικόνα, σε ξύλο, είναι των Αγίων Πέτρου και Παύλου, που φιλοτεχνήθηκε στα μέσα του 11ου αι. Ομως η Βυζαντινή τάση στην εικονογραφία, του Νόβγκοροντ, έφθασε στο απόγειό της τον 12ο αιώνα και η σχολή του εξέφραζε τη βόρεια τεχνοτροπία με τη σχολή Νόβγκοροντ.
ΤΟ ΝΟΒΓΚΟΡΟΝΤ – Η ΠΡΟΤΥΠΗ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑΣ
Το Νόβγκοροντ ήταν η πρότυπη πόλη του ρωσικού βορρά, ελεύθερη πόλη με ισχυρή οικονομική και πολιτιστική ευημερία. Με πολίτες αποφασιστικούς, πρακτικούς και αποτελεσματικούς, που λειτουργούν με πνεύμα ιδιωτικής πρωτοβουλίας· και κυρίως, με δημοκρατική δομή. Με εκλεγμένο επικεφαλής κυβερνήτη καθώς και με εκλεγμένο αρχιεπίσκοπο.
ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΚΑΙ ΗΣΑΪΑΣ ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΑΓΙΟΓΡΑΦΟΙ
Σ’ αυτή την πόλη αναπτύχθηκε ίσως η πιο σημαντική σχολή ρωσικής εικονογραφίας, που τον 14ο αιώνα απέκτησε τοιχογραφίες πιο “Βυζαντινής τέχνης”, με σχεδιασμό που προερχότανε από δύο μεγάλους Ελληνες καλλιτέχνες:
α) Τον “Ελληνα Ησαΐα και τους μαθητές του” οι οποίοι δημιούργησαν τις τοιχογραφίες του Ναού της εισόδου του Κυρίου στην Ιερουσαλήμ το 1338 και
β) Ο διάσημος καλλιτέχνης Θεοφάνης ο Ελληνας – Κρης, ο οποίος διακόσμησε τον Ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος με τοιχογραφίες το 1378, παρά το γεγονός όμως της μνημειώδους τοιχογραφίας του Νόβγκοροντ κατά τον 14ο αι., που παρέμεινε μέσα στην τροχιά των καθορισμένων Βυζαντινών εικόνων.
Πάντως, η συμβολή του Θεοφάνη του Ελληνα, του μεγάλου αυτού αγιογράφου, υπήρξε πλουσιότατη και η τέχνη του είχε μεγάλη επιρροή στους καλλιτέχνες του Νόβγκοροντ, που ο Θεοφάνης έμεινε, δημιουργώντας με τους μαθητές του 10 ολόκληρα χρόνια, μεγαλοπρεπείς τοιχογραφίες, αλλά δούλεψε και σαν εικονογράφος. Είχε ισχυρή επιρροή στους ντόπιους ζωγράφους, τοιχογραφιών, ενώ εικάζεται πως πολλοί Ρώσοι είχαν εκπαιδευτεί στο εργαστήριό του.
ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΗΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΠΡΟΤΥΠΑ
Παρά το γεγονός όμως αυτό, οι καλλιτέχνες της πόλης συνέχισαν να ακολουθούν τις παραδόσεις της, με ασυνήθιστο θάρρος, στην εικονογραφία, με αποτέλεσμα να απομακρυνθούν από τον ρυθμό και την τεχνοτροπία του Θεοφάνη του Ελληνα. Με τη θρησκευτική τέχνη των αγιογράφων του Νόβγκοροντ να είναι συγκινητική στην ελεύθερη από πρότυπα αμεσότητα και με το λαϊκό ρεύμα να κερδίσει συνεχώς έδαφος στις εικόνες που φιλοτεχνήθηκαν ανάμεσα στα τέλη του 14ου αι. και στις αρχές του 15ου αι.
ΤΕΛΟΣ ΤΟ ΝΟΒΓΚΟΡΟΝΤ ΠΑΡΑΜΕΡΙΣΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΤΗΣ ΜΟΣΧΑΣ
Τέλος, όπως αναφέρεται (σελ. 67) στον εξαίρετο τόμο Ρωσικές Βυζαντινές εικόνες, των εκδόσεων Καρακώτσογλου, η τέχνη του Νόβγκοροντ και των τεράστιων βόρειων περιοχών του θα είναι πάντοτε μια από τις λαμπρές σελίδες στην ιστορία της ρωσικής αγιογραφικής τέχνης. Με την πτώση της πόλης το 1478, μειώθηκε η πολιτική της σπουδαιότητα και το καλλιτεχνικό της κύρος. Η Μόσχα που την κατέλαβε ίδρυσε συγκεντρωτικό κράτος για να επιβάλει τα δικά της πρότυπα.
